B. TEORIE I MECHANIZMY EMOCJI
1. Teorie emocji
2. Emocje a terminy pokrewne
3. Fizjologiczne, psychologiczne i społeczne mechanizmy emocji
4. Ekspresja emocjonalna i regulacja emocji - wybrane narzędzia pomiaru ekspresji i kontroli
emocjonalnej
1. Teorie emocji
Teoria Jamesa-Langego
Działanie człowieka poprzedza odczucie stanu emocjonalnego (zmiany fizjologiczne wynikają bezpośrednio ze spostrzeżenia pewnego pobudzającego faktu i odczucie tych zmian jest emocją, tzn., jest nam przykro, ponieważ płaczemy, jesteśmy wściekli ponieważ uderzamy.
Teoria Cannona-Barda (zwana wzgórzową (talamiczną) teorią emocji
Teoria zakłada, że różne stany emocjonalne wiążą się z tym samym pobudzeniem fizjologicznym i że najpierw pojawiają się stany fizjologiczne a dopiero później uczucia, Ponadto jeśli wywoła się u człowieka zmiany fizjologiczne, charakterystyczne dla emocji to nie oznacza to, że emocja musi się pojawić (np. podanie adrenaliny nie jest równoznaczne z odczuwaniem emocji, płacz może być wynikiem krojenia cebuli a nie odczuwanego smutku)
Aktywacyjne teorie emocji
W teorii tej (Hebb) nie mówi się wprost o emocjach, a o aktywacji (pobudzeniu) i że ma ono charakter niespecyficzny. Badania prowadzone zgodnie z tym nurtem skupiały się na intensywności emocji. Badacze rozpatrywali człowieka na kontinuum poziomu aktywacji, od bardzo niskiego (najniższy to stan śpiączki) do bardzo wysokiego, doświadczanego np. podczas paniki czy wściekłości.
Funkcjonalistyczna koncepcja emocji Frijdy
Frijda kładzie nacisk na adaptacyjne znaczenie procesów emocjonalnych, które sprowadza do: 1. oceny zdarzeń jako istotnych z punktu widzenia interesów jednostki i wyzwalających stany przyjemne i nieprzyjemne, 2. uruchomienia pewnych zachowań oraz wzbudzania reakcji fizjologicznych i przeżyć. Emocje pełnią funkcję sygnalizacyjną w procesie regulacji zachowania (sygnalizują, że dzieje się coś istotnego z punktu widzenia dobrostanu jednostki), a kluczowe znaczenie ma fakt, że emocje mogą ułatwiać bądź utrudniać realizację celów stojących przed jednostką (gdy jednostka napotyka przeszkody na drodze do realizacji celu pojawiają się emocje negatywne, gdy takich przeszkód nie ma - emocje pozytywne. Emocje negatywne sygnalizują konieczność podjęcia działań przywracających dobrostan jednostki.
2. Emocja a terminy pokrewne (nastrój, zaburzenia emocjonalne)
Występują różne kryteria różnicowania, m.in. czas trwania, intensywność i in.
Emocja trwa zwykle krótko, nastrój to stan dłuższy, trwający od kilku godzin do nawet kilku tygodni. Emocje z reguły mają obiekt (gniewamy się na kogoś), nastrój najczęściej takiego obiektu nie ma (nie wiemy dlaczego mamy zły (negatywny) nastrój, dlaczego jest nam smutno). Emocja z reguły wyznacza kierunek działania, nadając mu status ważnego (pilnego), hamując podejmowanie innych aktywności; zmienia więc gotowość do określonych działań. Nastrój nie uruchamia specyficznych programów działania podmiotu, co nie oznacza, że na nie nie wpływa; steruje on oczekiwaniami co do biegu zdarzeń (jeśli jesteśmy w nastroju pozytywnym to z reguły myślimy, że zdarzenia potoczą się w pozytywnym kierunku i odwrotnie).
Nastrój to stan afektywny o zazwyczaj niewielkiej intensywności, charakteryzujący się określonym znakiem (pozytywnym lub negatywnym) i zawierający mniej lub bardziej konkretne oczekiwania co do wystąpienia w przyszłości podmiotu stanów zgodnych z tym znakiem.
Zaburzenia emocjonalne
to subiektywnie nieprzyjemne odczucia, trwające tygodniami, miesiącami, a nawet latami, przeszkadzające podmiotowi w efektywnym funkcjonowaniu. Zgodnie z DSM-IV zaburzenia emocjonalne (afektywne) obejmują zjawiska należące do dwóch grup:
zaburzenia nastroju (depresja i mania)
zaburzenia lękowe
Depresja wiąże się z brakiem energii do działania, mania natomiast - z jej nadmiarem. Osoba dotknięta tym zaburzeniem (manią) demonstruje niebywałe zaangażowanie, wytwarza dużo pomysłów (niekiedy dziwacznych czy niedorzecznych); większość działań ma charakter nieuporządkowany i chaotyczny.
Najczęściej spotykanymi zaburzeniami lękowymi są fobie: klaustrofobia, agorafobia, akrofobia (lęk wysokości). Często także występuje lęk przed negatywną oceną ze strony innych, w tym lęk przed wystąpieniami publicznymi. Do grupy zaburzeń lękowych należą też napady paniki, które najczęściej pojawiają się spontanicznie, bez wyraźnego powodu, a ich najwyraźniejszym symptomem jest uczucie przerażenia. Jeszcze innym zaburzeniem tej grupy jest lęk uogólniony, charakteryzujący się tym, że człowiek doświadcza napięcia i jest wyraźnie podenerwowany i zirytowany, mimo, że nie ma jakichkolwiek widocznych powodów do występowania takich reakcji.
3. Mechanizmy emocji
Fizjologiczne mechanizmy emocji
Struktury istotne dla procesów emocjonalnych to: ciało migdałowate, hipokamp, kora mózgowa, płaty czołowe.
Ciało migdałowate odgrywa kluczową rolę w sterowaniu reakcjami emocjonalnymi. Jest ono także odpowiedzialne - obok płatów czołowych - za przebieg procesów poznawczych.
Kora mózgowa (zajmuje 80% objętości całego mózgu, a szczególnie rozbudowane są płaty czołowe) odgrywa istotną rolę we wzbudzaniu i koordynowaniu procesów emocjonalnych ludzi. Prawa półkula mózgu jest ściślej związana z rozpoznawaniem emocji niż lewa.
Mechanizmy generujące emocje obejmują:
system neuronalny (rola neuroprzekaźników)
system sensomotoryczny (np. odczuwany ból wyzwala złość, podobnie bodźce
zmysłowe: smak, zapach wywołują określone emocje)
system poznawczy.
Psychologiczne mechanizmy wzbudzania emocji
Emocja jest efektem oceny poznawczej (oceny pierwotnej i wtórnej według Lazarusa). Szczęście pojawi się gdy jednostka stwierdzi, że zaistniałe zdarzenie oznacza dla niej osiągnięcie jakiegoś ważnego celu. Nadzieja - gdy okoliczności stworzą szanse (ale nie pewność) osiągnięcia celu. Smutek zrodzi się, gdy podmiot dojdzie do wniosku, że nie dysponuje zasobami umożliwiającymi mu uporanie się z problemem, a złość - gdy stwierdzi, że przyczyną wystąpienia niekorzystnej sytuacji jest ktoś obcy.
W świetle najnowszych badań rola oceny poznawczej we wzbudzaniu emocji wydaje się bardziej złożona. Wskazuje się na wzajemny wpływ procesów emocjonalnych i poznawczych. Z jednej strony przypisywanie sobie odpowiedzialności (ocena poznawcza) za jakieś wydarzenie pociąga za sobą wystąpienie poczucia winy (emocje), z drugiej jednak może wystąpić sytuacja odwrotna, tzn., że przeżywanie negatywnej emocji, jaką jest poczucie winy powoduje, że człowiek zaczyna przypisywać sobie odpowiedzialność za pojawienie się niepożądanych stanów rzeczy. Sugeruje to, że ocena poznawcza nie jest warunkiem koniecznym pojawienia się emocji. Niektórzy autorzy wskazują, że ocena poznawcza towarzyszy stanom emocjonalnym ale nie musi ich poprzedzać. Ocena poznawcza może pojawić się w trakcie przeżywania emocji, może także być ich skutkiem.
Społeczne mechanizmy powstawania emocji
Naśladowanie emocji i tendencja do odczuwania podobnych stanów emocjonalnych jak u innych (indukowanie się emocjami) może przybierać formę jednego z dwóch procesów:
zarażania się emocjami lub empatycznego współodczuwania (formy te są bardzo podobne, jednak różnią się mechanizmami, które leżą u ich podłoża i głębokością samego procesu współodczuwania).
Zarażanie się emocjami (emotional contagion) jest rezultatem prostego motorycznego naśladownictwa ekspresji osób (występuje już u bardzo małych dzieci). Z czasem dopasowanie emocjonalne może mieć charakter bardziej kontrolowany ponieważ człowiek uczy się, że „tak wypada”. Elanie i Hatfield (za: Strelau, Doliński, s. 523) definiują ten proces jako tendencję do automatycznego naśladowania i synchronizowania ekspresji twarzy, wokalizacji mowy, sylwetki i ruchów ciała, z tymi, które przejawia inna osoba - i konsekwentnie - do uzyskania przez nią zgodności emocjonalnej. Owa reakcja naśladowcza staje się dla podmiotu źródłem wnioskowania, w jakim stanie afektywnym sam się znajduje.
Proces empatii jest dużo bardziej złożony. Jest to wyobrażeniowe przeniesienie się w świat innej osoby - myślenie, czucie i działanie jak ona. O ile zarażanie się emocjami jest możliwe już u noworodków o tyle pojawienie się prawdziwej empatii wymaga bardziej zaawansowanych form rozwoju poznawczego, umożliwiającego wyodrębnienia własnego stanu emocjonalnego i stanu innej osoby oraz uświadomienie sobie tej różnicy. Niesłusznie empatię czasami utożsamia z wystąpieniem stanu dyskomfortu, co wskazywałoby na tendencję do pomagania innym ludziom, po to by pozbyć się tego stanu. Hofman (za: Strelau, Doliński, s. 524) wyróżnia 4 rodzaje uczuć i zachowań ukierunkowanych na inne osoby:
poziom empatycznego dyskomfortu;
poziom egocentrycznej empatii;
poziom empatii sytuacyjnej;
poziom empatii uogólnionej.
Zwraca się także na uwagę na istotną rolę środowiska (socjalizacji) w rozwoju empatii.
4. Ekspresja emocjonalna i regulacja emocji
Ekspresja emocji to: wszelkie sygnały (zmiany w wyglądzie, ruchy, dźwięki) emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką przeżywania przez tę osobę określonych emocji.
Uniwersalność ekspresji podstawowych
Są emocje, które niezależnie od kultury są wyrażane tak samo. Są to emocje podstawowe (ponadkulturowe), a przede wszystkim strach/przerażenie, smutek, złość, radość, wstręt.
Formy ekspresji:
Gesty i znaki, np. potakiwanie lub ruch przeczący głową, V oznaczające Victorię, lub wystający kciuk z zaciśniętej pięści, oznaczający, że jest ok.
Zmiany mimiczne i pantomimiczne:
opuszczenie brwi, zwężenie warg, rozszerzone nozdrza sugerują przeżywanie złości;
podniesienie brwi i ich ściągnięcie do siebie może wskazywać na stany lęku, strachu, obawy (ponadto okrągłe oczy w stanie silnego strachu);
uniesienie brwi może wskazywać na stan zaskoczenia;
opuszczanie kącików ust przy jednoczesnym pozostawieniu podbródka na swoim miejscu jest charakterystyczne dla stanów smutku, żalu, zmartwienia;
cofanie głowy występuje gdy przeżywamy strach;
wysunięta do przodu głowa jest charakterystyczna dla stanu złości;
opuszczenie ramion i spoglądanie w dół znamionuje smutek.
Sposób ekspresji emocji zależy m. in. od ich treści, np. wstyd i wstręt bardziej ujawniają się na twarzy niż np. poczucie winy. Łatwiej jest zamaskować smutek niż strach.
Regulacja emocji (kontrolowanie emocji) (szerzej w: Strelau, Doliński s. 566)
Jest to proces inicjujący, modelujący, podtrzymujący doświadczanie emocji oraz operacji poznawczych i zachowań związanych z tym doświadczeniem.
Procesy regulacji emocji mogą mieć charakter nieuświadamiany i automatyczny, jak i podmiotowy.
Czynności (reakcje) samokontroli to przejawiane przez podmiot zachowania zgodne ze standardami akceptowanymi przez niego samego lub standardami społecznymi.
Procesy (mechanizmy) samokontroli to reakcje inicjowane przez podmiot, za których pomocą osiąga on zbieżność między własnymi zachowaniami emocjonalnymi, myślami i odczuciami afektywnymi a akceptowanymi standardami wewnętrznymi (zinternalizowanymi zasadami funkcjonowania) lub zewnętrznymi (zasadami aprobowanymi społecznie).
Procesy samokontroli mogą przebiegać na różnych poziomach;
podmiot może albo nie dopuszczać do pojawienia się sytuacji rodzącej określone emocje albo przeciwnie ich poszukiwać;
jeśli już taka sytuacja nastąpi to może selekcjonować dopływające informacje (blokowanie informacji) bądź je na różne sposoby przekształcać lub zreinterpretować;
podmiot może też wpływać na ekspresję przeżywanych emocji i ujawnianie (bądź nie) zachowań będących wynikiem przeżywanych emocji (podkreśla się tu znaczenie okresów rozwojowych: wraz z wiekiem zwiększa się tendencja do oszczędnego ujawniania przeżyć emocjonalnych).
Wybrane narzędzia pomiaru ekspresji i kontroli emocji
Skala Ekspresji Gniewu
Skala Kontroli Emocji
(opis w: Z. Juczyński Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, 2001. Wyd. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa)
3