E. DOBROSTAN PSYCHICZNY (satysfakcja z życia) A ZDROWIE

1. Pojęcie satysfakcji z życia i elementy składowe

2. Uwarunkowania satysfakcji z życia

3. Wybrane narzędzia do pomiaru dobrostanu: Skala Satysfakcji z Życia - SWLS

1. Pojęcie satysfakcji z życia i elementy składowe

Satysfakcję z życia można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia. Pierwszy, hedonistyczny - kładzie nacisk na doświadczanie przyjemności, zabawy, szczęścia. Drugi, związany z eudajmonizmem - koncentruje się na wzroście, samoaktualizacji, zaangażowaniu, prezentuje podejście humanistyczne akcentujące świadomą rolę człowieka. To rozróżnienie dwóch punktów podejścia koresponduje z  podziałem na dobrostan subiektywny i psychologiczny. W dotychczasowych badaniach w większym stopniu akcentowano pierwsze podejście, związane z subiektywną oceną satysfakcji z życia.

Subiektywny dobrostan konstytuują 3 główne komponenty, tj.:

• ocena poznawcza satysfakcji z życia;

• obecność pozytywnego afektu;

• względny brak negatywnego afektu.

Komponenty te są ze sobą ściśle powiązane, ale każdy z nich może dotyczyć chwilowych lub bardziej trwałych myśli i uczuć obejmujących określony obszar życia (np. zadowolenia z pracy, z rodziny, własnego zdrowia) lub bardziej ogólnych konstruktów (np. zadowolenie z życia jako takiego).

Z kolei dobrostan psychologiczny obejmuje sześć elementów, do których należą:

• ocena samoakceptacji;

• osobisty wzrost;

• posiadanie celu;

• pozytywne relacje z innymi;

• panowanie nad środowiskiem;

• poczucie autonomii.

Seedhouse wskazuje na cztery znaczenia dobrostanu, do których zalicza:

• szczęście - utożsamiane z otwartością i szerokimi kontaktami z innymi ludźmi;

• pozytywny stres - oznaczający ciągłe zajęcie, np. pracą czy nauką, zaangażowanie, posiadanie pasji;

• intelektualną stymulację - obejmującą odkrywanie, poznawanie;

• beztroskę - związaną z poczuciem bezpieczeństwa, brakiem konieczności zmagania się z trudnymi sytuacjami, zrelaksowaniem.

2. Uwarunkowania satysfakcji z życia

Pomimo przeprowadzenia licznych badań, wciąż niełatwo jest odpowiedzieć na pytanie, od czego zależy poczucie zadowolenia, dlaczego jedni są szczęśliwi i mają poczucie satysfakcji z życia, a inni nie. Z badań wynika, że na ogół ludzie wykazują dość wysoki jej poziom. Przeprowadzone porównania różnych populacji wykazały, że w skali od 0 do 10 punktów badani oceniają swój poziom satysfakcji średnio na 7 punktów. W większości krajów odsetek ludzi szczęśliwych i zadowolonych ze swego życia oscyluje między 60 a 80%. Podobne wyniki uzyskano w badaniach polskich (Czapiński, 2004). Najnowsze dane w tym zakresie (za: Woynarowska, 2007) wskazują, że 75% dorosłych Polaków ocenia swoje życie jako dobre lub bardzo dobre, a tylko 2% jako złe lub bardzo złe. Najbardziej zadowolone ze swojego życia są osoby w wieku 15-39 lat, z wykształceniem wyższym, aktywne zawodowo, sprawne i o dobrym stanie zdrowie. Odsetek zadowolonych ze swego życia jest nieco wyższy u młodzieży w wieku 11-15 lat i sięga 78% u chłopców oraz 82% u dziewcząt.

Nawet mieszkańcy ubogich dzielnic Kalkuty oceniali swoją satysfakcję z życia wyżej niż przewidywano. Wysoką satysfakcję z życia, wcale nie różniącą się od mieszkańców krajów zachodnich zaobserwowano także w tak specyficznych grupach, jak u Masajów w Kenii czy Inuitów na Grenlandii

Podkreśla się także dość wysoką stałość satysfakcji z życia na przestrzeni lat. W badaniach amerykańskich, opartych na Skali Satysfakcji z Życia - SWLS, średni wynik studentów (M=23,37) nie odbiegał od średniego wyniku osób w wieku podeszłym (M=24,40). W porównywalnych badaniach polskich (Juczyński, 2001) uzyskano nieco niższy wynik, zarówno w grupie studentów (M=21,13), jak i  dla osób dorosłych (M=20,37). W obydwu przypadkach są to różnice statystycznie istotne. Najniższy średni wynik uzyskały kobiety w okresie menopauzy (M=18,42), podobny wynik zanotowano dla mężczyzn po przebytym zawale serca (M=18,78), nieco wyższe wyniki uzyskali chorzy dializowani (M=19,51) oraz diabetycy (M=20,34).

Stałość satysfakcji z życia wiąże się przede wszystkim z perspektywą „góra-dół” (top-down), a zmienność z perspektywą „dół-góra” (bottom-up). Ta pierwsza zakłada, że ludzie generalnie mają wysoką (lub niską) satysfakcję z życia i że ta ogólna ocena własnego życia wpływa na ocenę doświadczanych sytuacji. Druga perspektywa zakłada, że satysfakcja z życia jest efektem kumulowania się różnych doświadczeń człowieka i oceny różnych obszarów jego funkcjonowania, np. wysoka satysfakcja z życia wiąże się z doświadczaniem pozytywnych wydarzeń i pozytywną oceną zdrowia, małżeństwa, pracy itp.

Obydwie perspektywy mają swoich zwolenników. Perspektywa „góra-dół” pomija wpływ sytuacji i czynników środowiskowych. Z kolei perspektywa „dół-góra” nie docenia różnic indywidualnych i koncentruje się głównie na czynnikach środowiskowych, jako przyczynach różnic w jakości życia. Zwraca się także uwagę, że doświadczanie pozytywnych czy negatywnych wydarzeń może zwiększać lub zmniejszyć satysfakcję z życia ale z reguły jest to efekt doraźny. Pewne silne wydarzenia, jak np. sytuacje traumatyczne, mogą jednak wywierać długotrwały wpływ na satysfakcję z życia.

Istnieje także trzecia perspektywa, pozwalająca łączyć różne podejścia i która poszukuje szerszych uwarunkowań zadowolenia z życia. Jest to „Transakcyjny Model Jakości Życia”, zwany także modelem systemowym. Zakłada on, że każdy obszar jakości życia stanowi podsystem ogólnego systemu, a jakość życia jest elementem szerszego systemu jakim jest „osoba”, który z kolei stanowi element najszerszego systemu, jakim jest „osoba-środowisko”. Podejście to wskazuje jednocześnie, że wszystkie obszary jakości życia są powiązane i mogą na siebie wzajemnie wpływać.

Poszukując uwarunkowań dobrostanu (satysfakcji z życia, poczucia zadowolenia) badacze wyróżnili 4 modele badań. Pierwszy zakłada, że satysfakcja z życia zależy przede wszystkim od warunków życia i zdarzeń losowych (im ktoś młodszy, zdrowszy, bogatszy, tym bardziej zadowolony, szczęśliwy). Satysfakcja z życia jest więc de facto funkcją zaspokajania potrzeb. Model drugi wskazuje, że satysfakcja z życia jest determinowana głównie przez cechy osobowości, które w znacznym stopniu są wyznaczone genetycznie. Wrodzony potencjalny poziom szczęścia nie jest, co prawda, tym samym co realnie doświadczany dobrostan, lecz większość ludzi w dłuższym przedziale czasu bywa tak szczęśliwa, na ile pozwalają jej wrodzone predyspozycje. Szczęścia nie można się, ani nauczyć, ani zwiększyć ponad pewien poziom. Można się jedynie nauczyć unikać sytuacji, które obniżają poczucie szczęścia oraz przyswoić sobie sposoby stabilizowania dobrostanu na właściwym dla siebie poziomie.

Według trzeciego modelu zadowolenie z życia jest uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi, właściwościami osobowości oraz ich interakcją. Niektórzy ludzie są predysponowani do odczuwania większego zadowolenia z życia w porównywalnych warunkach. Pewne czynniki zewnętrzne mogą w podobny sposób wpływać na zadowolenie z życia wszystkich ludzi, a wpływ wielu czynników zewnętrznych zależy od ich znaczenia dla danej osoby, zaś to znaczenie od jej właściwości (Zalewska, 2003). Wreszcie najbardziej złożony model czwarty zakłada, że wyznacznikiem zadowolenia z życia są zasoby i zdarzenia losowe. Zasoby obejmują m. in. cechy demograficzne (wiek, płeć, status), cechy osobowości i utrzymywanie bliskich relacji z innymi ludźmi. Jednocześnie model zakłada istnienie interakcyjnych zależności między zmiennymi i wskazuje, że cechy jednostki i zasoby wpływają na zadowolenie z życia, a także na doświadczanie zdarzeń i ich interpretację. Z kolei zdarzenia życiowe wpływają na satysfakcję z życia i mogą modyfikować zasoby jednostki.

Ostatni model odpowiada założeniom teorii dynamicznej równowagi B. Headeya i A. Wearinga, „budowy zasobów osobistych” B. Fredrickson czy „cebulowej teorii szczęścia” J. Czapińskiego. Stałe zasoby (takie jak płeć, wiek, cechy osobowości), bieżące wpływy (satysfakcje i niezadowolenia wynikające ze zmiennych wydarzeń życiowych w określonym przedziale czasu) i subiektywny dobrostan tworzą układ dynamicznej równowagi. Jeżeli człowieka spotyka coś, co odbiega od tego typowego dla niego wzorca doświadczeń, jego dobrostan zmienia się, lecz jeżeli zdarzenie nie narusza stałych zasobów, dobrostan wraca do poprzedniego poziomu. Według B. Fredrickson (2001) poszerzanie zakresu wiedzy, stanu posiadania i repertuaru działań buduje trwałe zasoby osobiste. To przede wszystkim emocje pozytywne otwierają nowe możliwości. Powstaje wtedy spirala szczęścia: pozytywne emocje→powodzenie→pozytywne emocje→powodzenie.

Według Czapińskiego (2004) można wyróżnić trzy poziomy dobrostanu psychicznego. Poziom najgłębszy, zdeterminowany genetycznie i nie zawsze oraz nie w pełni subiektywnie doświadczany, to wola życia (odpowiada potencjalnemu poziomowi szczęścia według modelu drugiego, przedstawionego powyżej). Można ją rozumieć jako niezależny od świadomości i obiektywny standard dobrostanu psychicznego jednostki. Poziom pośredni to ogólny subiektywny dobrostan, który odpowiada poczuciu ogólnej satysfakcji i subiektywnie doświadczanej wartości własnego życia. Wreszcie trzecią, najbardziej zewnętrzną warstwę „cebuli szczęścia” stanowią bieżące doświadczenia afektywne oraz satysfakcje cząstkowe, odnoszące się do konkretnych aspektów życia (pracy, rodziny, finansów, warunków mieszkaniowych, wypoczynku).

Niezależnie od przyjętej perspektywy trwają poszukiwania nad wyznacznikami satysfakcji z życia. Zauważa się bowiem różnice indywidualne między ludźmi w zakresie przejawianego przez nich dobrostanu. Jednym z czynników różnicujących są zmienne socjodemograficzne, takie jak płeć, poziom wykształcenia, wykonywany zawód, stopień zamożności, warunki mieszkaniowe czy stan zdrowia. Wyjaśniają one jednak niewielki odsetek wariancji satysfakcji z życia. Szerzej wpływ tych czynników przedstawiono w książce Psychologia pozytywna pod redakcją Czapińskiego (2004).

Silniejszy wpływ na satysfakcję z życia okazują się mieć cechy genetyczne, związane także z temperamentem i osobowość człowieka. Jak wskazują wyniki z przeprowadzonych w tym zakresie badań, czynniki genetyczne wyjaśniają od 0,30 do 0,55 wariancji satysfakcji z życia.

Osobowość a dobrostan

Cechy osobowości są jednym z ważniejszych czynników determinujących satysfakcję z życia. Czapiński (2004) podkreśla, że związki między cechami osobowości i temperamentem, a poczuciem szczęścia są dużo silniejsze, niż związki między dobrostanem psychicznym, a obiektywnymi warunkami życia. Osobowość jest uważana za najsilniejszy, znany predyktor szczęścia. Spośród cech osobowości szczególne znaczenie dla satysfakcji z życia mają wymiary neurotyczności i ekstrawersji, zaliczane do najsilniej uwarunkowanych genetycznie. Ponadto, na satysfakcję z życia istotny wpływ wywierają także ogólna samoocena, poczucie własnej wartości, dyspozycyjny optymizm i style radzenia sobie ze stresem.

Większość badań poszukujących związków osobowości z subiektywnym dobrostanem uwzględniała wymiary osobowości wchodzące w skład Wielkiej Piątki. Wykazano, że spośród pięciu głównych czynników najsilniej z satysfakcją z życia wiążą się neurotyczność - negatywnie i ekstrawersja - pozytywnie. Z kolei te dwie cechy są związane z dwoma afektywnymi mechanizmami, wyznaczającymi predyspozycje do doświadczania dobrostanu czy poczucia szczęścia. Są to emocjonalność (afektywność) pozytywna, utożsamiana z ekstrawersją i emocjonalność negatywna, bliska neurotyczności. Ta pierwsza jest odpowiedzialna za poziom dobrostanu na wymiarach pozytywnych, tj. za ilość pozytywnych doświadczeń emocjonalnych, ogólne poczucie szczęścia oraz stopień zadowolenia. Druga natomiast decyduje o nasileniu negatywnych aspektów dobrostanu, takich jak depresja, lęk, ilość negatywnych doświadczeń emocjonalnych.

Neurotyczność i ekstrawersję można uznać za wrodzone predyspozycje do doświadczania mniejszego lub większego zadowolenia z życia. Ekstrawersja i neurotyzm stanowią trwałe i - w znacznym stopniu - wrodzone predyspozycje do bezpośredniego kształtowania zadowolenia z życia poprzez taki odbiór zdarzeń, że ten sam świat osobie wysoce ekstrawertywnej wydaje się lepszy, zaś neurotycznej - znacznie gorszy. Wysoki poziom neurotyczności wiąże się z niższym zadowoleniem z teraźniejszości oraz niższym oczekiwanym zadowoleniem z przyszłości. Należy jednak podkreślić, że osoby introwertywne z dobrymi relacjami społecznymi mogą być tak samo zadowolone z życia, jak osoby ekstrawertywne.

W odniesieniu do pozostałych wymiarów Wielkiej Piątki zanotowano słabsze zależności z satysfakcją z życia. Wszystkie pozostałe trzy wymiary osobowości, tj.: ugodowość, sumienność i otwartość na doświadczenia wiążą się pozytywnie z satysfakcją z życia, lecz ich wpływ ma charakter pośredni, to jest poprzez sprzyjanie wystąpieniu określonych zdarzeń, które z kolei wzmacniają lub osłabiają poczucie szczęścia. Tak więc cechy osobowości różnicują ludzi szczęśliwych od nieszczęśliwych. Ludzie szczęśliwi są mniej neurotyczni i bardziej ekstrawertywni oraz wykazują większą otwartość, ugodowość oraz sumienność. Obydwa wymiary osobowości wpływają też na inne czynniki warunkujące jakość życia, wyznaczając poziom ogólnego zadowolenia z życia. Neurotyczność może wpływać na satysfakcję z życia, warunkując sposoby radzenia sobie ze stresem. Osoby neurotyczne w konfrontacji ze stresem z reguły wykorzystują przede wszystkim strategie skoncentrowane na emocjach i na unikaniu.

Neurotyczność i ekstrawersja mogą wpływać także na satysfakcję z życia poprzez odbiór (interpretację) zdarzeń życiowych. Neurotyczność może zwiększać negatywny wpływ stresu związany z wydarzeniami życiowymi i obniżać poziom zadowolenia z życia. Z kolei ekstrawersja, związana z afektem pozytywnym, może buforować wpływ stresorów na wielkość przeżywanego napięcia, łagodzić intensywność przeżywanego stresu i podnosić poziom satysfakcji życiowej. Ekstrawersja, związana ze społeczną sferą funkcjonowania człowieka, sprzyja nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów z innymi ludźmi, przez co wpływa pozytywnie na zadowolenie z życia. Łącząc się z asertywnością, zdolnościami przywódczymi, skłonnością do współpracy przyczynia się do dobrych relacji z innymi ludźmi, zapewniając człowiekowi poczucie szczęścia. Neurotyczność wiąże się także z gorszymi relacjami z innymi ludźmi, co może być źródłem złego samopoczucia i niskiej satysfakcji z życia. Podobną rolę mogą pełnić inne indywidualne właściwości jednostki, określane mianem zasobów, w tym poczucie koherencji, dyspozycyjny optymizm i wewnętrzne poczucie kontroli.

Cech osobowości, które wiążą się z poczuciem satysfakcji z życia czy dobrostanem psychicznym nie można ograniczać jedynie do modelu Wielkiej Piątki. Do wyznaczników satysfakcji z życia zalicza się także samoocenę, poczucie własnej wartości, skuteczności czy optymizm życiowy. Poczucie zadowolenia z życia jest także związane z takimi aspektami osobowości jak wewnętrzna kontrola, nieobecność konfliktów wewnętrznych, dobre kontakty społeczne, zaangażowanie w pracę, poczucie odpowiedzialności, umiejętności radzenia sobie.

Czapiński (2004b) na podstawie przeglądu literatury kreśli profil psychologiczny osoby szczęśliwej, nie przesądzając przy tym, czy jakaś cecha osobowości jest tylko korelatem, warunkiem czy też pochodną dobrostanu. Autor uwzględnił takie cechy, jak poczucie kontroli i odpowiedzialności, samoocena, system wartości, inteligencja, dojrzałość, aktywność, emocjonalność, cechy osobowości według Wielkiej Piątki. Podsumowując stwierdza, że „związki między wieloma cechami osobowości i temperamentu, a szczęściem są dużo silniejsze, niż związki między dobrostanem psychicznym, a obiektywnymi warunkami życia. Nie oznacza to jednak, że predyspozycje indywidualne są ważniejszymi niż warunki życia źródłami szczęścia” (s. 378).

Stres i radzenie sobie ze stresem a satysfakcja z życia

Stres związany z doświadczanymi wydarzeniami jest wyznacznikiem satysfakcji z życia. Niektóre z proponowanych definicji stresu nawiązują do szeroko rozumianego pojęcia dobrostanu, zadowolenia czy satysfakcji z życia. Już wiele lat temu H. Selye zwracał uwagę, że stres może prowadzić do poprawy subiektywnej jakości życia lub ją obniżać, a zależy to od natężenia stresu. Wraz ze wzrostem stresu poprawia się samopoczucie, jednakże tylko do pewnego poziomu (optymalny poziom stresu), zaś po jego przekroczeniu stres staje się szkodliwy i obniża samopoczucie.

Lazarus i Folkman nazywają stresem określoną relację między osobą, a otoczeniem ocenianą jako obciążającą lub przekraczającą jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi. Podobnie definicja zaproponowana przez Appleya (za: Terelak, 2001) określa stres „jako stan, w którym organizm spostrzega, że jego dobre samopoczucie (czy integralność) jest zagrożone” (s. 69) i nawiązuje do zadowolenia z życia. Według Hobfolla (2006) posiadanie zasobów i ich pomnażanie jest źródłem zadowolenia, zaś ich deficyt prowadzi do stanu stresu.

Wpływ stresu na satysfakcję z życia nie jest jednoznaczny. Według Czapińskiego (2001) wzrost stresu osłabia zadowolenie z życia, natomiast spadek natężenia stresu nie ma wpływu na poprawę dobrostanu. W badaniach Juczyńskiego (2001) wskaźnik satysfakcji z życia (mierzonej za pomocą SWLS Dienera i wsp.) korelował negatywnie z natężeniem spostrzeganego stresu, mierzonym skalą PSS-10 Cohena i wsp. Badania miały charakter statyczny więc na ich podstawie nie można wnioskować o zależnościach przyczynowych.

Ważniejszym wyznacznikiem satysfakcji ż życia wydaje się nie tyle doświadczanie stresu (bądź jego brak) co stosowane sposoby radzenia sobie. Skuteczne radzenie sobie pozwala jednostce doświadczać pełni życia i jest jednym z warunków tej zdolności, co wpływa na podwyższenie poczucia zadowolenia z życia. Doyle i Slaven (2004) wskazują, że dobrostan zależy od tego, jaki styl radzenia stosuje jednostka, a zarazem, że istnieją swoiste relacje między danym stylem radzenia sobie a różnymi komponentami dobrostanu. Wpływ stresu na zadowolenie z życia modyfikuje także różna skuteczność „zarządzania” własnymi zasobami w procesie radzenia sobie i różnice w ponoszonych kosztach radzenia sobie.

Wsparcie społeczne

Dobre relacje z innymi ludźmi, przywiązanie do grupy mogą być źródłem zadowolenia, radości i pomocy, mogą też skutecznie przyczynić się do wzrostu jakości życia, przede wszystkim w sytuacji choroby. Siła czerpana z kontaktów społecznych może skutecznie chronić i wzmacniać dobrostan człowieka. Bliskie związki z innymi pomagają także przezwyciężać stresujące wydarzenia, a tym samym wpływać na dobrostan. Wsparcie może mobilizować do działania i zwiększać aktywność człowieka. Wsparcie społeczne może promować dobrostan poprzez bezpośredni wpływ na wzrost pozytywnych emocji i obniżenie emocji negatywnych. Niezależnie od stresu wsparcie społeczne daje człowiekowi poczucie przynależności i tym samym pełni pozytywną rolę dla poczucia dobrostanu. Wsparcie społeczne może być także rozpatrywane w kategoriach zasobów. Zyskiwanie zasobów i ich pomnażanie pozytywnie oddziałuje na dobrostan i jest źródłem satysfakcji życiowej.

Inteligencja, dojrzałość, wiedza, aktywność życiowa a poczucie dobrostanu

Znane powiedzenie J. Milla, że „lepiej być nieszczęśliwym Sokratesem, niż zadowolonym głupcem” sugeruje w świetle różnych danych, iż interpretacja słów Milla powinna dopuszczać możliwość doświadczania podobnego stopnia poczucia szczęścia, zarówno przez mędrca, jak i głupca. Szczęście jednego i drugiego jest innej natury, ma inne źródła, lecz każdy z nich jest na swój sposób szczęśliwy.

Zwraca się także uwagę na znaczenie systemu wartości, motywacji i zaangażowania w realizację celu, jako czynników determinujących, przynajmniej w pewnym stopniu, satysfakcję z życia. Posiadane przez człowieka właściwości, w tym wiedza, umiejętności czy system wartości kształtują cele, których osiąganie jest utożsamiane z sensem życia. Odnalezienie takiego sensu powoduje zwiększenie zaangażowania, jest także źródłem emocji pozytywnych związanych z samą realizacją celu, jak i z oczekiwaniem sukcesu. Wyższa satysfakcja z życia jest związana z zaangażowaniem w realizację celu i to w większym stopniu, niż z wynikiem końcowym w postaci zrealizowanego celu. Szczęśliwi ludzie unikają negatywnej samorefleksji po doznanym niepowodzeniu i szukają pozytywnych elementów w niepowodzeniu.

Istotny jest także ogólny poziom aktywności życiowej. Nastawienie na działanie, pełnienie różnorodnych ról społecznych, dążenie do realizacji dążeń i planów łączą się z wyższym zadowoleniem z życia. Ludzie szczęśliwi to osoby aktywne, zaangażowane w dużą liczbę długofalowych celów.

Szczęście, czyli pełne życie

Szczęście, według Seligmana (2005), opiera się na trzech filarach:

• przyjemności i pozytywnych emocjach;

• zaangażowaniu;

• poczuciu sensu życia.

Ludzie szczęśliwi kierują się w życiu tym, co uważają za dobre, nawet jeśli spodziewają się, że droga do osiągnięcia danego celu wymagać będzie od nich wyrzeczenia się doraźnych przyjemności czy nawet sprawi im ból lub będzie źródłem cierpienia. Optymalne doświadczenie wymaga, oprócz wysokiego poziomu emocji pozytywnych, również obecności afektu negatywnego. Seligman, rezultat zaangażowania, określa mianem gratyfikacji. Do jej uzyskania prowadzi działanie, dla których charakterystyczne jest zanurzenie się (zatopienie) czyli przepływ. Owo zanurzenie się nadaje życiu sens.

Rys. Obszary życia składające się na pełnię życia

3. Wybrane narzędzia do pomiaru dobrostanu: Skala Satysfakcji z Życia - SWLS

(opis w: Z. Juczyński Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, 2001, wyd. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa).

5

Życie zaangażowane:

wykorzystywanie cnót i mocnych stron charakteru; zadowolenie z pracy (powołanie), miłość romantyczna, wychowanie dzieci, wyzwania, których sprostaniu odpowiadają zdolności

Życie sensowne:

przekonanie, że życie łączy się z czymś „większym” od nas, pogłębianie wiedzy, powiększanie mocy, szerzenie dobra

Życie przyjemne:

przyjemność zmysłowa, pozytywne emocje ukierunkowane na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość

ŻYCIE

PEŁNE

---