Motyw wsi w literaturze na przestrzeni wieków.

Motyw wsi w literaturze miał swe realizacje w każdej epoce literackiej poczynając od starożytności, a kończąc na dziełach pisarzy współczesnych (wystarczy tu wspomnieć Marię Dąbrowską, czy też Wiesława Myśliwskiego). Wynika to, oczywiście, z faktu, iż wieś - jej kultura, jej znaczenie ekonomiczno - gospodarcze - stanowi stały komponent świata, w którym człowiek się obraca. W niniejszej pracy postaram się zatem pokazać na kilku przykładach, w jaki sposób przedstawiano wieś w literaturze, z tym że pod uwagę wezmę okres od starożytności do początku dwudziestego wieku.

Pierwsze realizacje owego motywu w literaturze znajdujemy już u starożytnych. Wtedy to pojawia się sielanka, której twórcą i, żeby tak powiedzieć, prawodawcą jest Teokryt. Stworzony przez niego gatunek pokazywał wieś jako oazę spokoju, w której życie człowieka upływało zgodnie z rytmem wyznaczanym przez prace polowe i zmieniające się pory roku. Wiele tu miejsca również poświęcone jest pięknu przyrody, pośród której skołatana człowiecza dusza może znaleźć ukojenie.

Także w starożytnym Rzymie nie zabrakło poetów podejmujących motyw wsi. Najsłynniejszym z nich był Wergiliusz, który w swych Bukolikach (sielankach) dawał idylliczny obraz życia wiejskiego. Także jego Georgiki podejmowały ów motyw, jakkolwiek głównym tematem było tu sielankowe - przynajmniej we wyobrażeniu poety - życie pasterzy.

W polskiej, średniowiecznej literaturze odnajdujemy znakomity przykład realizacji motywu wsi. Chodzi, oczywiście, o "Satyrę na leniwych chłopów". Jednakże tutaj nie mamy do czynienia z idyllicznym wyobrażeniem życia na wsi, wręcz przeciwnie, można rzec, że dominuje w tym utworze ujęcie realistyczne, jakkolwiek należy pamiętać, iż satyra ta była pisana tylko z jednej perspektywy, mianowicie szlacheckiej, a zatem jest cokolwiek jednostronna. Szlachcic skarży się w niej, że chłopi niechętnie wykonują powierzone im obowiązki, pańszczyznę odrabiają z łaską, a tak w ogóle to tylko chcą się migać od uczciwej pracy, oszukując przy tym swego pana:

"...Mniemać każdy człowiek prawie,

By był prostak na postawie,

Boć się zda jak prawy wołek,

Aleć jest chytry pachołek".

Renesans ze swą wiarą w człowieka i optymistyczną wizją świata powrócił do antycznych korzeni. Także w ukazywaniu życia na wsi twórcy tej epoki, m. in.: Jan Kochanowski, Mikołaj Rej oraz Szymon Szymonowic, nawiązywali do starożytności, jakkolwiek jeśli w przypadku dwóch pierwszych możemy mówić przede wszystkim, acz nie do końca, o idyllicznej wizji, to w przypadku Szymonowica o realistycznej, niemniej jednak i u niego odnajdziemy utwory typowo "sielankowe".

Mikołaj Rej w "Żywocie człowieka poczciwego" tworzy obraz idealnego szlachcica, który w spokoju gospodaruje swym majątkiem, a rytm jego życia odmierza odwieczny rytm przyrody. Mamy tu zatem wiele porad, co należy zasiać na wiosnę, co przyciąć, kiedy rozpocząć zbiory, jak przygotowywać zapasy na zimę. Nie brakuje nam tu również opisów sposobów wychowania dzieci i zachowania się przy różnych okazjach towarzyskich. Rejowa wizja życia na wsi jest bliska temu, co prezentował kilkadziesiąt wieków wcześniej Teokryt. Nieco mniej idyllicznie jest w "Rozprawie między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem". Dialog ów toczony pomiędzy wymienionymi w tytule personami traktuje o bolączkach, jakie doskwierają każdej z klas społecznych reprezentowanych przez nie. Siłą rzeczy ten trójgłos składa się na o wiele bardziej realistyczne ujęcie życia na wsi, niż to miało w przypadku "Żywota człowieka poczciwego".

Szymon Szymonowic z kolei w swych sielankach, choćby "Kołacze" i "Żeńcy", skupia się raczej na realistycznym obrazie wsi. Praca żeńców jest ciężka, czuć niemal zapach ich potu i ból mięśni, nie najlepiej wynagradzana, a ekonom pilnujący postępów w żniwach nie ma zbyt wiele wyrozumiałości dla ich zmęczenia. Pisał Szymonowic również sielanki, które kreowały idylliczny obraz wsi na wzór Wergiliusza, ale w tych utworach nie wyszedł poza konwencjonalne ramy gatunku, a zatem ich wartość informacyjna o wiejskim życiu w szesnastym wieku jest dla nas raczej znikoma.

Także Jan Kochanowski nie stronił od podejmowania problematyki rustykalnej, co zresztą nie dziwi, gdyż ostatnie lata swego życia spędził w swym majątku wiejskim w Czarnolasie. Zatem choćby we fraszce "Na lipę" odnajdziemy pośrednio wyrażoną pochwałę wiejskiego trybu życia, które pozwala twórcy zasiąść ze spokojem w skwarny, lipcowy dzień w cieniu lipy i delektować pięknem tego wiata. Z kolei w "Pieśni świętojańska o sobótce" poeta kreuje wieś idylliczną. Tu człowiek kocha, bawi się, cieszy, a troski, choć się pojawiają, nie są czymś groźnym, ot, raczej niewielkie chmurki na czystym, błękitnym nieboskłonie powszechnego szczęścia i radości.

W literaturze romantycznej również nie brakuje realizacji motywu wsi, jakkolwiek twórcy tej epoki wnoszą do swych ujęć nowe tony. Adam Mickiewicz w swym debiutanckim tomie poetyckim zatytułowanym "Ballady i romanse" przedstawił swoistą koncepcję ludu. Otóż to właśnie wśród ludzi żyjących na wsi miał się zachować w swej czystej postaci duch narodu nietknięty jeszcze przez kulturę salonów. W tej optyce wieś jawi się jako przechowalnik najgłębszej mądrości, która wskazuje na powiązanie człowieka z całością wszechświata, na świat jako wielką organiczną całość, co, oczywiście, przeciwstawiało się mechanicystycznej wizji filozofów oświecenia (wizji salonów). Nic zatem dziwnego, że pełno tu różnego rodzaju cudowności, gości z zaświatów, wiary w obcowanie ze zmarłymi, różnego rodzaju stwory z arsenału wyobraźni ludowej, itp.

Trochę inaczej rzecz przedstawia się w innym utworze tego autora, mianowicie "Panu Tadeuszu". Zostajemy tu zapoznani z życiem, jakie prowadziła polska szlachta zaściankowa w swych majątkach ziemskich. Nie ma tu zatem miejsca na duchy, rusałki i dziwożony, ale na mały - by tak rzec - realizm. Udajemy się zatem z bohaterami na grzybobranie, uczestniczymy w uczcie, podczas której młodzież jest pouczana, jak powinna się zachować przy stole, zasadzamy się na niedźwiedzia wraz księdzem Robakiem, w końcu uczestniczymy w ostatni zajaździe na Litwie. Jak zatem widzimy, Mickiewicz stworzył realistyczny obraz, jakkolwiek i tu nie brak pewnej dozy sielankowości, co choćby uwidacznia się w ostatecznym, polubownym rozwiązaniu konfliktów, które dzieliły szlachtę zamieszkałą w Soplicowie i zaścianku dobrzańskim.

Także pisarze działający w okresie pozytywizmu bardzo często podejmowali problematykę związaną ze wsią, ale w odróżnieniu od swych poprzedników starali się pokazać jej prawdziwe oblicze, które było dalekie od sielankowych upiększeń czy idealizacji.

W pewnym sensie powieść, którą za chwile omówię, pozostaje do pewnego stopnia w sferze oddziaływań sielankowych wyobrażeń o życiu na wsi. Chodzi mianowicie o "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej. Pokazała ona wieś jako ostoję tradycyjnych wartości, na której, choć żyje się ciężko, to jednak brak tu zgnilizny moralnej i dekadenckiej degeneracji reprezentowanej przez Teofila Różyca czy Zygmunta Korczyńskiego. Dla Orzeszkowej człowiek jest tyle wart, ile trud, jaki wkłada on w swoja pracę, nic zatem dziwnego, że ciężko pracujący mieszkańcy wsi jawią się jej niemal jako postacie idealne.

O wiele bardziej prawdziwszy i brutalniejszy obraz wsi przynosi nam utwór Marii Konopnickiej zatytułowany "Wolny Najmita". Opowiada on historię chłopa, który miał na uwolnieniu go spod pańszczyzny zyskać, a okazało się, że wpadł on w biedę i teraz musi wynajmować się do robót, za które płacone są mu grosze. Konopnicka kreśli dość ponury obraz wsi, na którym dominującymi "barwami" są głód oraz krzywda ludzka.

Z kolei w noweli "Antek" pokazuje Bolesław Prus dość nieprzyjemny obraz społeczeństwa wiejskiego, które nie potrafi zaakceptować odmienności tytułowego bohatera, a także jego (społeczeństwa) zacofanie oraz wiarę w zabobon. Podobny temat podejmuje Henryk Sienkiewicz w "Janku Muzykancie", jakkolwiek tu zdolna jednostka nie jest niedoceniana wyłącznie przez społeczność wiejską, ale także przez bogate ziemiaństwo, które sądzi, że talenty artystyczne to, co najwyżej we Włoszech można znaleźć.

Wspaniały obraz wsi odnajdujemy natomiast w powieści pisarza młodopolskiego Władysława Reymonta zatytułowanej "Chłopi". Stworzył on olbrzymi fresk powieściowy, w którym zostało ukazane życie dziewiętnastowiecznej wsi polskiej, Lipiec dokładnie rzecz ujmując z jej obrzędowością, przywiązaniem do ziemi, strukturą społeczną, konfliktami dnia codziennego, itd., itp. Chłopi to ludzie żyjący według odwiecznego rytmu przyrody, który odmierza rok po roku te same czynności gospodarcze. Jednocześnie to społeczność, w której nie brak antagonizmów, zawiści, wzajemnej niechęci, w imię dobra wspólnego jednak udaje się je, przynajmniej od czasu doi czasu, przezwyciężyć. Reymont pokazał również swoistą hierarchię, jaka w tej społeczności panowała. Każdy miał swe miejsce wyznaczone we wspólnocie i każdy winien się go trzymać, a jakikolwiek próby zmiany swej pozycji przyjmowane były z niechęcią, jeśli nie wrogością, czego doświadczył szczególnie Kuba, parobek starego Borny. Reymontowi zatem udało się stworzyć realistyczny obraz życia na wsi, daleki od idealistycznych upiększeń, a jednocześnie nie stroniący od pokazania mitycznego porządku, choćby w pojmowaniu czasu, w jakim żyli chłopi.

Interesujące jest również przedstawienie wsi w dramacie Stanisława Wyspiańskiego zatytułowanym "Wesele". Okazuje się, że chłopi są warstwą, która nie tkwi absolutnie w zabobonie i jest ze swej natury obojętna kwestiom natury społecznej czy patriotycznej, jak się to niektórym krakowskim inteligentom wydawało, a wręcz przeciwnie, wiedzą oni, co się dzieje na świecie - słynne "A co tam, panie, w polityce słychać" i budzi to ich żywe zainteresowanie. Można rzec, że to inteligenci wielkomiejscy wychodzą przy nich na głupców, ot, choćby pan młody chce iść w pląsy bez butów, a wszakże wiadomo, że "Trza być w butach na weselu".

Jak zatem widzimy, na przestrzeni wieków nie brakowało różnorakich obrazów wsi w literaturze. Oczywiście, zmieniały się one wraz z tym, jak zmieniały się warunki życia ludzi oraz ich spojrzenie na świat. Jednakże jedno pozostało wciąż takie samo, mianowicie przeświadczenie, że żyjąc na wsi jesteśmy bliżej natury, bliżej samych siebie, niż ma to miejsce, gdy przebywamy w mieście.