Ocena ryzyka zawodowego w świetle przepisów prawnych

1. Wprowadzenie

Pojęcie ryzyka zawodowego zostało ustalone w dyrektywie z dnia 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy nr 89/391/EWG, zwanej dyrektywą ramową.

Zgodnie z treścią dyrektywy, niezbędne środki, jakie pracodawca powinien podjąć w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, to:

- zapobieganie ryzyku zawodowemu

- informowanie

- szkolenie

- zapewnienie odpowiednich środków i organizacji.

Środki te muszą być każdorazowo dostosowywane przez pracodawcę do zmieniających się okoliczności tak, aby w każdym przypadku były najbardziej skuteczne, a także w celu doskonalenia istniejącego stanu rzeczy. Przy stosowaniu tych środków pracodawca powinien stosować zasady wymienione w art. 6, ust. 2 dyrektywy, zwane ogólnymi zasadami zapobiegania. Są to:

- unikanie ryzyka

- ocena ryzyka, którego nie można uniknąć

- zapobieganie ryzyku u źródła

- dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie odnośnie do projektowania stanowisk pracy, wyboru wyposażenia roboczego oraz metod produkcyjnych i metod pracy, a zwłaszcza uwzględnianie łagodzenia monotonii pracy, zmniejszanie natężenia pracy w wymuszonym tempie, a także zmniejszanie negatywnego wpływu tego typu pracy na zdrowie pracownika

- stosowanie nowych rozwiązań technicznych

- zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi

- prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej, obejmującej technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy

- nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej

- właściwe instruowanie pracowników.

Ocena wielkości ryzyka zawodowego stanowi podstawę doboru przez pracodawcę wyposażenia roboczego, stosowania substancji chemicznych i preparatów, wyposażenia stanowisk pracy. Ocena ryzyka jest podstawą podjęcia środków prewencyjnych, wyboru metod produkcji i organizacji pracy tak, aby zapewniały zwiększenie poziomu ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników oraz były zintegrowane z całością działalności zakładu na wszystkich szczeblach zarządzania. Zgodnie z dyrektywą, pracodawca jest zobowiązany również do opracowania dokumentacji przeprowadzonej oceny ryzyka zagrażającego bezpieczeństwu i zdrowiu podczas wykonywania pracy, z uwzględnieniem szczególnych zagrożeń. Zobowiązanie do opracowania tej dokumentacji powinno być określone przez państwa członkowskie Unii Europejskiej i może być uzależnione od charakteru działalności i rozmiarów zakładu. O dokonanej ocenie ryzyka i środkach podjętych w celu jego uniknięcia lub ograniczenia, pracodawca powinien informować pracowników i ich przedstawicieli.

Do przepisów polskich pojęcie ryzyka zawodowego zostało wprowadzone nowelą art. 215 kodeksu pracy z dnia 23 maja 1991 r. (Dz.U. nr 55, poz. 237), który otrzymał brzmienie: „zakład pracy obowiązany jest do informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą”.

W noweli kodeksu pracy, przeprowadzonej w 1996 r. (Dz.U. nr nr 24, poz. 110), w dziale dziesiątym, w rozdziale dotyczącym profilaktycznej ochrony zdrowia pracowników, utrzymano w art. 226 zapis art. 215, zgodnie z którym pracodawca jest zobowiązany informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

Obowiązek wdrożenia zapisów dyrektywy do prawa krajowego, wynikający ze zobowiązań, jakie strona polska podjęła w Układzie Europejskim ustanawiającym stowarzyszenie Polski ze Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, spowodował, że zapisy te zostały znacznie rozszerzone w prawie polskim. Podstawowym aktem prawnym określającym zasady postępowania, a przede wszystkim definicje ryzyka, jest Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. nr 129, poz. 844). Zgodnie z *1, ust. 2, pkt. 7 cytowanego rozporządzenia przez „ryzyko zawodowe rozumie się prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy”.

W dziale IV tego rozporządzenia, dotyczącym procesów pracy (* 39, ust. 1) pracodawca został zobowiązany do:

- oceny ryzyka zawodowego występującego przy określonych pracach

- stosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko

- dokumentowania przeprowadzonej oceny ryzyka.

Ocena ryzyka powinna stanowić podstawę do zastosowania przez pracodawcę organizacji pracy i stworzenia stanowisk pracy zabezpieczających pracowników przed zagrożeniami wypadkowymi oraz oddziaływaniem czynników szkodliwych i uciążliwych dla zdrowia. Przeprowadzenie oceny ryzyka jest również podstawą do identyfikacji i likwidacji przez pracodawcę zagrożeń dla zdrowia i życia pracowników, przez stosowanie odpowiednich technologii, urządzeń, materiałów i substancji nie powodujących takich zagrożeń. Jeżeli nie jest możliwe ograniczenie ryzyka tą drogą, pracodawca ma obowiązek zastosować odpowiednie środki ochrony zbiorowej, a w ostateczności - środki ochrony indywidualnej (* 39, ust. 2 i 3 rozporządzenia).

Jak wynika z powyższego zapisu, podstawowym elementem oceny ryzyka jest zidentyfikowanie i ocena zagrożeń występujących w procesie pracy oraz ich eliminacja lub ograniczenie.

Pracodawca ma obowiązek ustalać wielkość zagrożeń, będących źródłem ryzyka, przez identyfikację czynników niebezpiecznych oraz wykonywanie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia. Obowiązek dokonywania przez pracodawcę, na własny koszt, takich badań wynika z art. 227 * 1, pkt. 2 kodeksu pracy. Sposób przeprowadzania badań, ich rejestracji oraz jednostki upoważnione do przeprowadzania badań zostały określone w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 9 lipca 1996 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. nr 86, poz. 394). W celu dokonania oceny ryzyka, a szczególnie ustalenia, czy dane ryzyko można zaakceptować, dokonane pomiary należy porównać z dopuszczalnymi wartościami najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Wartości te są opublikowane w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1989 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. 1995, nr 69, poz. 351).

Jeżeli wyniki dokonanych pomiarów mieszczą się w granicach ustalonych wartości NDS i NDN, wówczas możemy stwierdzić, że prawdopodobieństwo wystąpienia chorób zawodowych jest małe, a ryzyko zawodowe jest akceptowalne. W przypadku przekroczenia tych wartości, pracodawca powinien podjąć natychmiast wszelkie środki zmierzające do ograniczenia ryzyka, stosując zasady określone w rozporządzeniu w sprawie ogólnych przepisów bhp (likwidacja źródeł ryzyka przez zmianę organizacji pracy, technologii, zastąpienie substancji lub materiałów szkodliwych nieszkodliwymi lub mniej szkodliwymi, zastosowanie środków ochrony zbiorowej i, w ostateczności, wyposażenie pracowników w środki ochrony indywidualnej).

W ogólnym przypadku ocena ryzyka zawodowego może przebiegać w sposób przedstawiony na rys.1.

Rys.1. Przebieg oceny ryzyka na stanowisku pracy

Wybierając metody postępowania w kolejnych etapach oceny ryzyka zawodowego należy pamiętać, że nie jest ona celem sama w sobie, lecz jedynie środkiem, który ułatwia planowanie i prowadzanie działań zmierzających do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Za najbardziej przydatne do oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy można uznać proste metody identyfikacji i oszacowania, które umożliwiają skuteczną realizację podstawowego celu oceny. I tak, na etapie identyfikacji zagrożeń można wykorzystywać listy kontrolne, a ryzyko związane z występowaniem zidentyfikowanego zagrożenia oszacować w skali trójstopniowej, jako małe, średnie lub duże. Oszacowanie takie jest w pełni zadowalające z punktu widzenia zasadniczego celu oceny ryzyka. Zastosowanie skali trójstopniowej ułatwia oszacowanie ryzyka związanego z oddziaływaniem czynników szkodliwych na podstawie wyznaczonych wartości parametrów, które charakteryzują narażenie pracownika.

W Centralnym Instytucie Ochrony Pracy ustalono ogólne zasady oszacowania - w skali trójstopniowej - ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki szkodliwe i niebezpieczne występujące powszechnie na stanowiskach pracy, np. drgania mechaniczne, pyły, wysiłek fizyczny i promieniowanie elektromagnetyczne. Stosowanie tych zasad do oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy ułatwia opracowany w CIOP program komputerowy STER, wspierający rejestrację zagrożeń i ocenę ryzyka zawodowego, a także ułatwiający ich właściwe udokumentowanie.

Ocena ryzyka zawodowego w świetle przepisów prawnych

5

TAK

Przeprowadzać okresowe oceny ryzyka

Czy można przyjąć ryzyko?

Wprowadzić plan
w życie

NIE

Opracować plan eliminacji lub ograniczenia ryzyka

Oszacować ryzyko związane z zagrożeniami

Określić, jakie czynniki szkodliwe i niebezpieczne występują na stanowisku pracy

Zidentyfikować zagrożenia

Zebrać potrzebne do analizy informacje

(opisać stanowisko pracy)

CENTRALNY INSTYTUT OCHRONY PRACY

---