LEKCJA 3: Uczelnia jako organizacja
a) Podstawowe jednostki organizacyjne
Zwykle w uczelniach publicznych podstawowe jednostki organizacyjne tworzy, przekształca i likwiduje senat uczelni, natomiast w uczelniach niepublicznych sprawy te określa statut. Głównym warunkiem, jaki musi spełniać podstawowa jednostka organizacyjna jest konieczność prowadzenia przez nią co najmniej jednego kierunku studiów lub studiów doktoranckich co najmniej w jednej dyscyplinie naukowej. Na ogół, zarówno w uczelniach państwowych, jak i prywatnych, podstawowymi jednostkami organizacyjnymi są wydziały. (lub inne, odpowiadające im jednostki, np. instytuty). Wydziały mogą być także uprawnione do nadawania stopni naukowych doktora i doktora habilitowanego, a także do występowania o nadanie tytułu naukowego profesora.
W ramach wydziału mogą być tworzone:
Katedry;
Instytuty;
Samodzielne zakłady;
Inne jednostki.
W ramach instytutu lub katedry mogą być tworzone:
Zakłady - są to najmniejsze jednostki organizacyjne wyższej uczelni lub instytutu naukowego. W ramach zakładu mogą być tworzone pracownie;
Samodzielne pracownie;
Inne jednostki o charakterze badawczym.
b) Międzywydziałowe, ogólnouczelniane i administracyjne jednostki organizacyjne
W uczelniach w skład struktury organizacyjnej wchodzą także różne jednostki międzywydziałowe, ogólnouczelniane oraz administracyjne.
Międzywydziałowe jednostki organizacyjne, jakie najczęściej występują na uczelniach to:
Studium Wychowania Fizycznego i Sportu - zajmujące się min. organizacją zajęć z wychowania fizycznego dla studentów uczelni, nadzorowaniem sekcji sportowych, organizacją zawodów;
Studium Języków Obcych - w zakres którego wchodzi organizowanie lektoratów dla studentów
Studium Pedagogiczne
Ogólnouczelniane jednostki to:
Biblioteka główna (mniejsze biblioteki mogą być tworzone w ramach poszczególnych wydziałów czy instytutów)
Czytelnia
Wydawnictwo uczelni
Archiwum
Biuro ds. współpracy międzynarodowej
Biuro ds. kształcenia
Dział techniczny
Chór uczelniany
Biuro karier
Biuro do spraw promocji i rekrutacji
Akademicki inkubator przedsiębiorczości
Centrum informacyjne
Biuro rzecznika prasowego uczelni
Administracyjne jednostki organizacyjne, jakie zwykle występują na uczelniach to:
Dział rektora
Dział prorektora ds. Nauczania i Polityki Kadrowej
Dział prorektora ds. Rozwoju i Polityki Finansowej
Dział prorektora ds. Badań Naukowych i Współpracy z Zagranicą
Dział prorektora ds. Studenckich
Dział kanclerza i jego zastępców
Dział zastępcy kanclerza ds. Ekonomicznych
Dział zastępcy kanclerza ds. Informatycznych
Dział zastępcy kanclerza ds. Technicznych
Dział kwestora
Biuro kadr
c) Podstawowe komórki organizacyjne
Oczywiście to wielkość i potrzeby uczelni (czyli przede wszystkim liczba studentów i ilość kierunków na niej prowadzonych) decydują o tym, jak bardzo rozbudowana jest jej struktura organizacyjna i z jakich konkretnie jednostek się składa. Niemniej jednak, istnieją pewne komórki organizacyjne, z którymi stykają się na co dzień studenci każdej uczelni. Należą do nich:
Biuro Spraw Studenckich zajmuje się niemal wszystkimi aspektami funkcjonowania studenta na uczelni. Tu przygotowywane są indeksy dla studentów, nadawane indywidualne numery albumów; biuro udziela także porad prawnych i zajmuje się załatwianiem spraw związanych z pomocą materialną.
Kwestura zajmuje się sprawami finansowymi; każdy student może wyjaśnić tu wszelkie kwestie finansowe i dowiedzieć się o swoich rozliczeniach z uczelnią.
Biura Karier działają na uczelniach by pomagać studentom i absolwentom w znalezieniu pracy. W tym celu zajmują się informowaniem o możliwościach pracy, o technikach poszukiwania pracy, standardach rekrutacji. Biura Karier nawiązują i utrzymują kontakty z potencjalnymi pracodawcami. Niektóre z nich organizują (lub informują o możliwościach) szkolenia i warsztaty, na których studenci i absolwenci mogą podnieść swoje kompetencje i kwalifikacje zawodowe.
Rektorat to miejsce, w którym urzędują najwyższe władze uczelni z rektorem na czele. Jeśli musisz z jakiegoś powodu zgłosić się do rektoratu, to znaczy, że jest to sprawa najwyższej rangi.
Dziekanat jest komórką wydziału i organizuje studia w ramach prowadzonych przez niego kierunków. Jest to miejsce (zazwyczaj biuro na terenie danego wydziału uczelni) z którym każdy student ma kontakt niemal na co dzień. Główne sprawy, które załatwia się dziekanacie to między innymi: składanie podań adresowanych do dziekanatu, prowadzących, dziekana lub prorektorów, przedłużanie legitymacji studenckiej, pobieranie kart egzaminacyjnych, składanie indeksów na koniec okresów rozliczeniowych. W dziekanatach jest także gromadzona wszelka dokumentacja związana z działalnością dydaktyczną, zarówno ze strony prowadzących, jak i studentów (protokoły, karty egzaminów, karty zaliczeń, indeksy). Dziekanat wydaje także zaświadczenia o studiowaniu. Bardzo istotne są także tablice ogłoszeń, znajdujące się na ścianach obok drzwi niemal każdego dziekanatu. Prowadzący zamieszczają tam bieżące ogłoszenia, skierowane do poszczególnych grup studenckich o zmianach terminów zajęć, wykładów, egzaminów czy dyżurów itp. Warto więc choć raz w tygodniu rzucić okiem na tablicę ogłoszeń.
d) Organa uczelni
Każda uczelnia ma także określone organa, które dzielą się na:
Organa kolegialne - senat i rady podstawowych jednostek organizacyjnych (np. rady wydziałów)
Organa jednoosobowe - rektor czyli osoba kierująca działalnością uczelni i kierownicy podstawowych jednostek organizacyjnych (dziekani)
W skład senatu uczelni wchodzą przedstawiciele nauczycieli akademickich, doktorantów, studentów oraz pracowników niebędących nauczycielami akademickimi. Tryb wyboru senatu i procentowy udział poszczególnych grup społeczności akademickiej określa statut. Do kompetencji senatu uczelni należy między innymi:
Uchwalenie statutu uczelni;
Uchwalenie regulaminu studiów regulaminu studiów doktoranckich, regulaminu studiów podyplomowych oraz zasad przyjęcia na studia i studia doktoranckie;
Ustalanie głównych kierunków działalności uczelni;
Ustalanie zasad działania uczelni oraz wytycznych dla rad podstawowych jednostek organizacyjnych w zakresie wykonywania podstawowych zadań uczelni;
Ocena działalności uczelni oraz działalności rektora.
Rektor jest przewodniczącym senatu uczelni, on także kieruje działalnością uczelni, reprezentuje ją na zewnątrz, jest przełożonym pracowników, studentów i doktorantów uczelni.
e) Nauczyciele akademiccy i zajmowane przez nich stanowiska
Większość szkół wyższych to ogromne instytucje, które, aby sprawnie funkcjonowały, potrzebują odpowiedniej liczby pracowników. Generalnie, pracowników uczelni można podzielić na dwie kategorie: na pracowników, którzy są zatrudnieni jako nauczyciele akademiccy oraz na pracowników niebędących nauczycielami akademickimi.
Do pierwszej grupy - nauczycieli akademickich - zaliczani są:
Pracownicy naukowo-dydaktyczni
Pracownicy dydaktyczni
Pracownicy naukowi
Dyplomowani bibliotekarze oraz dyplomowani pracownicy dokumentacji i informacji naukowej, którzy są zatrudniani na stanowiskach:
starszego kustosza dyplomowanego, starszego dokumentalisty dyplomowanego,
kustosza dyplomowanego, dokumentalisty dyplomowanego,
adiunkta bibliotecznego, adiunkta dokumentacji i informacji naukowej,
asystenta bibliotecznego, asystenta dokumentacji o informacji naukowej.
Z kolei pracownicy naukowo-dydaktyczni i naukowi zatrudniani są na stanowiskach:
Profesora zwyczajnego - na tym stanowisku może być zatrudniona osoba posiadająca tytuł naukowy profesora,
Profesora nadzwyczajnego - na tym stanowisku może być zatrudniona osoba posiadająca stopień naukowy doktora habilitowanego lub tytuł naukowy profesora,
Profesora wizytującego - na tym stanowisku może być zatrudniona osoba będąca pracownikiem innej uczelni, posiadająca stopień naukowy doktora habilitowanego lub tytuł naukowy profesora,
Adiunkta - na tym stanowisku może być zatrudniona osoba posiadająca co najmniej stopień naukowy doktora,
Asystenta - na tym stanowisku może być zatrudniona osoba posiadająca tytuł zawodowy magistra lub tytuł równorzędny.
Pracownicy dydaktyczni zatrudniani są na stanowiskach:
Starszego wykładowcy
Wykładowcy
Lektora lub instruktora
Docenta - jeśli takie stanowisko przewiduje statut danej uczelni; osoba zatrudniona na tym stanowisku musi posiadać co najmniej stopień naukowy doktora.
Podstawowym obowiązkiem pracowników naukowo-dydaktycznych jest kształcenie i wychowywanie studentów. Ponadto zobowiązani są do prowadzenia własnych badań naukowych, rozwijania dorobku naukowego lub artystycznego, uczestniczenia w pracach organizacyjnych uczelni. Pracownicy naukowi nie mają obowiązku prowadzenia zajęć ze studentami - w zamian mogą skupić się na rozwoju swojej pracy naukowo-badawczej. Natomiast od pracowników dydaktycznych nie wymaga się, by zajmowali się badaniami naukowymi i rozwojem twórczości naukowej.
Pracownicy nie będący nauczycielami akademickimi to najczęściej:
Pracownicy administracyjni (np. księgowe, sekretarki, kierownicy dziekanatów)
Pracownicy naukowo-techniczni, którzy zapewniają wsparcie dla pracowników naukowo-dydaktycznych i naukowych (np. informatycy, laboranci)
Pracownicy porządkowi (np. portier)
f) Stopnie i tytuły naukowe
Zatem nauczycielami w szkołach wyższych są osoby posiadające różne stopnie naukowe, tytuły i stanowiska. Wśród nich są doktorzy, profesorowie zwyczajni i nadzwyczajni, asystenci. Warto znać hierarchię stopni naukowych oraz stanowisk na uczelni, przede wszystkim po to, żeby wiedzieć kim jest osoba, z którą w danej rozmawiamy, jak do tego kogoś należy się zwracać, by nie popełnić przy tym jakiejś gafy.
Czym w takim razie różni się stopień naukowy od tytułu naukowego?
Stopnie naukowe to stopień doktora i doktora habilitowanego określonej dziedziny nauki, uzyskany w zakresie danej dyscypliny naukowej. Zaś tytuł naukowy to tytuł profesora określonej dziedziny nauki. Osoba, która chce uzyskać stopień doktora bądź, w dalszej kolejności, doktora habilitowanego, musi złożyć wniosek o wszczęcie odpowiedniego przewodu (doktorskiego lub habilitacyjnego).
Stopień doktora nadaje się osobie, która:
Posiada tytuł zawodowy magistra, magistra inżyniera, lekarza lub inny równorzędny,
Zdała egzaminy doktorskie w zakresie określonym przez radę jednostki organizacyjnej,
Przedstawiła i obroniła rozprawę doktorską.
Do wszczęcia przewodu habilitacyjnego może być dopuszczona osoba, która:
Posiada stopień doktora,
Uzyskała znaczny dorobek naukowy lub artystyczny,
Przedstawiła rozprawę habilitacyjną.
Warto zapamiętać, że rozprawa doktorska i rozprawa habilitacyjna mają wspólną nazwę: dysertacja, co z jęz. łac. oznacza `badać, rozumować'.
Profesor zwyczajny (z jęz. łac. `professor ordinarius') to nazwa stanowiska zajmowanego na uczelni. Jest ono przewidziane dla pracowników naukowych lub naukowo-dydaktycznych, którzy posiadają tytuł naukowy profesora (według art. 114, ust. 1 Ustawy z dn. 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz. U. 2005, Nr 164, poz. 1365 z późn. zm.). Stanowisko profesora zwyczajnego jest ukoronowaniem kariery naukowej pracowników uczelni i wiąże się z największym prestiżem. Przyznaje się je osobom szczególnie zasłużonym dla uczelni i mającym wybitne osiągnięcia naukowe.
Profesor zwyczajny jest stanowiskiem wyższym rangą niż profesor nadzwyczajny, co często jest przyczyną nieporozumień. Obowiązujący skrót to: Prof. zw. dr hab.
Profesor nadzwyczajny (z jęz. łac. `professor extraordinarius') to również nazwa stanowiska na uczelni. Jest ono przewidziane dla pracowników naukowych lub naukowo-dydaktycznych, którzy posiadają tytuł naukowy profesora lub stopień naukowy doktora habilitowanego (według art. 114, ust. 2 Ustawy z dn. 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz. U. 2005, Nr 164, poz. 1365 z późn. zm.). Prawo dopuszcza jednak zatrudnienie na stanowisku profesora nadzwyczajnego osoby, która posiada tylko stopień naukowy doktora oraz znaczne i twórcze osiągnięcia w pracy naukowej, choć jedynie na podstawie umowy o pracę. Jeśli chodzi o zapis skrótowy, jakiego używa się dla oznaczenia tego stanowiska, to wygląda on najczęściej tak (i jest przyjęty jako poprawny): dr hab. (tu nazwisko) prof.,
po czym następuje akronim uczelni, w której dana osoba jest zatrudniona (np. dr hab. Jan Wiśniewski, prof. UW - doktor habilitowany Jan Wiśniewski profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego). Można się spotkać jeszcze z następującą pisownią:
dr hab. Jan Wiśniewski, prof. nadzw. UW
prof. UW dr hab. Jan Wiśniewski
Należy zapamiętać, że profesor zwyczajny i profesor nadzwyczajny to stanowiska, nie należy ich mylić z tytułem naukowym profesora.
Tytuł naukowy profesora i odpowiednio - profesora sztuki jest nadawany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek uczelni macierzystej, po wcześniejszym zatwierdzeniu przez Centralną Komisję do Spraw Stopni i Tytułów. Może otrzymać go osoba, która uzyskała już stopień naukowy doktora habilitowanego, posiada osiągnięcia naukowe lub artystyczne znacznie przekraczające wymagania stawiane w przewodzie habilitacyjnym oraz posiada znaczne osiągnięcia dydaktyczne, w tym w kształceniu kadry naukowej.
Ciekawostka: Doktor honoris causa to honorowy tytuł akademicki, nadawany przez uczelnie osobom szczególnie zasłużonym dla nauki i kultury. Warunkiem otrzymania tego tytułu nie jest posiadanie formalnego wykształcenia.
Profesor emeritus - Jest to honorowy tytuł, jaki zwykle noszą na uczelniach profesorowie emerytowani, którzy przed przejściem na emeryturę zajmowali stanowisko profesora zwyczajnego. Osoby takie na ogół nadal pracują na uczelni, najczęściej naukowo, choć prowadzą także wykłady dla studentów oraz seminaria magisterskie i doktorskie. W celu oznaczenia profesora emeritus stosuje się skrót 'prof. em.', na przykład: Prof. zw. dr hab. Jan Wiśniewski, prof. em. UW (profesor zwyczajny doktor habilitowany Jan Wiśniewski, profesor emeritus Uniwersytetu Warszawskiego.
g) Stanowiska funkcyjne występujące w szkołach wyższych
Pracownicy uczelni mogą także zajmować następujące stanowiska funkcyjne:
rektor
prorektor
dziekan
prodziekan
kanclerz
kwestor
dyrektor jednostki organizacyjnej
kierownik jednostki organizacyjnej
Rektor to najwyższa godność na każdej uczelni. Rektor zarządza uczelnią i podejmuje decyzje we wszystkich sprawach dotyczących uczelni, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych przez ustawę lub statut do kompetencji innych organów uczelni lub kanclerza, a w szczególności:
Reprezentuje uczelnię na zewnątrz
Jest przewodniczącym senatu uczelni
Jest przełożonym pracowników, studentów i doktorantów uczelni
Decyduje w sprawach dotyczących mienia i gospodarki uczelni
Tworzy, przekształca i likwiduje jednostki organizacyjne uczelni
Nadzoruje działalność dydaktyczną i badawczą uczelni
Sprawuje nadzór nad administracją i gospodarką uczelni
Dba o przestrzeganie prawa oraz zapewnienie bezpieczeństwa na terenie uczelni.
Oficjalny tytuł, jaki stosuje się wobec rektora wyższej uczelni to Jego/Jej Magnificencja (skrót JM).
Rektor uczelni publicznej wybierany jest spośród nauczycieli akademickich posiadających tytuł naukowy profesora lub stopień naukowy doktora habilitowanego. Zaś rektorem uczelni niepublicznej może być osoba posiadająca co najmniej stopień naukowy doktora. Osoba, która pełni funkcję rektora, zarówno w uczelni publicznej, jak i prywatnej, musi być zatrudniona w uczelni jako swoim podstawowym miejscu pracy.
Prorektor to zastępca rektora. Statut uczelni określa wymagania kwalifikacyjne, jakie muszą spełniać kandydaci na prorektorów. Nie mogą być one wyższe niż wymagania w stosunku do kandydata na rektora. Kandydatów na stanowisko prorektora przedstawia rektor uczelni. Zwykle uczelnie posiadają kilku prorektorów: do spraw nauki, do spraw studenckich,
do spraw finansów, do spraw współpracy z zagranicą.
Dziekan kieruje podstawową jednostką organizacyjną uczelni, a więc zazwyczaj wydziałem. Kieruje on wewnętrznymi sprawami wydziału, do niego kierowana jest większość podań we wszelkich sprawach studenckich. W skład władz wydziału wchodzą też prodziekani. Zwykle, w zależności od wielkości wydziału, jest kilku prodziekanów, którzy zajmują się określonymi działami. Są prodziekani do spraw: studenckich, studiów dziennych, studiów zaocznych, kadry naukowej, kontaktów międzynarodowych.
Kanclerz uczelni kieruje jej administracją i gospodarką w zakresie określonym przez statut i rektora. Kanclerza uczelni, po zasięgnięciu opinii senatu, zatrudnia rektor. Przed nim także kanclerz odpowiada za swoją działalność.
Zastępcą kanclerza jest kwestor. Pełni on funkcję głównego księgowego, a jego obowiązki i uprawnienia regulują odrębne przepisy. Kwestora powołuje i odwołuje rektor na wniosek kanclerza.
Na każdej uczelni są także różne stanowiska zarządcze, zajmowane przez jej pracowników:
Dyrektor instytutu i zastępca dyrektora instytutu,
Dyrektor centrum i zastępca dyrektora centrum,
Dyrektor studium i zastępca dyrektora studium,
Dyrektor biblioteki głównej i zastępca dyrektora biblioteki głównej,
Dyrektor innej jednostki organizacyjnej uczelni,
Kierownik i zastępca kierownika katedry, zakładu lub innej jednostki uczelni.
Uwaga! Zazwyczaj w każdej szkole wyższej tworzone są także instytucje opiekunów poszczególnych lat studiów oraz opiekunów uczelnianych organizacji studenckich. Opiekunów powołuje dziekan danego wydziału. Są oni jakby bezpośrednimi przełożonymi studentów. Opiekunowie czuwają nad realizacją procesu dydaktycznego, zaspokajaniem potrzeb naukowych, kulturalnych, socjalnych studentów. Mogą w tych sprawach zgłaszać wnioski i propozycje rektorowi i dziekanowi, a także samorządowi studenckiemu.
1