Martyna Zabost

Gr. 4b

PROBLEMY ŻYCIA SEKSUALNEGO U OSÓBA Z DYSTROFIĄ MIĘŚNIOWĄ

I. Dystrofia mięśniowa Duchenne'a

Dużą grupą chorób związanych z nieprawidłowym funkcjonowaniem cytoszkieletu są choroby należące do grupy dystrofii. Najczęstszą dystrofią jest dystrofia mięśniowa Duchenne'a (występująca z częstością 1 na 3500 chłopców lub czasami u kobiet z zespołem Turnera).
Choroba dotyczy chłopców, u których pierwsze objawy zauważalne dla otoczenia pojawiają się najczęściej w momencie rozpoczęcia samodzielnego chodzenia. W rzeczywistości dzieci te są chore od urodzenia. W większości zaczynają chodzić od 18 miesiąca życia i wówczas okazuje się, że są mniej sprawne ruchowo od rówieśników: nie biegają, często się przewracają.

Około 3-4 roku życia pojawia się przerost mięśni łydek, niekiedy także pośladków i naramiennych, chód staje się kołyszący. Stopniowo zaburzenia chodu postępują, widoczne stają się; trudności we wchodzeniu na schody, wstawanie z pozycji leżącej do siedzącej i stojącej (dziecko pomaga sobie opierając się rękami na udach-wstawanie ,,po sobie"). Postępujący przykurcz ścięgien Achillesa spowodowany skracaniem mięśni łydek wskutek ich włóknienia i pogłębiająca się lordoza lędźwiowa, powstająca wskutek osłabienia mięśni przykręgosłupowych powodują, że dzieci zaczynają chodzić kaczkowato, na palcach z brzuchem wysuniętym do przodu. Dołącza się niedowład ksobny kończyn górnych, widoczny staje się zanik mięśni ud oraz zanik mięśni pasa barkowego z objawem luźnych barków.

Choroba postępuje, ok. 9—10 roku życia chłopcy ci nie mogą samodzielnie wstawać oraz siadać, chód możliwy jest tylko z pomocą, wreszcie w okresie miedzy 10 a 14 rokiem życia przestają samodzielnie chodzić. Powstają dalsze przykurcze stawowe, zniekształca się kręgosłup.
Okres przeżycia chorych z DMD typu Duchenne'a jest rożnie długi. Największym zagrożeniem są infekcje oskrzelowo-płucne trudno poddające się leczeniu z powodu postępującego osłabienia mięśni oddechowych i zniekształcenia klatki piersiowej.
Poza defektem ruchowym u 40% dzieci z dystrofią typu Duchenne'a stwierdza się lekki stopień upośledzenia umysłowego.

DMD typu Duchenne'a jest genetycznie uwarunkowanym schorzeniem, które dziedziczy się w sposób recesywny sprzężony z płcią (chromosomem X), co oznacza ze chorują chłopcy, natomiast nosicielkami genu dystrofii zlokalizowanego na krótkim ramieniu chromosomu X są kobiety. Prawdopodobieństwo przekazania go potomstwu wynosi więc 50%, natomiast prawdopodobieństwo posiadania chorego syna wynosi 25% (w podobny sposób dziedziczone są np. hemofilia i daltonizm). Oznacza to w przypadku chłopca — wystąpienie objawów choroby, natomiast u dziewczynki — nosicielstwo.
Matka chorego z DMD typu Duchenne'a może nie być nosicielką genu dystrofii i wówczas wystąpienie u dziecka choroby związane jest z nową mutacją zachodzącą podczas podziału komórki jajowej. Tłumaczy to istnienie przypadków dystrofii u osób z negatywnym wywiadem rodzinnym. Częstość występowania takich mutacji szacuje się na ok. 1/3 wszystkich chorych. Prawdopodobieństwo powtórzenia się choroby w tej samej rodzinie jest wówczas bardzo małe. Z drugiej strony należy podkreślić, że negatywny wywiad rodzinny nie oznacza zawsze, ze przypadek DMD jest efektem jednorazowej mutacji. Może ona bowiem powtórzyć się w danej rodzinie w kolejnych generacjach.

Choroby te związane są z brakiem bądź upośledzoną funkcją dystrofiny - białka podobnego do spektryny oraz alfa-aktyniny, którego głównym zadaniem jest ,,uszczelnianie" błony komórkowej, dzięki czemu zachowuje ona selektywną przepuszczalność (m. in. nie wypuszczając enzymów na zewnątrz komórki oraz nie wpuszczając jonów wapnia do wnętrza komórki). Brak dystrofiny powoduje zanik zdolności przyczepiania się włókienek desminowych do sarkolemy białka.
W dystrofii Duchenne'a dystrofina jest całkowicie nieobecna lub jej ilość jest bardzo zredukowana.Dochodzi w związku z tym do przechodzenia enzymów (kinaza kreatynowa, aldolaza, transaminazy) na zewnątrz błony komórkowej. Powoduje to wzrost ich poziomu w surowicy znacznie powyżej normy. Do komórki wnikają natomiast bez przeszkód jony wapnia, co powoduje jej martwicę, stymulacje fibroblastów i rozrost tkanki włóknistej w miejscu tkanki mięśniowej. Gen dystrofiny jest na długim ramieniu chromosomu 21.

Dystrofia mięśniowa Beckera to odmiana dystrofii Duchenne'a występująca w przypadku, gdy w organizmie obecna jest dystrofina, jednak o niewłaściwej masie cząsteczkowej. Inną odmianą dystrofii jest choroba Thomsena objawiająca się podobnie jak dystrofia mięśniowa Duchenne'a brakiem dystrofiny. Objawami tej choroby jest osłabienie mięśniowe, sztywność mięśni oraz trudności w rozprostowaniu palców dłoni po zaciśnięciu.

Dla rozpoznania choroby — poza obrazem klinicznym i wywiadem rodzinnym — mają znaczenie pomocnicze badania diagnostyczne. Należą do nich wspomniane wyżej oznaczenia poziomu enzymów mięśniowych w surowicy. Wartości znacznie przewyższające normę stwierdza się już u najmłodszych.

Bardzo polecana jest właściwa dieta zapewniająca podaż pełnowartościowego białka roślinnego i zwierzęcego, a także naturalnych witamin i skladnik6w mineralnych zawartych w owocach i warzywach. Ograniczyć natomiast należy produkty mączne, z dużą zawartością cukrów oraz tłuszcze. Duże znaczenie dla przedłużenia sprawności chorych i ich zdolności do samodzielnego poruszania się ma postępowanie rehabilitacyjne i właściwe zaopatrzenie ortopedyczne. Właściwa rehabilitacja ruchowa polega na systematycznych, bezoporowych ćwiczeniach poszczególnych grup mięśni, które nie powodują zmęczenia dziecka. Umożliwia ona opóźnienie powstawania przykurczów, może także zwalniać proces włóknienia i zaniku mięsni powodowany niedoczynnością. Ćwiczenia oddechowe zapobiegaj częstym infekcjom dróg oddechowych lub wspomagają ich leczenie. Przy większych zniekształceniach sylwetki zabiegi ortopedyczne (np. w niektórych przypadkach wydłużenie ścięgien Achillesa) oraz zaaparatowanie i gorsety umożliwiają chorym przedłużenie zdolności samodzielnego poruszania się.

Przykładowy schemat postępowania fizjoterapeutycznego w zależności od stopnia zaawansowania schorzenia
(nie we wszystkich schorzeniach nerwowo-mięśniowych występują wszystkie wymienione stadia - powyższe zestawienia należy traktować jako orientacyjne)

1. Chory chodzący (I stadium)
Zapobieganie lub zmniejszenie przykurczówi deformacji stawowych:
a.bierne rozciąganie mięśni i stawów podatnych na przykurcze
b.ćwiczenia czynne
c. program ćwiczeń domowych:
- przeciwprzykurczowe pozycje ułożeniowe
- bierne rozciąganie
- ćwiczenia czynne
- łuski zabezpieczające pozycję pośrednią stawów skokowych podczas snu

Utrzymanie lub poprawa siły mięśniowej:
- ćwiczenia czynne dla zachowania siły i wytrzymałości mięśni oraz celem pobudzenia koordynacji nerwowo-mięśniowej
- ćwiczenia oddechowe
- ćwiczenia w wodzie

Pomoce techniczne:
- adaptacja celem poprawy funkcji

Edukacja bliskich:

- wyjaśnienie jak zapobiegać nieprawidłowej postawie(czego się wystrzegać)
- wspieranie i motywowanie do prowadzenia programu domowego
- informacje dotyczące diety
- motywowanie do uczestniczenia w zajęciach rekreacyjnych
- poradnictwo w problemach ergonomicznych


2.Chory chodzący z trudnością (II stadium):

Zapobieganie lub zmniejszenie przykurczówi deformacji stawowych:
- jak w I stadium
- ewentualna kwalifikacja do ortez

Utrzymanie lub poprawa obniżającej się siły mięśniowej:
- jak w I stadium
- stanie w pionizatorze

Pomoce techniczne:
- jak w I stadium
- pomoce ułatwiające chód
- właściwe obuwie
- ortezy, łuski na noc
- pomoce zabezpieczające właściwą pozycję siedzącą w wózku lub na krześle
- stanie w pionizatorze

Edukacja bliskich:
- jak w I stadium
- informacje o sposobach adaptacji domu i szkoły celem ułatwienia wykonywania czynności dnia codziennego
- wyjaśnienie wagi i zasadności częstych zmian pozycji
- zastosowanie wózka tylko na długich dystansach
- stosowanie różnych zabawek celem mobilizacji ruchu u małych dzieci

3. Chory stale korzystający z wózka (III stadium)

Zapobieganie lub zmniejszenie przykurczówi deformacji stawowych:
- jak w II stadium
- odpowiedni dobór wózka inwalidzkiego
- możliwe zastosowanie wkładek profilujących do wózka lub krzesła

Utrzymanie lub poprawa obniżającej się siły mięśniowej:
- jak w II stadium
- ćwiczenia oddechowe i częste wspomaganie odksztuszania
- ewentualne użycia aparatu wspomagającego oddychanie

Pomoce techniczne:
- jak w II stadium
- podparcie kręgosłupa
- wózek o napędzie elektrycznym
- ruchome podparcie ramienia
- pomoce techniczne wspierające utrzymanie pozycji stojącej

Edukacja bliskich:
- jak w II stadium
- instruktaż rodziny / pielęgniarki pod kątem kontroli funkcji układu oddechowego


I . Procedury zalecane dla profilaktyki i leczenia przykurczów i deformacji stawowych:
− ćwiczenia bierne redresyjne, poizometryczna relaksacja mięśni, stretching
− techniki łącznotkankowe terapii manualnej (masaż łącznotkankowy)
− techniki metody PNF (proprioceptive neuromuscular facilitation)
− dobór optymalnych pozycji ułożeniowych kończyn zapobiegających utrwalaniu się ograniczeń zakresów ruchu
− dobór zaopatrzenia ortopedycznego, np.: łuski na podudzie i stopę, stabilizatory nadgarstka i palców
− użycie pionizatorów celem jak najdłuższego przebywania w pozycji stojącej

II. Procedury zalecane w profilaktyce zaników mięśniowych
− ćwiczenia czynne w odciążeniu
− ćwiczenia prowadzone
− ćwiczenia czynne wolne
− ćwiczenia izometryczne
− ćwiczenia indywidualne specjalne
− ćwiczenia metodą PNF
− ćwiczenia ogólnousprawniające - indywidualne
− ćwiczenia w wodzie indywidualne i zespołowe

III. Procedury zalecane w profilaktyce i leczeniu wad postawy i skoliozy
− ćwiczenia korekcyjne postawy
− ćwiczenia specjalne dla skolioz
− mobilizacja stawów kręgosłupa
− ćwiczenia asymetryczne w łańcuchach zamkniętych
− ćwiczenia metodą PNF
− ćwiczenia izometryczne
− ćwiczenia w wodzie indywidualne i zespołowe
− ćwiczenia przygotowujące do zabiegu chirurgicznego usztywnienia skoliozy

*Zaburzenia postawy w tej grupie chorób najczęściej są konsekwencją przykurczów stawowych. Stała obserwacja postawy i wczesne wychwytywanie najmniejszych zmian jest niezbędne do zapobiegania wadom postawy lub skoliozie, w istotny sposób wpływającym na inne funkcje organizmu.

IV. Procedury zalecane w profilaktyce i leczeniu niewydolności oddechowej
− mobilizacja stawów kręgosłupa i klatki piersiowej
− nauka prawidłowego oddychania w różnych pozycjach
− ćwiczenia oddechowe podstawowe
− ćwiczenia oddechowe specjalne
− ćwiczenia oddechowe metodą PNF
− nauka odksztuszania
− nauka wspomaganego odksztuszania
− inhalacje
− drenaż oskrzelowy
− ćwiczenia w wodzie indywidualne i zespołowe
− oddychanie z dodatnim ciśnieniem (IPPB - Intermittent Positive Pressure Breathing)
− ćwiczenia oddechowe z pacjentem oddychającym przy pomocy respiratora

V. Procedury zalecane celem zachowania możliwości utrzymania pozycji stojącej i funkcji lokomocji u pacjentów z chorobami nerwowo-mięśniowymi
− ćwiczenia równoważne
− ćwiczenia koordynacji ruchowej (PNF)
− trening lokomocyjny (również po schodach), chód na dystans
− nauka chodu w ortezach lub przy pomocy innego zaopatrzenia ortopedycznego
− pionizacja czynna
− pionizacja bierna (pionizacja w stabilizatorach i na stole pionizacyjnym)

VI. Fizykoterapia jest stosowana głównie w chorobach przebiegających z uszkodzeniem korzeni i nerwów obwodowych i nabytych chorób mięśni, np.: choroby i uszkodzenia nerwów obwodowych, choroby nerwowo-mięśniowe przebiegające z procesem zapalnym.
− Sollux (z niebieskim filtrem lub bez)
− Galwanizacja
− Galwanizacja w kąpieli wodnej (kąpiel elektryczno-wodna jednokomorowa)
− Elektrostymulacja prosta
− Elektrostymulacja punktowa
− Prądy diadynamiczne (miejscowo)
− Pulsotronic
− Magnetronic
− Masaż wirowy lub perełkowy
− Masaż klasyczny częściowy lub całkowity

VII. Procedury inne
− ćwiczenia oddechowe przygotowujące do przygotowujące do zabiegu chirurgicznego
− ćwiczenia oddechowe po zabiegu chirurgicznym
− dobór odpowiedniego zaopatrzenia ortopedycznego
− ćwiczenia mimiczne
− ćwiczenia żucia i połykania
− masaż leczniczy całościowy lub częściowy

Co ciekawe w proponowanym programie rehabilitacji zaczerpniętym ze strony forum poświęconego osobom z dystrofią Duchenne'a na żądnym etapie choroby nie ma nawet wzmianki o potrzebie edukacji pod kątem kontroli funkcji układu moczowo-płciowego.

II. Życie seksualne osób niepełnosprawnych fizycznie od urodzenia (D. Radomski)

Możliwość zaspokojenia potrzeby psychoseksualnej jest warunkiem koniecznym do utrzymania psychofizycznej homeostazy organizmu.

Liczne badania przeprowadzone głównie w USA wskazują na występowanie problemów w pełnym rozwoju sfery seksualnej w populacji osób niepełnosprawnych ruchowo, zwłaszcza w przypadkach osób, które stały się niepełnosprawne przed okresem dojrzewania. Niepełnosprawność, wyrażająca się w ograniczeniach możliwości pełnego funkcjonowania społecznego, wpływa negatywnie zarówno na proces mentalizacji, jak i konkretyzacji potrzeby seksualnej.

W istotnej większości przypadków osoby niepełnosprawne spędzają okres dzieciństwa i dojrzewania w izolacji od rówieśników. Mają często ograniczony dostęp do wiedzy, przez selektywne nauczanie w systemie kształcenia indywidualnego. Czynniki te prowadzą do opóźnionego procesu identyfikacji własnej seksualności, przebiegającej np. w formie zabaw pseudoseksualnych (przedszkolna zabawa w lekarza). Ponadto występująca izolacja upośledza kształtowanie się wzorców interakcji międzyludzkich. Może to prowadzić do rozwoju postaw alienacji społecznej.

Bardzo ubogie doświadczenia i odebrane bodźce w tym czasie wpływają na niski poziom mentalizacji potrzeby, co z kolei często wyraża się w braku jej aktywizacji. Znamiennym przykładem jest odnotowany spadek o 30% częstotliwości masturbacji wśród dojrzewających niewidomych chłopców w porównaniu do grupy chłopców widzących. Ponadto u dorastającej młodzieży niepełnosprawnej dochodzi często do rozwoju poczucia wstydu związanego z własną seksualnością, niekiedy wzmacnianego przez nieodpowiednie metody wychowawcze. Przykładem może być zbytnie wyolbrzymianie znaczenia rehabilitacji i traktowanie jej jako substytucyjnej formy zaspakajania potrzeby seksualnej.

Występująca w okresie dojrzewania "gra hormonalna" przyczynia się do dynamicznego wzrostu natężenia seksualnej potrzeby. Sprzyja to rozwojowi procesu konkretyzacji tej potrzeby. Naturalny przebieg tego procesu rozpoczyna się od prymitywnych form autoerotyki, a kończy się na różnego stopnia wyrafinowanych kontaktach erotycznych. Jednak w przypadku osób niepełnosprawnych często dochodzi do zatrzymania procesu konkretyzacji na etapie autoerotyki. Istnieje także ujemna korelacja między trendem dynamiki omawianego procesu a stopniem upośledzenia fizycznego. Występujące opóźnienia w procesie dojrzewania w oczywisty sposób wpływają na trudności w znajdowaniu partnera seksualnego.

Należy także zauważyć, że osoba niepełnosprawna, na skutek kumulacji traumatycznych doświadczeń, często charakteryzuje się większym bogactwem emocjonalnym, wrażliwością w porównaniu ze swymi rówieśnikami (częste czynne zainteresowanie jakąś formą sztuki). Ponadto w tej grupie osób zaznacza się silniej rozwinięta potrzeba więzi emocjonalnej i stabilizacji życia osobistego, wynikająca m. in. z poczucia zagrożenia przed egzystencją w samotności. Powyższe fakty sprawiają, że wśród tych osób mniejsza jest częstość sporadycznych kontaktów seksualnych.

Problemy z doborem życiowego partnera seksualnego w przypadku osoby niepełnosprawnej często mają charakter wielokryterialny, obejmując aspekty anatomiczne, fizjologicznie psychologiczne i społeczne. Poniżej postaram się krótko omówić każdy z nich.

Aspekt anatomiczny

Nieprawidłowa budowa anatomiczna stosunkowo rzadko jest przyczyną problemów w związkach seksualnych. Niemniej jednak istnieją przykłady wad anatomicznych wynikających z pierwotnego schorzenia, utrudniające współżycie, np. spastyczne przykurcze mięśni krocza u kobiet. Należy także dodać, iż ograniczenia anatomiczne mogą często zmniejszać liczbę możliwych konfiguracji podczas współżycia.

Aspekt patofizjologiczny

Jest on częstym źródłem problemów osób niepełnosprawnych. Spektakularnym przykładem są trudności w ejakulacji u mężczyzn po urazie rdzenia kręgowego w odcinku lędźwiowym. Osobną grupą zaburzeń, skorelowaną z zaburzeniami psychologicznymi, może być obniżony temperament seksualny, który w procesie konkretyzacji był tłumiony. Wpływa to na potrzebę zwiększenie natężenia bodźców erotycznych potrzebnych do uzyskania podniecenia.

Poniższa tabela prezentuje przykłady upośledzenia niektórych funkcji seksualnych w zależności od źródła niepełnosprawności:

Schorzenie	Możliwe zaburzenia funkcji seksualnych
	Masturbacja	Stosunek płc	Płodność
Uszkodzenia mózgu na skutek niedotlenienia	-----	-----	----
Zaburzenia związane z uszkodzeniem rdzenia kręgowego: motoryczno - sensoryczne motoryczne	K,M K,M	M -------	M -------
Choroby mięśni np. dystrofie	K,M	K,M	---------
Amputacje kończyn	-------	--------	--------
Stwardnienie rozsianie	K,M	M	M
Metaboliczne choroby	------	-----	-------
Uszkodzenia wzroku	------	----	------
Uszkodzenie słuchu	-----------	----	------

K - kobiety, M - mężczyzny

Aspekt psychologiczny

Trudności psychologiczne w doborze partnera seksualnego mają bardzo istotną wagę i wykazują wielowymiarowe działania. Po pierwsze przejawiają się one w różnicy zdobytych doświadczeń erotycznych potencjalnych partnerów. Ta dysproporcja może wpływać na rozwój zjawiska kastracji psychoseksualnej, w którym osoba niepełnosprawna boi się zainicjować grę seksualną. Również niebagatelnym ujemnym czynnikiem jest podkreślane w wielu badaniach poczucie rzekomego braku atrakcyjności seksualnej własnej osoby.

Niewątpliwie istotnym czynnikiem psychologicznym są poprzednie doświadczenia emocjonalno - erotyczne osoby niepełnosprawnej. Zauważa się bowiem, że osoby, które doznały odrzucenia emocjonalno-seksualnego wykazują znacznie mniejszą aktywność przy inicjacji kolejnych kontaktów, mimo wysokiego potencjału seksualnego. Dochodzić może wówczas do autotłumienia potrzeby seksualnej.

Aspekt socjologiczny

O ile powyższe czynniki odgrywały rolę w krótkim horyzoncie czasowym (np. w przypadkowych kontaktach), o tyle aspekt socjologiczny wydaje się być ważny przy doborze stałego partnera, warunkującego stabilizację życia erotycznego. Jednym z wymiarów tego problemu jest poczucie niższej wartości człowieka niepełnosprawnego w oczach ludzi zdrowych. Taki stan indukuje strach partnera przed narażaniem się na ośmieszenie czy też alienację przez przyjaciół czy rodzinę w związku ze współżyciem z osobą kaleką. Kolejnym problemem jest obawa przed spełnianiem wymaganych ról społecznych przez niepełnosprawnego partnera. I wreszcie nie bez znaczenia jest kulturowy czynnik socjologiczny, kreowany wzorzec płci, w którym podkreśla się bardzo walory fizjonomiczne.

Aspekt ewolucyjny

Warty uwagi jest także aspekt ewolucyjny w doborze stałego partnera seksualnego, nie podkreślany w żadnej pracy. Otóż jest rzeczą oczywistą, iż biologicznym celem życia człowieka jest przedłużenie gatunku, a zatem wydanie i wychowanie zdrowego, silnego potomstwa. Cel ten może być najpewniej realizowany przez kobietę o prawidłowej budowie anatomicznej i fizjologii oraz przez mężczyznę charakteryzującego się dobrą sprawnością fizyczną. Być może wzorce te są podświadomie zakodowane.

Pomimo powyższych trudności bardzo nieliczne prace wskazują na istnienie formalnych i nieformalnych związków seksualnych osób niepełnosprawnych. Wydaje się bowiem, że istotnym czynnikiem w konstrukcji takiego związku jest duże zaangażowanie w okresie adaptacyjnym. Jeżeli bowiem występuje między partnerami więź emocjonalna oraz odpowiedni poziom wiedzy seksualnej, możliwe jest wypracowanie takich form współżycia, które będą dawać satysfakcję erotyczną obojgu partnerom. Należy także podkreślić, iż partnerstwo to również kumulacja wspólnych przeżyć, doświadczeń, a także droga rozwoju osobistego. Jeżeli zatem dwoje ludzi będzie w stanie zapewnić progresywny rozwój własnych osobowości, zwiększają oni tym samym szansę na stabilność związku. Często, co już zostało powiedziane, osoby niepełnosprawne mają bogatsze życie wewnętrzne, znakomicie wspomagające interakcję między partnerami.

Jednak z epidemiologicznego punktu widzenia, wydaje się, iż częstość związków seksualnych osób niepełnosprawnych jest niższa w porównaniu z grupą osób zdrowych. Dlatego też w różnych krajach próbuje się różnych sposobów na rozwiązanie problemów zaspakajania potrzeby seksualnej w tej grupie. Spektakularne rozwiązanie zaproponowano w Holandii, gdzie istnieje rządowe stanowisko tzw. sexual helper, którego zadaniem jest odwiedzanie swoich podopiecznych i dostarczanie im różnych form zaspakajania potrzeby seksualnej (od pieszczot - do stosunków). Jednak wydaje się, że jest to tylko połowiczy sposób rozwiązania problemu, nie dając możliwości zaspakajania potrzeb emocjonalnych.

Najwłaściwszą drogą do minimalizacji tego problemu wydaje właściwa edukacja seksualna tej grupy osób. Środowisko to zgłasza potrzebę kontaktu z terapeutami seksualnymi i takie zajęcia powinny być elementem procesu rewalidacji. Osoba niepełnosprawna wyposażona w odpowiednią wiedzę na temat seksualności płci przeciwnej, a także własnych możliwości, będzie mogła łatwiej znaleźć partnera poprzez wybór właściwej strategii okresu adaptacyjnego.

---