26. Społeczne, historyczne oraz polityczne uwarunkowania i konteksty literatury pozytywizmu i Młodej Polski. Periodyzacja literatury 2 połowy XIX wieku.
Granice obu epok są wyznaczane przez wydarzenia historyczne. Pierwsze z nich to upadek powstania styczniowego w 1864 roku, jak również przeprowadzenie reformy uwłaszczeniowej w Królestwie Kongresowym i tym samym zakończenie jej na ziemiach polskich. Powstanie, jak również trauma po nim stanowiła przeżycie pokoleniowe polskich pozytywistów. Było ono od początku skazane na porażkę i nie zjednoczyło bynajmniej całego społeczeństwa. Pojawił się też ważny problem, tzw. „wysadzonych z siodła”, czyli szlachty, którą za udział w powstaniu pozbawiono majątków i doprowadzono do ruiny ekonomicznej.
Przez cały okres 1964-1918 głównym problemem kultury polskiej był brak państwa i podział między 3 zabory. Długi okres pokoju w Europie, jak również współpraca mocarstw zaborczych nie sprzyjały również realizacji polskich dążeń niepodległościowych. Dopiero wielki konflikt, połączony z klęską wszystkich 3 zaborców stworzył korzystne warunki do utworzenia się państwowości polskiej.
Sytuacja pod rządami obcych mocarstw była bardzo różna. W zaborze pruskim, najbardziej zaawansowanym ekonomicznie jednocześnie następowała bardzo silna walka z próbami germanizacji. Polacy byli zagrożeni przez tzw. Kulturkampf Bismarcka, który zwrócony przeciwko katolicyzmowi, tym samym stał się antypolski.
W zaborze rosyjskim gospodarka miała się znacznie gorzej, ale i tu w interesującym nas okresie możemy mówić o fazie rozwiniętego kapitalizmu. Rusyfikacja, szczególnie po powstaniu styczniowym utrudniała normalne funkcjonowanie kultury. Ważnym problemem była cenzura. Pozytywiści próbowali często radzić sobie z tym problemem po prostu tak, że obecności Rosjan w Polsce w ogóle nie zauważali w swoich utworach.
Najgorsza pod względem ekonomicznym sytuacja była w Galicji, zaborze austriackim. Natomiast kultura miała się tutaj bardzo dobrze, dzięki rozpoczętej od 1866 roku erze tak zwanej autonomii galicyjskiej. Dzięki temu można było swobodnie pielęgnować kulturę polską i prowadzić działalność patriotyczną.
W sferze społecznej narastały, podobnie jak w Europie antagonizmy pomiędzy ziemianami a chłopami, jak również w miastach pomiędzy burżuazją a proletariatem. Pojawiają się również kwestie współistnienia różnych narodowości, szczególnie dominacji Niemców i Żydów wśród bogatej burżuazji. Odpowiedzią na to był m.in. program asymilacji osób wyznania mojżeszowego do kultury polskiej. Można mówić w tym okresie o powstaniu inteligencji, jako pewnej warstwy społecznej, której zadaniem jest pełnienie roli ponadklasowego rzecznika interesów całego narodu.
Henryk Markiewicz wyznacza podstawowe programy światopoglądowe, o wyraźnym ukierunkowaniu społeczno-politycznym:
- nurt postromantyczny (przewaga czynnika uczuciowego nad intelektualnym, wiara w urzeczywistnienie wolności, sprawiedliwości i braterstwa narodów, często także misję dziejową narodu polskiego, niezbędna jest do tego zarówno pomoc Opatrzności, jak i bezkompromisowa i ofiarna aktywność ludzka, odrzucenie ugody z zaborcą, pielęgnowanie tradycji powstańczych i gotowość do zbrojnej walki narodowowyzwoleńczej, w sferze społecznej ten nurt był bardzo szeroki i obejmował zarówno postawy demokratyzmu szlacheckiego, jak i socjalizmu)
- nurt tradycjonalistyczny (prymat prawd religii objawionej, polskość związana z katolicyzmem, podkreślenie wartości tradycji i ciągłości instytucji społecznych, wyższość ziemiaństwa i hierarchię społeczeństwa, stałym hasłem programów tradycjonalistycznych była praca organiczna, legalna działalność pomnażająca zasoby gospodarcze i poziom edukacji narodu)
- nurt pozytywistyczny (scjentyzm i pełne zaufanie do nauki, monizm przyrodniczy, postrzeganie rozwoju historii i cywilizacji analogicznie do zjawisk przyrody, w dziedzinie społecznej dominuje utylitaryzm - użyteczność dla ogółu, postulat wolności i równości praw jednostek, praktycyzm działania)
Koniec wieku XIX, belle epoque, to okres stosunkowo długiego pokoju w Europie, zatem także okres stabilizacji. Stabilizacji jednak w dużej mierze pozornej, pewne bowiem zjawiska polityczno-społeczne kryją w sobie zarodki przyszłych konfliktów; np. rozwój kolonializmu czy wzrastający w niektórych krajach militaryzm. Umacnia się także - zagrażający kapitalizmowi - ruch robotniczy; w roku 1889 utworzona została w Paryżu II Międzynarodówka. Wzmożoną działalność terrorystyczną, znaczoną zabójstwami kilku panujących, prowadzą anarchiści. Anarchizm zagraża instytucji państwa. Podobnie jak syndykalizm, który główną rolę przyznaje związkom zawodowym, rozporządzającym ważną bronią: strajkiem generalnym.
Owa pozorność szczególnie występuje na ziemiach polskich. Brak wprawdzie w tych latach wielkich, tragicznych wydarzeń ogólnopolskich, jakimi były powstania; poszczególne jednak roczniki młodzieży miały własne „przeżycia pokoleniowe”, takie, które kończyły się nierzadko usunięciem z uczelni, procesami, wyrokami sądowymi, zsyłką. Były to niemal ciągłe manifestacje w Warszawie. W zaborze pruskim ponawiają się strajki szkolne począwszy od roku 1901, kiedy to miał miejsce wiec protestacyjny i strajk we Wrześni z powodu represji za opór dzieci przeciwko nauce religii po niemiecku. W roku 1895 obowiązywała w całym kraju żałoba narodowa w związku ze stuleciem niewoli.
Tego rodzaju bezpośrednim przeżyciom twórców towarzyszyły inne wydarzenia społeczno-polityczne: powstawanie stronnictw i partii, częściowo tajnych, częściowo zalegalizowanych. W 1892 roku powstała Polska Partia Socjalistyczna; w 1893 Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, 1893 Liga Narodowa; w 1895 Stronnictwo Ludowe w Galicji. W ten sposób przygotowywał się układ sił na przyszłe lata: główne elementy tego układu to lewica, narodowa demokracja, ludowcy.
Wzrastająca, zwłaszcza w zaborze rosyjskim, świadomość społeczna proletariatu, niezadowolenia chłopów, działalność postępowej inteligencji, znalazły ujście w drugim - obok I wojny światowej - najważniejszym dla epoki wydarzeniu: w rewolucji 1905 roku. Miała ona zresztą charakter nie tylko społeczny, lecz w znacznej mierze polityczny.
Stabilizacja zatem była pozorna, stan istniejący nie był stanem w pełni zadowalającym. Ciągłe manifestacje oraz powstawanie tajnych lub jawnych organizacji świadczą o wiecznie żywej idei niepodległości. Ruchy lewicowe zagrażają panującemu ustrojowi. Ruch emancypacyjny, który był rezultatem zmieniającej się struktury społecznej i co za tym idzie - konieczności pracy części kobiet - grozi ustalonemu modelowi rodziny. Głębokie przemiany dokonują się w rozmaitych dziedzinach, przy czym niejednokrotnie widoczne są tu konsekwencje pozytywistycznego sposobu myślenia. Silniej np. niż kiedykolwiek przedtem podważane są zasady religii. W tej epoce buntu przeciw „formom” atakowane są zwłaszcza oficjalne instytucje religijne. W ramach Kościoła Katolickiego rozwija się ruch reformatorski zwany modernizmem katolickim. Zagadnienia religii rozpatruje się m.in. w sposób laicko-naukowy.
Epokę Młodej Polski umownie zamyka rok 1918, kiedy zaczęły się tworzyć zręby niepodległego państwa polskiego, którego niepodległość ostatecznie potwierdził traktat wersalski w 1919 roku.
Periodyzacja:
Pozytywizm (1864-1890)
Istnieje wiele podziałów polskiego pozytywizmu. Niektórzy badacze rozróżniają 4 fazy. Pierwsza nosi nazwę przedpowstaniowej i dotyczy dzieł powstałych przed 1863 rokiem. Kolejna jest określana mianem fazy literatury tendencyjnej, by w 1875 roku ustąpić miejsca nowelistyce. Ostatnią fazą jest tak zwana faza dojrzałego realizmu, która trwa do wspomnianego 1890 roku.
Młoda Polska (1890-1918)
- 1890 - 1905 okres modernizmu w jego najsilniejszej fazie do rewolucji 1905 roku, złoty okres modernizmu dekadenckiego i oddziaływanie nowych tendencji na pozytywistów
- 1905 - 1918 zachwianie wiary w moc sztuki, pojawia się ekspresjonizm, modernizm się wyczerpuje