„Wsi spokojna, wsi wesoła...” – Przedstaw funkcjonowanie motywu wsi w literaturze polskiej

Człowiek zrodził się z natury i na jej łonie spędził większość swego istnienia. Najpierw ludzie zasiedlali wsie, osady i grody. Miasta powstały wiele lat później i stały się zagrożeniem dla nieskażonej dotąd natury. Wieś jest zatem kolebką naszej cywilizacji i kultury. Jest spichlerzem całego kraju, bo tam jest rolnictwo, tam rozwija się hodowla. W literaturze wieś była bardzo często przedstawiana jako oaza spokoju i harmonii z naturą. Pomimo, że świat ludu pozostawał na uboczu oficjalnej kultury, stanowił i wciąż stanowi jej bardzo cenne ogniwo. Wieś miała swój odrębny język (gwarę), tradycję, obyczaje i z tego względu stanowiła świetny temat dla artystów. Niezwykle interesującym motywem okazał się być ludowy świat moralności. Wiara ludu sięgająca tam, "gdzie wzrok nie sięga", dotyczyła tajemnicy istnienia, której nie można dotknąć, ani zrozumieć. W historii Polski natomiast zawsze istniały waśnie i spory pomiędzy mieszkańcami wsi - chłopstwem a ludźmi z miast. Inteligencja, szlachta i arystokracja przypominała sobie o chłopach dopiero w sytuacjach konfliktów zbrojnych, natomiast problemu pańszczyzny nie chciała rozwiązać przez wiele lat. Wieś była zatem miejscem cierpienia, biedy, głodu i "ciemnoty". Twórcy pozytywizmu pragnęli dokonać reform na wsi za pomocą idei pracy u podstaw i pracy organicznej. Jednakże chłopstwo niezbyt chętnie przekonywało się do wszelakich nowinek, czasem nawet reagując ostrym gniewem.

Dziś wieś jest zmechanizowana i unowocześniona, jednak nadal stanowi dla nas pewien symbol "arkadyjskości", spokoju i kontaktu z naturą.

Antyk:

Już w literaturze starożytnej zaczęto dostrzegać uroki życia na wsi. W Mitologii możemy doszukać się pierwszych opisów wsi. Bóg Apollo, który kochał naturę, sylen Marsjasz grający na aulosie na łonie przyrody, bogini Demeter dbająca o rozwój rośli i warzyw to tylko niektóre elementy zapoczątkowujące motyw wsi w literaturze. Mitologia wytworzyła również archetyp raju, tak zwaną arkadię, która była symbolem krainy wiecznej szczęśliwości i którą to chciano widzieć w ziemskiej wsi.

W liryce starożytnej Grecji wykształcił się gatunek sielanki. Utwory te, inaczej nazywane idyllami przedstawiały sceny z życia pasterzy, rolników i rybaków. Najsłynniejszym greckim sielankopisarzem był Teokryt. Ale również w Rzymie interesowano się tematyką rustykalną. Georgiki i Bukoliki (lub Eklogi) autorstwa Wergiliusza, sławiące życie i pracę rolnika i urodę życia na wsi to arcydzieła literatury antycznej. Bukoliki przenoszą czytelnika do świata Arkadii, krainy wiecznej wiosny i szczęśliwej miłości.. Krainę tą zaludniają rozpoetyzowani pasterze i pasterki, którzy żyją w zgodzie z cyklem pór roku.

Wieś stanowiła również element literatury parenetycznej. Hezjod, grecki pisarz i historyk, w dziele Prace i dnie zawarł pochwałę życia na wsi. Uważał, że najcenniejszym skarbem człowieka jest możliwość i zdobywanie pokarmu za pomocą własnych rąk. Praca na roli jest, bowiem błogosławieństwem, które umożliwia człowiekowi życie zgodne z prawami natury.

O wsi traktowała również Biblia. Pasterze i rolnicy byli bohaterami wielu opowieści biblijnych. Opis praca w winnicy, pracy siewcy stanowił pochwałę wsi i natury zarazem. Natomiast praca rolnika była wyrazem miłości do Boga.

Średniowiecze:

W średniowieczu problem wsi nie był tak rozpowszechniony i opiewany jak w antyku. Z nastaniem systemu feudalnego sytuacja chłopstwa uległa totalnej odmianie. Byli całkowicie uzależnieni od swoich panów - lenników, pracowali bowiem na ich ziemi i dla ich dobra. Nie posiadali własnego majątku, a tylko dzięki łaskawości swych nadzorców mogli korzystać z dobrodziejstw ziemi. Satyra na leniwych chłopów jest gorzkim obrazem średniowiecznych stosunków, jakie istniały pomiędzy chłopstwem a szlachtą. Podmiotem lirycznym wiersza jest Pan - szlachcic, który wylewa swoje żale na lenistwo i nieróbstwo chłopów. Niecni "kmiecie" zamiast uczciwie pracować na pańskiej ziemi, "chytrze bydlą", czyli źle postępują. Nie pracują i zacierają ręce, że "się panu źle urodzi". Średniowieczna literatura często przedstawiała taki portret leniwego chłopa. Jednak nie ulega wątpliwości, że chłopstwo ciężko znosiło ciężką, przymusową pracę na roli. Świadczą o tym chociażby liczne rewolty, bunty i powstania chłopskie, który co jakiś czas wybuchały w średniowiecznych państwach.

Renesans:

W renesansie powrócono do arkadyjskiej wizji wsi. Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego twierdził, że człowiek powinien żyć w harmonii z naturą, dlatego, że jego życie, tak jak przyrodę, wyznaczane jest przez cztery pory. Dzieciństwo, młodość, dojrzałość i starość są jak wiosna, lato, jesień i zima, dlatego należy żyć w zgodzie z rytmem natury. Dzięki takiemu pogodzeniu się z przyrodą nawet śmierć wydaje się być łagodnym przejściem do w stan niebytu.

"Mnieć tak zową Liberatas w łacińskim języku,

Gdyż sobie wolno żywę w świętym pokoiku.

A mamteż tu sąsiady niedaleko siebie,

Mieszkam z nimi w rozkoszy, jedno lepiej w niebie."

"Bo gdy przypadnie wiosna, azaż owo nie rozkosz z żonką, z czeladką

po sadkoch sobie chodzić, szczepków pozbierać."

Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem, a Plebanem to satyryczny utwór traktujący o stosunkach pomiędzy szlachtą, klerem i chłopstwem. Ci ostatni są najbardziej wykorzystywaną i uciskaną warstwą. Z ust wójta padają słowa: "Ksiądz Pana wini, Pan Księdza,/ a nam prostym zewsząd nędza". Rej prezentuje wady kleru. Oskarża ich o nepotyzm i kupczenie odpustami, a także o zaniedbywanie spraw religijnych i chęć bogacenia się na wszystkim, na czym tylko można.:

"Jutrzniej tej nigdy nie słychać,

Podobno musi zasypiać;

Odśpiewa ją czasem sowa.

Bo więc księdzu ciąży głowa.

A wżdy przedsię jednak łają,

Chocia mało nauczają."

"Kury wrzeszczą, świnie kwiczą,

Na ołtarzu jajca liczą."

Również szlachta jest przedmiotem oskarżenia. Nie są przychylni żadnym zmianom i reformom. Zrywają umyślnie sejmiki, nie leży im na sercu rzeczywiste dobro ojczyzny. Są leniwi i zadufani w sobie.:

"Wierę snać z sejmu naszego

Nie słychamy nic dobrego,

Już to kielka niedziel bają,

A w ni w czym się nie zgadzają."

Tylko chłopstwo nie ma się komu wyżalić, natomiast jest najbardziej uciskane i wykorzystywane.

Jan Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o Sobótce ukazuje arkadyjską wizje życia na wsi. Trzeba ciężko pracować na roli, po to by potem cieszyć się wspólną zabawą i miłością. Jednak taka egzystencja daje pełnię szczęścia. Dwanaście panien wyśpiewuje pochwałę wsi tańcząc przy ognisku w noc św. Jana. Życie na wsi jest pełne spokoju. Jej mieszkańcy potrafią cieszyć się drobnymi rzeczami. Prowadzą skromny, lecz szczęśliwy żywot. Jedna z panien śpiewa: " Wsi spokojna, wsi wesoła,/ Który głos Twojej chwale zdoła?/ Kto twe wczasy, twe pożytki/ Może wspomnieć za raz wizytki?

Kochanowski tak opisuje walory życia na wsi:

"Człowiek w twej pieczy uczciwie

Bez wszelakiej lichwy żywie;

Pobożne jego staranie

I bezpieczne nabywanie"

"A sam pasterz, siedząc w chłodzie,

gra w piszczałkę proste pieśni;

A faunowie skaczą leśni"

Żeńcy Szymona Szymonowica stanowią nawiązanie do antycznej sielanki. Utwór Szymonowica jest jednak antysielanką, przedstawiają ciężką pracę chłopstwa na roli. Okrutny starosta zmusza Oleńkę i Pietruchę, ubogie chłopki, do ciężkiej pracy po zmroku. Chłopstwo jest wykorzystywane ponad miarę.

"A naszemu Staroście nie patrz w oczy śmiele,

Zawsze u niego chmura i kozieł na czele."

"Szczęście twoje, że odszedł starosta na stronę,

Wzięłabyś była pewnie na boty czerwone."

Szymonowic uważał, że nieszczęściem czasów, w których żył było odejście od ładu i harmonii, która zapewniała przyroda. Robotnice nie winią Starosty za przymus pracy, uważają, że podstawową jego winą jest łamanie praw przyrody. Wbrew naturze jest również przemoc Starosty i przymuszanie do pracy chorej Maruszki. Pietrucha wyśpiewuje wzruszającą pieśń, w której wyraża nadzieję, że ład świat można ocalić. Śpiewa: "Słoneczko śliczne oko, dnia oko pięknego/ Nie jesteś ty zwyczajów starosty naszego".

Sentymentalizm - Kontynuował tradycje sielanki. Bohaterami sentymentalnych sielanek są ludzie, którzy dzięki życiu na łonie natury utrzymują wewnętrzny ład i harmonię. Laura i Filon Franciszka Karpińskiego to utwór, w którym dominuje rokokowa atmosfera zabawy. Kochanek chowa się przed Laurą a dziewczyna niecierpliwie czeka, kiedy on się zjawi. Potem czyni ukochanemu wymówki, jednak kochankom daleko do kłótni. Wszędzie, bowiem panuje wszechogarniający sentymentalny spokój miłości. Adam Mickiewicz napisał o tej sielance: "wszystko jest tu narodowe, polskie, krajobraz, naszczekiwania psów, stanowiące muzykę wieczoru w każdej wsi, ten bór zamykający widnokrąg, wszystko to wzięte z powszechnego życia w Polsce". Życie na wsi jest ostoją niewinności i prostoty, w przeciwieństwie do pełnego obłudy i fałszu życia w mieście.

Oświecenie:

W Oświeceniu wieś stanowi symbol zdobytej i okiełznanej natury. Jest raczej tłem do wydarzeń w utworach literackich niż jej rzeczywistym bohaterem.

Niebezpieczne związki - francuska powieść P. Ch. de Laclos to historia o intrygach, które prowadzą kochanków do tragedii. Valmont przybywa do wiejskiej posiadłości swojej ciotki, by uwieść piękną arystokratkę. Życie na wsi upływa w spokojnym tempie. Przyroda wiejska jest uroczym tłem dla rozgrywających się scen miłosnych. Wieś to przeciwieństwo Paryża, w którym ludzie są zakłamani i obłudni.

Romantyzm

Żadna epoka do tej pory nie zwróciła takiej uwagi na sprawy ludowości jak romantyzm. Fascynowano się kulturą wiejską, ale przede wszystkim przedmiot zainteresowania stanowiła ludowa mentalność moralna i religijna, wyrażająca się w prostej prawdzie: " nie ma zbrodni bez kary". Według romantyków mieszkańcy wsi mieli dostęp do tajemnicy natury, lepiej bowiem rozumieli jej prawidła. Nie skażeni przez zdobycze cywilizacyjne posiadali głęboką wrażliwość umożliwiającą im kontakt z tajemniczym, pełnym grozy światem przyrody oraz ze sferą duchową. Zbiorem legend i podań ludowych jest tomik rozpoczynający polski romantyzm - Ballady i romanse Adama Mickiewicza. Są to niezwykłe opowieści inspirowane wierzeniami prostego ludu, w których to poeta nobilituje ludowy sposób postrzegania świata. Uważa, że świat lepiej można poznać poprzez uczucia niż naukowe badania i dowody. W programowej balladzie Romantyczność Mickiewicz wygłasza credo romantyków: "Czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko"

Do tradycji ludowej nawiązuje również dramat romantyczny Dziady cz. II. Mickiewicz utrwalił w świadomości kulturowej obrzęd dziadów wywodzący się z czasów pogaństwa. Dziady to noc wywoływania duchów zmarłych osób. Lud chce pomóc tym duszom, które nie mogą zaznać wiecznego spokoju. Wypowiada przesłania, które stanowią swoisty "dekalog" prostego ludu.: "Kto nie dotknął ziemi ni razu,/ten nie będzie w niebie", "Kto nie zaznał goryczy ni razu,/ ten nie zazna słodyczy w niebie", "Bo kto nie był ni razu człowiekiem/ temu i człowiek nic nie pomoże"

Natura jest głównym bohaterem epopei Pan Tadeusz. Litwa jest ukazana jako arkadia, która jest nieświadoma swojego końca. Wszystko w tej nadniemeńskiej okolicy tętni życiem a przyroda zapewnia człowiekowi szczęście. W Soplicowie wszystko jest idealne: tu parzą najlepszą kawę, tu rosną największe grzyby, a brzozy tworzą najcudowniejszy na świecie krajobraz. Wieszcz czyni przyrodę Litwy nadrzędnym bohaterem swojego dzieła. Ta kraina pełna szczęścia, która zapewnia człowiekowi wewnętrzny ład. Tylko myśl o walce za naród zakłóca to szczęście. Soplicowo jest oazą tradycji i zasad dobrego wychowania. Gdy Tadeusz przybywa do domu Wojski tak go wita:

" Pan Wojski poznał z dala, ręce rozkrzyżował

I z krzykiem podróżnego ściskał i całował".

Cierpienia młodego Wertera J. W. Goethego wykorzystują motyw wsi jako miejsca będącego tłem dramatu uczuć głównego bohatera. Na łonie natury Werter szuka ukojenia swojej nieszczęśliwej miłości. Uważa, że lud wiejski jest niezwykle szczęśliwy, gdyż ma możliwość nieustannego kontaktu z przyrodą. Ona zapewnia spokój wewnętrzny. Werter pisze: "Nie mogę mimo wszystko odmówić szacunku Albertowi. Jego spokój odbija bardzo jaskrawo od mojego wrażliwego usposobienia i ukryć tego nie sposób".

W powieści Wojna i pokój rosyjskiego prozaika Lwa Tołstoja wieś stanowi najlepszą ochronę przed nadchodzącymi wojakami cesarza Francuzów- Napoleona.

.

Pozytywizm

Eliza Orzeszkowa w powieści Nad Niemnem nawiązuje poniekąd do opisów przyrody w Panu Tadeuszu. Nadniemeńska przyroda wywołuje w człowieku najgłębsze i najlepsze odczucia. Jest współtowarzyszem życia człowieka. Pisarka ukazuje zaścianek Bohatyrowiczów jako mityczna krainę szczęścia. Jej mieszkańcy wszystko zdobywają ciężką pracą swoich rąk. Jednakże ta praca ubogaca ich duchowo, stanowi bowiem sens ich życia. ("Mnie się zdaje - rzekł - że oni zawsze mają święto. Są zdrowi, silni i jakimkolwiek jest ich życie, żyć chcą..."). Związek Justyny Orzelskiej i Janka Bohatyrowicza ma być symbolem pojednania się szlachty i chłopstwa, które będzie możliwe dzięki wspólnej idei pracy.

Motyw wsi przewija się również w twórczości poetyckiej Marii Konopnickiej. Wiersz Wolny najmita to typowo pozytywistyczny obrazek ukazujący niedolę polskiego chłopa. Uwłaszczenie, którego tak oczekiwało chłopstwo, nie poprawiło warunków ich życia. Nie zapobiegło również biedzie. Chłopi chcąc utrzymać swoją ziemię musieli najmować się do różnych dodatkowych prac. Tytuł wiersza jest ironiczny. Biedny, pozbawiony środków do życia chłop musi porzucić gospodarstwo i udać się w poszukiwaniu pracy. Konopnicka pisze: "Jest wolny, bo rzucić mógł dać swojego domu, wolny, bo jego ostatni sierota, co z głodu opuchł na wiosnę, nie żyje...".

Wiersz A jak poszedł król na wojnę... jest gorzką analizą niesprawiedliwości społecznej. Chłop umiera w ciszy, jedyną muzyka pogrzebową jest szum drzew i śpiew ptaków.

O tragicznym losie dziecka chłopskiego pisało wielu pozytywistów w nowelach. Utwory takie jak: Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza, Antek Bolesława Prusa czy Tadeusz Elizy Orzeszkowej opowiadają o losie wiejskiego dziecka, które jest skazane na śmierć, albo na wygnanie z domu w poszukiwaniu pracy.

Szkice węglem Henryka Sienkiewicza to nowela napisaną gwarą i "traktująca o dramatycznym losie chłopa w pouwłaszczeniowej wsi. Chłop Rzepa odcina swojej żonie głowę siekierą, bo jest przekonany, że zdradziła go z pisarzem gminnym Zołzikiewiczem. Nowela ukazuje bezradność chłopstwa wobec działań ludzi pokroju Zołzikiewicza. Nie potrafią czytać ani pisać, co jest pośrednią przyczyną ich dramatu. Sienkiewicz oskarża o ten czyn całe społeczeństwo, które nie wykazuje żadnego zainteresowania losem chłopa.

Młoda Polska

Epoka modernizmu przyniosła umiłowanie kultury chłopskiej, które przeszło do tradycji literackiej pod pojęciem chłopomanii. W tym nurcie powstały dzieła Jan Kasprowicza. Lucjana Rydla i Kazimierza Przerwy Tetmajera.

Cykl sonetów autorstwa Jana Kasprowicza pod tytułem Z chałupy to obraz wsi pełnej skrajnej nędzy. Chłopstwo zmuszone do życia w takich warunkach ogromnie cierpi. Poeta opisywał niedolę chłopstwa ze współczuciem dlatego, że sam wywodził się z tej warstwy. Chłopstwo mieszkało w zniszczonych chatach. Przemęczenie ciężką pracą, niedożywienie, złe warunki życia przyczyniały się do częstych chorób, które prowadziły do śmierci. Kasprowicz tak pisał o niedoli chłopstwa:

"Pożegnała ze łzami swe pole,

W służbę poszły nieletnie dziewuchy,

I na plecach kawał starej pstruchy,

Tak na wiatr się puściła - na dolę."

"Rano, zimą, mróz czy zawierucha,

W surduciku do szkoły o milę,

A wieczorem w chacie późne chwile

Z książką, z piórem, chociaż w ręce chucha."

Wesele Stanisława Wyspiańskiego jest ironicznym obrazem młodopolskiej chłopomanii. Poeta ukazuje wieś w dwóch perspektywach. Pierwsza to wyidealizowana arkadia, w której życie płynie wolnym, spokojnym tempem. Taki obraz wsi wynika z pobieżnego i wybiórczego jej postrzegania. Inteligencja pragnie bratać się z chłopstwem, nie z pobudek politycznych, lecz kierując się fascynacją kultury ludowej. Chłopi zaś są zbyt pewni siebie, za bardzo ufają w swoje możliwości. Ulegli mitowi wsi, jaki był tworzony przez setki lat w literaturze. ("Niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna/ byle polska wieś spokojna"). W rzeczywistości okazują się niezdolni do żadnego czynu, asami siebie upokarzając poprzez chciwość i lenistwo.

Stefan Żeromski w swoich powieściach bardzo często podejmował problem niedoli chłopstwa. Bohaterowie jego powieści to społecznicy, którzy całe swoje życie poświęcają pracy dla ludzi najbiedniejszych i najbardziej potrzebujących. Siłaczka - Stasia Bozowska uczyła biedne dzieci na wsi w ramach programu pracy u podstaw, Tomasz Judym zaś po ukończeniu studiów medycznych postanowił walczyć z biedą. Podczas swojego pobytu w Cisach obserwował tragiczne warunki życia tamtejszych chłopów. Jednak nie mógł nic zrobić ze względu na konserwatyzm ziemiaństwa. Tytułowy bohater opowiadania Doktor Piotr to człowiek kierujący się dobrem drugiego człowieka. Gdy dowiaduje się, że jego ojciec zabierał pensje pracownikom - ubogim chłopom, postanawia sam zapracować i oddać w całości dług chłopstwu.

Powieść Władysława Reymonta nazywana jest epopeją chłopską. Chłopi ukazują bowiem życie społeczności wiejskiej w pouwłaszczeniowej wsi. Życie mieszkańców wsi Lipce jest wyznaczane przez rytm pór roku oraz rytm świąt kościelnych i ludowych. Czas ma formę cyklicznie się powtarzającego koła. Mieszkańcy wsi to prości ludzie, dla których największą wartość stanowi ziemia. Najbogatszy gospodarz we wsi to ten, który ma najwięcej ziemi. Ona stanowi źródło bytu człowieka. Życie to harmonią z przyrodą oraz z ludzkimi prawami. Reymont opisuje zwyczaje i tradycje pielęgnowane przez chłopstwo, ukazuje ich mentalności i moralność. To dzieło jest wnikliwą analizą wsi końca XIX wieku.

Motyw wsi jest niezwykle ciekawy i niejednorodny. Porusza bowiem wiele problemów takich jak: arkadyjskość wsi, odrębność kulturowego świat wsi czy ludową moralność. Można rozpatrywać temat ten na wiele sposobów. Jawi się z jednej strony jako arkadia, kraina szczęścia i kontaktu z naturą, z drugiej przeraża swym okrucieństwem, biedą i zacofaniem. Co ciekawe sytuacja wsi w dzisiejszym świecie wygląda podobnie jak przed stu laty. Bogate "mieszczaństwo" szuka na wsiach spokoju i wyciszenia się, zaś rolnicy uskarżają się na biedę, i wykorzystywanie ich. Przenoszą się ze wsi do miast w poszukiwaniu lepszego bytu.