MOTYW Wsi
Rzeczywistość człowieka współczesnego to już nie "pola malowane zbożem rozmaitem, wyzłacane pszenicą, posrebrzane żytem..." , ale świat betonu i stali. Człowiek w nim gubi to, co dla niego naturalne, czyste, kojące duszę -przyrodę.
W literaturze polskiej szczególnie kochano WIEŚ i często opiewano ją w pieśniach, nazywano Arkadią.
W starożytności o urokach wiejskiego życia pisali: Grek Teokryt i Rzymianin Wergiliusz. W swych sielankach, zwanych bukolikami, eklogami czy idyllami sławili pracę na roli i piękno natury . Wyidealizowany obraz zachwycał śpiewem ptaków, zielenią łąk, lasów i romansami pasterzy .
Błogosławili Demeter jako panią kłosów i owoców. Bogini urodzaju, siostra Dzeusa wyobrażana była z koszem kwiatów w jednej i pochodnią zapaloną w drugiej dłoni. To ona nauczyła ludzi uprawy roli i dobrego gospodarowania ziemią.
Wieś - to możliwość ucieczki przed chaosem miasta, Arkadia, scena konfliktów społeczno-politycznych, a może oaza sztuczności, stereotypownia? Przekonajmy się.
"SATYRA NA LENIWYCH CHŁOPÓW"
Krótki tekst z połowy XV wieku należący do kręgu utworów świeckich przedstawia wieś jako mapę sporu społecznego tego okresu. Napisany w interesie szlachcica, który czuje się bezsilny wobec chłopskiej chytrości. Utwór nazwany został przez W. Maciąga "źródłem historycznego antagonizmu pomiędzy szlachcicem i chłopem" .
To najstarsza satyra szlacheckiej Polski, ciekawa jest jako świadectwo obyczajowe. Nieznany autor - szlachcic(według Brticknera - może Ścibor, pan z Wielkopolski) ubolewa, że chłopi, którzy mają odrabiać pańszczyznę, często odpoczywają w polu, późno wychodzą do pracy , umyślnie robią wszystko, by plon był lichy.
- w utworze wieś to obraz konfliktu społecznego, który nie będzie nas bawił w następnych epokach;
- motyw bezradności pana i chytrości chlapa.
"KRÓTKA ROZPRA W A MIĘDZY TRZEMA OSOBAMI: PANEM, WÓJTEM A PLEBANEM" Mikołaja Reja
Utwór jest dialogiem, którego zasadniczym celem jest przekonanie czytelnika o słuszności pewnej idei. Trzej bohaterowie reprezentują główne stany ówczesnej Polski, a ich rozmowa udowadnia istniejący na wsi konflikt społeczny.
"Ksiądz pana wini, pan księdza, a nam prostym zewsząd nędza" - to potwierdzenie tezy utworu, która mówi o tym, że wieś jest miejscem dochodów szlachty i kleru, dla których los chłopa nie ma znaczenia.
Wieś jest Arkadią, ale nie dla ciężko pracujących pańszczyźnianych chłopów. Rej jako humanista był pełen współczucia dla ich losu, dlatego żąda godnego traktowania reprezentantów najniższego stanu. Utwór potępia bezduszne ściąganie dziesięciny i ofiary w naturze z już i tak biednego chłopa.
Demokratyzm utworu nie przyniósł zmian, ale jest pierwszym krytycznym spojrzeniem na gospodarkę folwarczno- pańszczyźnianą. Autor wydał utwór pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek, gdyż był świadomy, ze sprawa, o którą walczy, skazana jest z góry na niepowodzenie.
Wyrażenie: "Ta rzecz jako Różkowa" oznaczało przegraną.
podobne ujęcie wsi jako terenu niesprawiedliwości i wyzysku odnajdziemy w sielance "Żeńcy" Sz. Szymonowica.
"PIEŚŃ ŚWIĘTOJAŃSKA O SOBÓTCE" Jana Kochanowskiego
Swój życzliwy stosunek do życia i epikurejską postawę wobec świata Jan Kochanowski przedstawił nie tyle na tle wsi, co w obrazie święta wiejskiego - Sobótki (u Teokryta i Wergiliusza wieś to miejsce, gdzie święto panuje wiecznie). "Pieśń świętojańska o Sobótce" to poemat składający się z dwunastu pieśni. Sławią one wiejskie życie, które daje zadowolenie z ciężkiej pracy , samowystarczalność dzięki " wieś n y m pożytkom" : "Jemu sady obradzają Jemu pszczoły miód dawają; Nań przychodzi z owiec wełna I zagroda jagniąt pełna..."
Bogata matka-natura obdarza wszystkich swoimi darami, choć zaimek "jemu" - oznacza właściciela wsi.
Po wytężonej pracy przychodzi czas na zabawę i śpiew. Sobótka to obrzęd ludowy odbywający się w wigilię św. Jana (23. VI.). Wówczas wszyscy mieszkańcy wsi gromadzą się pod lasem, gdzie przy ognisku tańczą i śpiewają. Tej sielankowej szczęśliwości, jaka jest udziałem wszystkich obecnych, przeciwstawia autor podróże kupca żeglującego po morzu czy pracę prawnika.
Tylko życie na wsi daje spokój i radość w myśl słów Panny XII:
" Wsi spokojna, wsi wesoła, Który głos twej chwale zdoła? Kto twe wczasy, kto pożytki Może wspomnieć za raz wszytki?"
Wieś to również oaza wszelkich cnót, gdzie nie ma miejsca na konflikty społeczne. Dlatego "złotym środkiem" na radosne życie stał się dla poety Czarnolas, dający człowiekowi wytchnienie od codziennych trosk życia dworskiego.
J. Kochanowski, jak M. Rej, ukazuje ziemiański model szczęścia - życie na wsi.
PAN TADEUSZ ADAM MICKIEWICZ
Pigoń nazwał epopeję narodową A. Mickiewicza albumem obrazów przyrody ojczystej. Przekonujemy się o tym już po pierwszych wersach "Pana Tadeusza": ,,(...) Tymczasem przenoś moję duszę utęsknioną Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,
Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych..."
Nic dziwnego, że S. Witkiewicz nazwał Mickiewicza "malarzem-kolorystą". Przyroda wsi nadniemeńskiej jest związana z życiem ludu, wraz z nim "cieszy się" i "martwi" . Jest współbohaterem.
Soplicowo kojarzy się z dworkiem, z jego mieszkańcami i obyczajem. Rzeczywiście o chłopach na kartach "Pana Tadeusza" mówi się mało, ale jeśli już - to wręcz rewolucyjnie. Dworek Sopliców to "centrum polszczyzny" nie tylko ze względu na tradycje narodowe, ale również życzliwość szlachty folwarcznej wobec klasy najniższej. Sędzia to wzorowy gospodarz, dbający o swoich poddanych. Jednak doniosłego czynu uwłaszczenia chłopów dokonał młody Tadeusz Soplica. W dniu zaręczyn trzech par, W tym jego i Zosi, nadaje chłopom wolność. Ten pomysł tłumaczy przyszłej żonie:
"Sami wolni, uczyńmy i włościan wolnemi, Oddajmy im w dziedzictwo posiadanie ziemi, Na której się zrodzili, którą krwawą pracą Zdobyli, z której wszystkich żywią i bogacą."
- Soplicowo to układ wieś - dwór ziemiański, symbol Polski, Arkadii;
- dopelniając temat, należałoby przypomnieć sobie, jaką rolę l. Słowacki i z. Krasiński ludowi. To zadanie dla Ciebie.
W literaturze pozytywistycznej wieś to nie Arkadia, ale poważny problem społeczny. W szkicach, obrazkach, nowelach czy poezji czytamy o ciemnocie, bezsilności wobec prawa, zabobonach i nędzy ludu. Najbardziej jednak przeraża obraz wiejskiego dziecka - głodzonego, pozostawionego bez opieki czy pomocy. Jedynie w powieści E. Orzeszkowej powrócimy na chwilę do sielankowego obrazu życia i pracy na wsi. Zaścianek Bohatyrowiczów to miejsce, gdzie ludzie dzięki pracy czują się szczęśliwi i dbają o mogiłę powstańczą - symbol patriotyzmu i więzi z przeszłością. Ważne są również główne hasła epoki: praca u podstaw, praca organiczna i scjentyzm. Miały uruchomić tak długo oczekiwane reformy, które, jak sądzili, polepszą stan ówczesnej wsi. Reforma uwłaszczenia chłopów przeprowadzona przez rząd rosyjski podczas powstania styczniowego zaważyła na stosunkach wieś - dwór, o czym często pisali twórcy Młodej Polski.
"WESELE" Stanisława Wyspiańskiego
Malowniczość wsi kupiła artystów Młodej Polski. Wokół kolorowej ludowości krążyły zachwyty poetów, malarzy czy scenografów teatralnych. Nie podzielał ich Wyspiański, uważając chłopomanię epoki za groteskowe zauroczenie. Nie chciał pozornego porozumienia wsi i inteligencji. Twierdził, że artyści powielają obraz wsi z przeszłości, czyniąc znów " Wieś spokoj nawieś wesołą". To Arkadia dla zmęczonych dekadenckimi nastrojami pisarzy modernistycznych.
Rozmowy: Radczyni z Kliminą, Radczyni z Panną Młodą, Czepca z Poetą ujawniają brak porozumienia dwóch grup społecznych. Ogromny wpływ na to ma owo tradycyjne widzenie wsi jako krainy, która tylko "z ospałości leczy" .
Świadomość " wsi wesołej" dana jest Dziennikarzowi: "Niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna" . Sądzi, że tu nie dociera "wielki świat" ze swymi społeczno-politycznymi problemami. Nic błędniejszego. Spragniony wiedzy o polityce Czepiec nie pasuje do jego wyobrażeń wsi.
Bronowicka chata przeobraża się na naszych oczach w sąd nad narodem, którego dwie warstwy - inteligencja i chłopstwo czują wzajemną obcość i niechęć (ukrywaną pod płaszczem ludowości). Dla Wyspiańskiego na wsi odnaleźć można siłę, nie poetycką, ale narodową. I mimo że nie nadszedł czas połączenia "czerepu rubasznego" z "duszą anielską" , o którym marzył J. Słowacki, to
nadzieja porozumienia pozostaje. Nie przeszkodzi mu bowiem ani rzeź Jakuba Szeli, ani lata wyzysku pańszczyźnianego. Zespoli ich wspólna myśl odzyskania wolności.
wieś jako obraz sporów, braku porozumienia dwóch grup społecznych: inteligencji i chlopstwa.
"CHŁOPI" Władysława S. Reymonta
Powieść W. S. Reymonta to chłopska epopeja z całą panoramą życia, obyczajów wsi polskiej, za którą w 1924 roku autor przyjął Nagrodę Nobla. Najważniejszym elementem powieści jest obraz wsi jako "określonej historycznie i społecznie formacji kulturowej". Folklor, życie na przestrzeni czterech pór roku i praca wsi stanowią o odrębności kultury chłopskiej.
Wykonywanie podstawowych obowiązków to swoisty rytuał, obrzęd. Przykładem może być opis przygotowania się pracowników do koszenia łąki: żegnanie się przed rozpoczęciem kośby, ustawianie się w szeregu na czele z Maciejem, wymiana zdań, wreszcie wspólna praca. Dobry obyczaj towarzyszy ważnym i błahym wydarzeniom na wsi, takim jak: chrzciny, zrękowiny, wesele, pogrzeb oraz szatkowanie kapusty . Nawet choroba nie usprawiedliwia niegościnności. Gdy komuś dzieje się krzywda, należy mu pomóc, to obowiązek nie dobrowolność. Obyczaj to obowiązująca moralność scalająca gromadę wiejską. Nie zniszczą tej jednolitości kłótnie sąsiedzkie, procesy, rodzinne walki o posag czy wyraźnie zaznaczający się podział na bogatych i uboższych. Najważniejszą wartością dla chłopa jest ziemia, jego żywicielka, "matka". Dlatego niezwykłej symboliki nabiera śmierć Boryny.
,,(...) cokolwiek robił, czynił, jako ten koń po latach chodzenia w kieracie czyni na wolności, że ciągiem się jeno w kółko obraca z przywyku."
W chwili pozornej poprawy stanu zdrowia - Boryna pchany siłą obowiązku wobec ziemi - zaczyna siać:
,,(...) naraz przyklęknął na zagonie i jął w nastawioną koszulę nabierać ziemi (...), aż nagarnąwszy tyla, iż się ledwie podźwignął,
przeżegnał się, spróbował rozmachu i począł obsiewać..."
To najpiękniejsza scena powieści - mówiąca o wiecznym obowiązku Siewcy i szacunku dla dobroczynnej, ale wymagającej pani Ziemi. Powieść "Chłopi" to kolejny obraz wsi wpisany w mit agramy.
- "Ozlapi" W s. Reymonta to nie "Ballady i romanse", tu nie ma idealizacji najniższej warstwy;
- ważna jest sila chlapa, a daje mu ją poczucie jedności z innymi, zbiorowość;
- silą tej warstwy spolecznej jest również życiowa energia, instynkt;
- utwór jest mitologizacją życia na wsi, trudu pracy i milości do ziemi;
- lud to zamknięta kulturowo grupa, co stanowi ochronę przed zagrożeniami plynącym i wraz z rozwojem cywilizacji;
obyczaje wsi to i moralność wsi, nie powinno to Was dziwić, wszak moralność pochodzi od lacińskiego slowa "mores" - obyczaje, "moralis" - dotyczący obyczajów.
"LUDZIE BEZDOMNI" Stefana Żeromskiego
"Człowiek - jest to rzecz święta, której nikomu krzywdzić nie wolno" to credo życiowe i dewiza twórczości autora "Ludzi bezdomnych". W powieści powraca problem krzywdy społecznej ludzi najuboższych. Pobyt Judyma na wsi przynosi obraz nędzy i nieludzkich warunków higienicznych, w których przyszło im bytować. Naturalistyczny opis czworaków w Cisach ostrzega i oskarża społeczeństwo, które po odzyskaniu wolności nic nie robi, by zmienić ten stan rzeczy.
Ludzie nadal mieszkają w przesiąkniętych wilgocią i brudem domach:
"Miejsce i tak już mokre, przez wstrzymanie zbiorników martwej wody wyziewało z siebie ciężki opar, którego słońce strawić nie mogło."
Dzieci chorujące na febrę" były wyschnięte, zielone, z wargami tak sinymi, jakby je miały poczernione węglem, z oczyma, które nie patrzyły ."
"PRZEDWIOŚNIE" Stefana Żeromskiego
Pobyt Cezarego w Nawłoci, który dla naszego bohatera początkowo był najszczęśliwszym okresem w życiu, zakończył się katastrofą. Raj ziemiańskiego dworu przerodził się w piekło samotności. Śmierć Karoliny i oskarżenie Cezarego, który , jak twierdził ksiądz Anastazy , był temu winny oraz skandal wywołany jego romansem z Laurą przeważyły szalę wytrzymałości. Przyjął z radością pracę w Chłodku obok ekonoma Gruboszewskiego. Tu Cezary zobaczył "drugi biegun systemów urządzenia żywota ludzkiego w świecie" . System upodlenia, krzywdy i na półzwierzęcej egzystencji chłopów i komorników. słysząc o masowo umierających dzieciach i o starcach wynoszonych na mróz, aby szybciej zmarli i nie dręczyli kaszlem, charkaniem krwią i jękami żywych, budzi się w nim bunt i gniew. Nie może pogodzić się z biernością ludu wobec swego losu.
"Cóż za zwierzęce pędzicie życie, chłopy silne i zdrowe!(...) Zbuntujcież się, chłopy potężne, przeciwko swojemu sobaczemu losowi!" .
obraz wsi w "Ludziach bezdomnych" czy "Przedwiośniu" razi nędzą;
- to kolejna próba udowodnienia, że naprawa żyda na wsi to palący problem Ówczesnej rzeczywistości. Ten motyw podejmuje również w swej poezji f. Kasprowicz.
- S. Żeromski poddaje również analizie postawę chłopów wobec powstań. Przedstawia ich obojętność, która była wynikiem zaniedbania problemów wsi od wieków ("Rozdziobią nas kruki, wrony", " Wierna rzeka").