Metodologia nauka- to system jasno określanych reguł i procedur, do których odwołują się badania będące podstawą ewaluacji wiedzy. System ten nie jest ani niezmienny, ani niezawodny - jest ciągle ulepszany. Naukowcy szukają nowych metod obserwacji, analizy, logicznego wnioskowania i generalizacji. Ich powstanie oraz wykazanie, że spełniają one założenia właściwe dla podejścia naukowego, jest warunkiem włączenia ich do systemu reguł rządzących metodologią naukową.

Metodologia podejścia naukowego służy trzem podstawowym celom: dostarczania reguł komunikowania, reguł wiarygodnego wnioskowania oraz reguł intersubiektywności ( możliwości (możliwości dzielenia się wiedzą). Te trzy systemy reguł pozwalają nam zrozumieć, wyjaśnić i przewidzieć własne zachowania i własne środowisko w sposób, w jaki inne sposoby gromadzenia informacji ( oparty na autorytecie, wierze i rozumie) nie są w stanie tego uczynić.

• Metodologia dostarcza reguł komunikowania
  Podstawową funkcją tej reguły jest ułatwianie komunikowania się badaczy, których łączy lub którzy chcą, aby ich łączyło wspólne doświadczenie. Dzięki ujawnieniu reguł metodologii, sprawianiu, że jest ona publiczna i dostępna, tworzy się podstawa do powtarzania badań i ich konstruktywnej krytyki. Ma to chronić przed niezamierzonymi błędami i oszustwami.

• Metodologia dostarcza reguł wnioskowania
  Obserwacje empiryczne są podstawą w podejściu naukowym, jednak nie „mówią same za siebie”. Obserwacje lub fakty empiryczne muszą być uporządkowane i powiązane w logiczną systematyczną strukturę. Głównym narzędziem powiązania faktów jest logika. Procedury logiczne mają formę ściśle powiązanych z sobą twierdzeń, wzajemnie się wspomagających. Stosując logikę jako podstawę naukowego myślenia, metodologia nauki powiększa spójność twierdzeń formowanych przez naukę. Metodologia wymaga zatem kompetencji w logicznym wnioskowaniu czy też analizowaniu. Korzystając z logiki, nauka systematycznie czyni postępy.

• Metodologia dostarcza reguł intersubiektywności
  Metodologia wyjaśnia akceptowane kryteria obiektywności oraz metody i techniki jej weryfikacji. Obiektywność i trafność są w dużym stopniu zależne. Dopóki nie zostaną zweryfikowane wyniki nie można mówić o obiektywności.
  Intersubiektywność, która jest wymianą informacji wśród naukowców, informacji dotyczących wyników obserwacji i faktów, jest konieczna, ponieważ samo myślenie logiczne nie gwarantuje empirycznej obiektywności. Fakt jest albo na pewno prawdziwy, albo prawdziwy z określonym prawdopodobieństwem wtedy, gdy istnieje obiektywny dowód, który go potwierdza. Twierdzenia nauki są właściwe, gdy zostały logicznie wyprowadzone z przyjętych założeń. Można zatem stawiać niewłaściwe wnioski z potwierdzonych faktów jeśli proces wnioskowania nie był poprawny, jak również wyciągać wnioski niepoprawne, jeśli wnioskowanie było właściwe a nie odwołano się do potwierdzonych faktów. Innymi słowy, trafność wniosków wynika z przyjętych wcześniej założeń.

Nachmias

4.3 Problemy badawcze

Problem badawczy Wg Frankfort - Nachmias

to bodziec intelektualny wywołujący reakcję w postaci badań naukowych. Na przykład: Kto rządzi Ameryką? Jakie czynniki zachęcają do oszczędzania energii? W jaki sposób można zmniejszyć inflację? Czy klasa społeczna wpływa na zachowania wyborcze? - to problemy badawcze.

Ponadto, aby problem badawczy był empirycznie uzasadniony, musi zostać w sposób jasny i dokładny sformułowany. Na przykład problem „ jakie czynniki zachęcają do oszczędzania energii” jest zbyt ogólny i zbyt niejasny, aby się stać podstawą projektowania badań. Różni ludzie mogą różnie rozumieć. Nie precyzuje się w nim ani rodzajów czynników ( ekonomicznych, społecznych, patriotycznych), ani rodzajów energii ( ropa naftowa, benzyna, gaz ziemny czy węgiel). Nie precyzuje się także, czy oszczędzenie dotyczy przemysłu czy odbiorców indywidualnych. Brak jasności i dokładności może prowadzić do niejasnych wyników, które mogą być sprzecznie interpretowane.

Nachmias

Problem badawczy jest to zagadnienie wymagające rozwiązania. Wg S. Nowaka „Problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”. J. Pieter stwierdza, że „(…) problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Wysuwając je zadajemy pytanie „przyrodzie” i „otoczeniu”. A nie osobie drugiej. Staramy się znaleźć odpowiedzi na postawione pytanie poprzez własny wysiłek, nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka”

Problemy badawcze mają postać pytań. Pytania mogą dotyczyć cech przedmiotu, zjawiska, ich własności. Mają wówczas postać prostą, zawierającą pytanie o jedną cechę lub o jedną właściwość przedmiotu. Mogą być też pytania o rodzaj związków między cechami zjawiska o rodzaj zależności między zjawiskami, wtedy zmuszają badacza do szerszych poszukiwań.

Problem badawczy to inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania.

Rodzaje pytań badawczych

W logice funkcjonują dwa rodzaje pytań tzw. Pytania rozstrzygnięcia i pytania dopełnienia.

Pytania rozstrzygnięcia zaczynają się od partykuły „czy…” i w zasadzie domagają się tylko potwierdzenia bądź negacji. Zawierają w sobie alternatywną możliwość poszukiwania odpowiedzi.

Odpowiedź może brzmieć „tak” lub „nie”. Pytanie to w pewien sposób ogranicza badacza wyznaczając mu obszar pojęciowy i fizyczny, na którym należy szukać odpowiedzi.

Pytania dopełnienia zawierają pytajnik: „jaki…”, „kiedy…”, „w jakich warunkach…”, „w jakim stopniu…”. Takie pytania w swojej strukturze nie zawierają informacji, gdzie należy szukać na nie odpowiedzi.

Na to pytanie nie możemy odpowiedzieć „tak” lub „nie”. Takie pytanie nie ogranicza badacza, a wręcz przeciwnie otwiera przed nim pole poszukiwań i inwencji. O ile pytania rozstrzygnięcia można nazwać pytaniami kierunkowymi, to o tyle pytania dopełnienia są pytaniami twórczymi.

aby prawidłowo sformułować rejestr problemów, badacz musi mieć świadomość jakiego rodzaju pytania należy postawić dla wyczerpania tematu (stanu niewiedzy) i ukierunkowania badań oraz rozstrzygnięcia zagadnienia. w tym celu musi wykonać pewną pracę koncepcyjną, polegającą na sformułowaniu zestawu pytań, które powinny spełniać następujące zadania:

1. wyczerpać zakres naszej niewiedzy zwarty w temacie badań,

2. ukazać kierunki poszukiwań badawczych oraz sposoby badań, wyjaśnić temat,

„Problemem badawczym" nazywamy to, co jest przedmiotem wysiłków badawczych, czyli po prostu to, co orientuje nasze przedsięwzięcia poznawcze. Karl R. Popper na jednym ze swych wykładów przeprowadził następujące doświadczenie ze słuchaczami21. Polecił im krótko: „proszę wziąć kartkę papieru, obserwować i opisać swoje obserwacje". Pierwszą reakcją na to polecenie były pytania typu: „co mamy obserwować?" „Co ma być celem naszej obserwacji?" Okazało się więc, że nawet najprostsze przedsięwzięcie badawcze nie jest możliwe bez określenia problemu, który chcemy badać. Ale oprócz ogólnej orientacji, czyli ogólnego określenia problemu badań, ważna jest również jego konkretyzacja, tzn. uściślenie problemu. Dlatego też słuchacze Poppera domagali się zarówno określenia jak i uszczegółowienia problemu ewentualnych badań.

HIPOTEZY

Hipoteza jest to proponowana przez nas odpowiedź, jakiej można udzielić na pytanie badawcze. Jest ona wyrażona w postaci jasno określanego związku pomiędzy zmienną zależną i zmienną niezależną. Hipotezy to proponowane odpowiedzi, ponieważ zostaną one zweryfikowane dopiero po przeprowadzeniu badań empirycznych. Budując hipotezę badacz nie wie, czy zostanie ona potwierdzona czy nie. Najpierw hipotezy tworzy tworzymy, a potem je weryfikujemy. Jeżeli hipoteza zostanie odrzucona, to należy zbudować następną: jeżeli hipoteza zostanie przyjęta, to będzie ona włączona do wiedzy naukowej.

Zmienne

Zdaniem Z. Skornego „zmienna to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność, częstość występowania może ulegać zmianom zależnie od różnych okoliczności”. S. Nowak mówi: „zmienna określa jedynie, pod jakim względem interesują nas analizowane przedmioty i zjawiska, specyfikując ich możliwe własności, stany lub zdarzenia, którym podlegają, a ponadto jakie typy relacji będziemy uwzględniać między przedmiotami rozpatrywanymi pod danym względem”.

Ustalenie i rejestracja zmiennych w badaniach jakiegoś zdarzenia czy procesu - oznacza decyzję, pod jakim względem będziemy badać zdarzenie lub proces. Przyjęte w badaniach zmienne nadają kierunek, określają ich cel. Badacz musi określić sobie wycinek rzeczywistości, a właściwości charakteryzujące ten wycinek rzeczywistości to zmienne. Zmienne w badaniach pedagogicznych są formą uszczegółowienia problemu badawczego jaki pragnie rozwiązać i hipotez, które się potwierdza lub odrzuca.

Najpowszechniej dzieli się zmienne na dwie kategorie:

1. zmienne niezależne,

2. zmienne zależne,

Zmienne niezależne są to determinanty określonych zjawisk, stanów rzeczy, zachowań. Powodują skutki w sferze innych zjawisk, inaczej mówiąc powodują powstanie i przebieg zjawisk będących zmiennymi zależnymi.

Zmienna zależna to zjawisko podlegające wpływom innych zjawisk

Zmienne pośredniczące to czynniki wewnętrzne mogące modyfikować wpływ warunków zewnętrznych na zachowanie się np. samokontrola, samoakceptacja, motywacja, samoocena, sta emocjonalny itp.

W moim przypadku funkcję zmiennej zależnej będzie spełniać postawa wobec rozwoju środków informatycznych w szkole, która jest uzależniona od następujących czynników spełniających funkcję zmiennych niezależnych:

1. płci,

2. wieku,

3. miejsca zamieszkania,

4. stosunku do środków informatycznych,

5. rodzaju środków informatycznych.

Cechy charakterystyczne hipotez badawczych:

• Hipotezy muszą być jasno sformułowane. Aby hipoteza mogła zostać empirycznie sprawdzona, wszystkie zmienne w niej występujące muszą być zdefiniowane.

• Hipotezy są konkretne. Badacz określa, jakie są oczekiwane związki pomiędzy zmiennymi w terminach kierunku ( dodatni czy ujemny) i warunków, w jakich dany związek będzie zachodził

• Hipotezy są sprawdzone za pomocą dostępnych metod. Ocena hipotezy zależy od tego, czy istnieją odpowiednie metody pozwalające na jej przetestowanie.

• Hipotezy naukowe są pozbawione elementów wartościowujących. Ponieważ badania w naukach społecznych dzieją się w społecznym otoczeniu, badacz musi być świadomy własnej stronniczości i starać się uczynić ją jawną.

Problemy i hipotezy: wybrane przykłady

Problem to ogólne pytania dotyczące związków pomiędzy zmiennymi. Hipotezy to proponowane odpowiedzi dające dające się sprawdzić empirycznie.

Pytania badawcze zostały wyprowadzone z ogólniejszego problemu: „ Jak rządzić państwem demokratycznym?”
-Kto rządzi Ameryką?
-Jakie są przyczyny inflacji?
-Dlaczego biurokracja zagraża demokracji?
-Czy pozytywne programy działania osiągają swój cel?
-Jakie czynniki wpływają na stopień urbanizacji?

Przykład hipotez z pracy Gibbsa i Martina poświęconej czynnikom determinującym stopień urbanizacji. Autorzy zaproponowali następujący zbiór hipotez:
-stopień urbanizacji społeczeństwa zależy bezpośrednio od stopnia rozproszenia przedmiotów konsumpcji.
-stopień urbanizacji społeczeństwa zależy bezpośrednio od podziału rynku pracy.
-Podział rynku pracy w społeczeństwie zależy bezpośrednio od rozproszenia przedmiotów konsumpcji.
-stopień urbanizacji społeczeństwa zależy bezpośrednio od rozwoju technologicznego.
-Rozwój technologiczny społeczeństwa zależy bezpośrednio od rozproszenia przedmiotów konsumpcji

Narzędzia badawcze:

- Arkusz obserwacji

- Skala postaw

- test socjometryczny

- kwestionariusz wywiadu

- kwestionariusz ankiety

- skala opisowa

- test osiągnięć

Przeprowadzenie badania ankietowego:

a) zachowuj sie uprzejmie i kulturalnie: przedstaw sie (w przypadku

odmowy odpowiedzi na pytania nie obrazaj sie i nie

zmuszaj do odpowiedzi!);

b) nie zapomnij o usmiechu;

c) podaj informacje na temat anonimowosci ankiety;

d) podaj informacje na temat udziału w KWOiE (Panska pomoc

przyczyni sie do tego, ze moja szanse na wygranie

Konkursu wzrosna lub Dzieki Pani pomocy jest szansa, ze

problem warszawskiej komunikacji zostanie wreszcie rozwiazany)

— w ramach wstepu;

e) zachowaj odpowiednia przestrzen miedzy ankieterem a respondentem

(nie nalezy naruszac strefy intymnej ankietowanego);

f) nie komentuj opinii respondentów;

g) nie zmuszaj ankietowanego do odpowiedzi na wszystkie

pytania;

h) po zakonczeniu ankiety podziekuj ankietowanemu.

Najczęstsze błędy pojawiające się przy konstruowaniu kwestionariusza
  - fałszywe założenie znawstwa badanego tematu przez respondenta
  - pytania wzajemnie sprzeczne
  - pytania sugerujące odpowiedź
  - pytania niejednoznaczne
  - pytania niedostosowane np. kulturowo
  - niepełna skala odpowiedzi pytań zamkniętych

1. Metoda obserwacyjna

Metoda obserwacyjna - sposób prowadzenia badań, w którym obserwacja odgrywa istotną rolę i którego stosowanie nie pociąga za sobą zmian w środowisku lokalnym (w odróżnieniu od metody eksperymentalnej). Jest celowym poszukiwaniem faktów, celową czynnością poznawania za pomocą zmysłów.

Stanowiąca jej część obserwacja naukowa to proces uważnego i celowego spostrzegania; rezultatem obserwacji naukowej są spostrzeżenia naukowe. Wartość poznawcza metody obserwacyjnej polega na opisie zjawisk, od którego często zaczynają się badania naukowe.

Jest najstarszą metodą roboczą pracy naukowej, a jej elementy występują w wielu innych metodach.

Należyte przygotowanie do obserwacji wymaga określenia punktów widzenia i kwestii, na które odpowiedzieć można przy pomocy obserwacji; tworzą one schemat obserwacyjny lub przewodnik obserwacyjny. Podczas obserwacji znajduje się potwierdzenie lub zaprzeczenie hipotez postawionych w przewodniku[1].

Klasyfikacja metod obserwacyjnych

Metody obserwacji można podzielić na obserwacje bez interwencji i z interwencją:

• Obserwacja bez interwencji - jej celem jest opis naturalnie występujących zachowań bez ingerowania w nie przez badacza. Jest to metoda charakteryzująca się wysoką trafnością ekologiczną. Kiedy taka obserwacja odbywa się w warunkach naturalnych, nazywamy ją obserwacją naturalną. Ta metoda jest wykorzystywana głównie w psychologii i etologii.

• Obserwacje z interwencją - obejmują sytuacje, gdy badacze ingerują w spontaniczny tok zdarzeń. Wyróżnia się trzy typy tego rodzaju obserwacji:

• obserwację uczestniczącą - badacz sam uczestniczy w sytuacji, która jest przedmiotem jego obserwacji;

• obserwację ustrukturowaną - może być prowadzona w warunkach naturalnych lub w laboratorium, badacz wywołuje interesujące go zdarzenia;

• eksperyment naturalny - badacz manipuluje wieloma zmiennymi w warunkach naturalnych i określa ich wpływ na zachowanie[3].

1. ↑ Józef Pieter: Ogólna metodologia pracy naukowej. Wrocław: Ossolineum, 1967.

2. ↑ „…instrumenty użyte niewłaściwie są bez wartości” - stwierdza Józef Pieter, wskazując na konieczność poznania i stosowania instrukcji do posługiwania się instrumentami. Józef Pieter: Ogólna metodologia pracy naukowej. Wrocław: Ossolineum, 1967, s. 112.

3. ↑ John J Shaughnessy, Jeanne S Zechmeister, Eugene B Zechmeister, Monika Rucińska: Metody badawcze w psychologii. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2002. ISBN 83-87957-68-2.

2. Metoda monograficzna

Metoda monograficzna - należy do metod obserwacji częściowej. Polega na wszechstronnym opisie i szczegółowej analizie pojedynczej jednostki lub niewielkiej liczby charakterystycznych jednostek badanej zbiorowości statystycznej. W związku z tym, że badaniu poddaje się pojedynczą jednostkę obejmuje ono na ogół bardzo szeroki zakres zagadnień, co sprzyja wnikliwej analizie. Przy tego typu badaniu oprócz charakterystyki liczbowej uwzględnia się informacje w formie jakościowo-ilościowej. W metodzie monograficznej, badana jednostka dobierana jest w sposób świadomy. Wybiera się jednostkę typową, taką, która występuje powszechnie. Czasem bada się jednostki skrajne lub też przodujące. Z uwagi na to, że na podstawie badania jednostki ocenia się całą zbiorowość, ważne jest by dokonać poprawnego doboru.

3. Metoda badań dokumentów

Metoda badań dokumentów jest to metoda badań wytworów ludzkich, materialnych i symbolicznych jako źródeł informacji o cechach społecznych tworzących je ludzi. Wykorzystywana w socjologii i psychologii (głównie sądowej)

Rodzaje dokumentów poddawanych badaniom

• osobiste (pamiętniki, listy, wspomnienia)

• statystyczne (roczniki, sprawozdania, bilanse firmy)

• prawne (konstytucja, regulaminy) akta sądowe

• prasowe

• artystyczne (sztuka, malarstwo)

4. Metody statystyczne

Metody statystyczne stosuje się wszędzie tam, gdzie chodzi o poznanie prawidłowości w zakresie zjawisk masowych - tam, gdzie bada się problemy demograficzne, ekonomiczne, socjologiczne; choć także w innych naukach. Metoda statystyczna jest jedną z metod badań naukowych.

Działania statystyczne stosuje się do opisu zjawisk masowych. Zestawienia danych do opisu zjawisk masowych dostarczają między innymi urzędy statystyczne przez spisy powszechne. Zestawienia te mają postać tabel, z których można dowiedzieć się, w jakim procencie dane zjawisko występuje; tabel publikowanych między innymi w rocznikach statystycznych[1].

Dzięki owym danym można ustalić zmienność zjawisk masowych, tendencji ich przekształceń w czasie. Sporządza się w tym celu wykresy, ilustrujące krzywą rozwoju danego zjawiska czy też to, jaką część stanowi większej całości. Część danych dostarcza badanie metodą grup reprezentacyjnych: zbiera się dane nie od wszystkich, ale od odpowiednio wybranej grupy, określanej jako grupa reprezentacyjna.[2]

Celem analizy statystycznej jest pozyskanie jak największej wiedzy z pozyskanych danych. Aby zbiór danych był dobrą bazą do analizy statystycznej należy:

1. zaplanować badanie

2. podsumować zbiór danych z obserwacji, podkreślając tendencje, ale rezygnując ze szczegółów

3. uzgodnić, jaką wiedzę o badanym zjawisku mają dostarczyć dane.

Poszczególne punkty odpowiadają działom statystyki:

1. metoda reprezentacyjna

2. statystyka opisowa

3. wnioskowanie statystyczne

Istnieje również wiele metod służących analizie danych statystycznych:

• analiza wariancji

• analiza korelacji

• analiza regresji

• analiza czynnikowa

• analiza dyskryminacyjna

• analiza szeregów czasowych

• analiza kanoniczna

5. Metoda indywidualnych przypadków

Metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.

Metoda analizy przypadków to możliwie dokładny i wielostronny obraz nielicznych przypadków danego zjawiska, celem uzyskania wniosków empirycznych. Pogłębiona, wnikliwa i wielostronna analiza ma w założeniu zastąpić znaczne ilości danych mogące być podstawą do opracowania statystycznego[1]. Może zastąpić niekiedy metodę statystyczną lub metodę eksperymentalną.

Metoda ta, zwana inaczej studium indywidualnych przypadków, wywodzi się z metod pracy socjalnej, rozwijanych w pedagogice opiekuńczej. Zgodnie z tradycją pedagogiki społecznej należy ograniczyć zakres metody określonej jako studium przypadków indywidualnych do badań skupionych wokół biografii ludzkich. Metoda rozpowszechniła się w latach dwudziestych poprzedniego wieku.

Według Tadeusza Pilcha:

...metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych

6. Metoda sondażu diagnostycznego

Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk. Chodzi tu o wszystkie zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji a wręcz odwrotnie są jakby rozproszone w całym społeczeństwie.

Metodę sondażu diagnostycznego stosuje się często w badaniach pedagogicznych, psychologicznych i socjalnych dla określenia zjawisk społeczno-wychowawczych.

W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to:

• wywiad,

• ankieta,

• analiza dokumentów.

(T. Pilch "Zasady badań pedagogicznych")

7. Metoda eksperymentalna

Metoda eksperymentalna - jedna z metod badań naukowych, charakteryzuje się innym niż w obserwacji stosunkiem osoby badanej do zjawiska badanego. Obserwując nie zmienia się badanego zjawiska. Natomiast eksperyment naukowy polega na czynnej modyfikacji zjawiska stanowiącego przedmiot badania, dążąc do poznania zależności przyczynowych pomiędzy składnikami lub warunkami przebiegu badanego zjawiska. Dzięki eksperymentom powstała większa część odkryć w fizyce, chemii, biologii i innych dziedzinach naukowych.

Metoda ta najlepiej nadaje się do badań nad zjawiskami powtarzającymi się w warunkach przynajmniej częściowo takich samych. Nadaje się więc także do badań nad zjawiskami społecznymi - zjawiskami politycznymi lub gospodarczymi.

Etapy prowadzenia eksperymentu

Podstawowe etapy prowadzenia eksperymentu to:

1. Wyodrębnienie zjawiska mającego stanowić przedmiot badania, nazywane stwarzaniem układu odosobnionego.

2. Ustalenie zmiennych warunków danego zjawiska i wyodrębnienie warunków mających stanowić przedmiot czynnej ingerencji prowadzącego eksperyment.

3. Wywołanie zmian wyodrębnionych warunków zjawiska.

4. Stwierdzenie rodzaju zmiany czynnie wywołanej.

Do mierzenia zmian służą instrumenty naukowe. Możliwy jest jednak eksperyment naukowy bez instrumentów, pod warunkiem możliwie dokładnego opisu warunków zmiennych.

Podobnie jak w metodzie obserwacyjnej do badań przystępuje się z przygotowanymi punktami widzenia i założenia; następuje tu także notowanie przebiegu i wyników. Obserwacja stanowi część składową eksperymentu. Wiele prac badawczych prowadzi się metodami obserwacyjnymi i eksperymentalnymi łącznie; niejako podchodząc z dwóch stron do studiów nad tą samą sprawą.

Eksperymenty naturalne i laboratoryjne

Wyróżnia się eksperymenty naturalne i eksperymenty laboratoryjne.

• Eksperyment naturalny jest analizą przebiegu zjawiska, wywołanego i kontrolowanego, ale w warunkach naturalnych, między innymi w warunkach działalności ludzkiej uprawianych z innych względów niż poznawanie prawdy naukowej. Stosuje się tu na przykład grupy równoważne: grupę eksperymentalną i grupę kontrolną, by porównać zachowanie pewnej zbiorowości gdzie wprowadzony zostaje nowy czynnik i zbiorowości, gdzie zmiana taka nie nastąpiła.

• Eksperyment laboratoryjny wykonywany jest w sztucznie stworzonym środowisku - tradycyjnie w ograniczonym zaopatrzonym w przyrządy miejscu jakim jest laboratorium, z zastosowaniem odpowiednich instrumentów. Istotą takich eksperymentów jest izolacja zjawisk w postaci układów odosobnionych. Jest szeroko stosowany w naukach ścisłych, naukach technicznych, naukach biologicznych i w naukach medycznych.

Metoda jedynej różnicy

Najważniejszym wzorcem badań eksperymentalnych jest metoda jedynej różnicy, opracowana przez Johna Stuarta Milla i podana w jego Systemie logiki.

Mówi ona, że jeśli pewne zjawisko jest jednakowe z innym zjawiskiem pod względem wszystkich cech z wyjątkiem jednej, to różnice w jego przebiegu należy przypisać właśnie tej różnicowej cesze. Na niej opierają się eksperymenty wykonywane za pomocą grup równoważnych.

Problemem może być tu znalezienie grup odpowiednio równoważnych; by zmniejszyć rozmiary błędów wnioskowania stosuje się więc grupy dostatecznie liczne.

Józef Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Ossolineum, Wrocław 1967

8. Metoda heurystyczna

Termin heurystyka pochodzi od greckiego słowa „heurisko”, które oznacza umiejętność dokonywania odkryć, wykrywania faktów oraz związków między nimi, zwłaszcza czynność formułowania hipotez (przeciwstawna czynności uzasadniania) prowadząca do poznania nowych prawd.

Metody heurystyczne (aktywizujące twórcze myślenie) pełnią rolę pobudzającą i regulującą procesy kreatywnego myślenia. Mają one na celu stworzenie optymalnych warunków do powstania i sformułowania pomysłu.

We współczesnej literaturze wyróżnia się wiele metod heurystycznych:

- technika wejść i wyjść

- technika listy pytań

- analiza morfologiczna

- technika delficka

- technika pobudzania skojarzeń

- burza mózgów itd.

Jednak wszystkie one mają jedną wspólną cechę - wyłonienie największej liczby wariantów rozwiązań problemu. Prawdopodobieństwo znalezienia najkorzystniejszego rozwiązania wzrasta wraz z ilością pomysłów. Stąd wynika wiele zalet grupowego poszukiwania rozwiązań takich jak:

- suma wiadomości i pomysłów grupy jest większa niż jednostek, co znajduje odbicie w tym, iż wypowiedziane głośno pomysły są podchwytywane przez pozostałych członków i uzupełniane z różnych punktów widzenia

- zespół daje możliwość do stałej współpracy i wysiłku intelektualnego poprzez możliwość stawiania pytań i poszukiwania odpowiedzi, stwarza komfort wynikający ze wspólnego komunikowania się, rozważania niepewności, a także podtrzymywania na duchu, tworzenia dobrego nastroju, utrzymywania wiary we własne możliwości

Poczucie więzi zespołowej ułatwia również ponoszenie porażek które towarzyszą twórczym działaniom, osłabia oddziaływanie poczucia ryzyka, które zawsze towarzyszy przy podejmowaniu decyzji przez jednostkę.

9. Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa

Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa albo analiza krytyczna jako metoda badań naukowych jest stosowana do prac naukowych i badań innych naukowców[1]. Jest metodą stosowaną powszechnie w nauce. Powstają dzięki niej publikacje oparte nie na badaniach własnych, lecz na pracach i badaniach cudzych.

Elementy tej metody są stosowane również w innych badaniach; istotą metody naukowej jest przystosowanie nowego problemu do wiedzy dotychczasowej, a więc niezbędnym etapem jest analiza i krytyka literatury przedmiotu.

1. Józef Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Ossolineum, Wrocław 1967.

10. Metoda analizy i konstrukcji logicznej

Metoda ta jest metodą myślowego eksperymentu, jej istota opiera się na analizie i syntezie

• ANALIZA rozłożenie problemu naukowego na części, elementy składowe i badanie każdego z nich oddzielnie

• SYNTEZA łączy te elementy w nową całość

11. Metoda symulacji komputerowej

aktualnie najszersze zastosowanie znajdują w naukach przyrodniczych, ekonomicznych i badaniach technicznych:

• metodę tą należy stosować gdy

• badanie zjawiska rzeczywistego byłoby zbyt kosztowne lub niebezpieczne

• badania wymagałyby zbyt długich oczekiwań na wyniki

• obiekt badań jeszcze realnie nie istnieje

5. Techniki badawcze

Według A. Kamińskiego „Techniki badawcze to przede wszystkim sposoby zbierania materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, jasnych, ścisłych), weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użyteczności międzydyscyplinarnej. Mają charakter instrukcji - tym użyteczniejszej im wierniej stosowanej”

Techniki badań pedagogicznych:

1. obserwacja

2. wywiad

3. ankieta

4. badanie dokumentów, analiza treści, techniki projekcyjne

5. techniki socjometryczne

5.1. Obserwacja

Obserwacja - celowe, ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie przedmiotu badań lub zjawiska. -zawsze dotyczy konkretnego zachowania, działania i interakcji symbolicznej w sytuacjach społecznych bez względu na to czy sytuacje te zostają umyślnie stworzone dla eksperymentalnych celów czy powstają spontanicznie w warunkach naturalnych.

Charakterystyczne cechy obserwacji:

1. premedytacja- obserwacja jest prowadzona w celu rozwiązania ściśle określonego zadania sformułowanego dokładnie i szczegółowo,

2. planowość- metoda jest stosowana według planu odpowiadającego celowi obserwacji,

3. celowość- uwaga obserwatora skupia się tylko na interesujących go z punktu widzenia rezultatu poznania zjawisk.

4. aktywność- obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, lecz dokonuje selekcji poszukując interesujących go cech obserwowalnego przedmiotu

5. systematyczność- obserwacja powinna być przeprowadzana według określonego systemu, powinna trwać ciągle.

Rodzaje obserwacji :

Ze względu na sposób prowadzenia obserwacji:

1. podział ze względu na dostęp badacza do badanych

Bezpośrednia- badający zbiera dane i ma możliwość sprawdzenia tych danych, odwołując się do innych metod badawczych np. wywiadu, eksperymentu. Szczególnym przykładem obserwacji bezpośredniej jest obserwacja uczestnicząca - obserwator na okres badań stara się wejść do danej grupy by obserwować ją od wewnątrz (jako jeden z tych uczestników, którzy ją tworzą) jest to obserwacja przeprowadzana z pozycji uczestnika.

Pośrednia- badający nie uczestniczy w zbieraniu danych i nie ma wpływu na ich powstanie. Do swoich celów badawczych wykorzystuje wcześniej zgromadzone dane, zawarte np. w sprawozdaniach, archiwach, dokumentach. Taki rodzaj obserwacji nie jest jednak typowy dla badań socjologicznych. 2. dotyczy różnic w sposobach zbierania materiałów.

Kontrolowana - prowadzona jest w oparciu o określone narzędzia systematyzujące, np. kwestionariusze, schematy, normy. Gromadzenie materiałów ma charakter bardziej selektywny

Niekontrolowana (nieskategoryzowana)- prowadzona jest bez narzędzi systematyzujących. Jest obserwacją planowaną, ale przeprowadzoną swobodnie w sposób jaki prowadzący uzna za właściwe w konkretnym przypadku. 3. dotyczy aspektu sytuacji badawczej- opiera się na kryterium jawności postępowania

Jawna- badani wiedzą że są przedmiotem obserwacji; nie są jednak dokładnie informowani o celach badań lub ich przedmiocie. Jeżeli ludzie są świadomi że są przedmiotem obserwacji, wówczas ich zachowanie staje się nieautentyczne

Ukryta- obserwowani nie wiedzą że są przedmiotem prowadzonych badań; nie peszy obserwowanych co pozwala na uchwycenie ich naturalnego zachowania. 4. bazuje na kryterium udziału badacza w życiu grupowym

Uczestnicząca- odnosi się do takiej sytuacji badawczej, gdzie obserwator jest czynnie zaangażowany w życie badanej grupy. Przyjmuje on rolę jednego z je członków i na bieżąco wykonuje związane z tym zadania.

Nieuczestnicząca- badacz pozostaje na zewnątrz funkcjonowania grupy, lecz ma on swobodę poruszania się w badanym środowisku. Wady obserwacji: - brak możliwości notowania ( chyba , że jest to obserwacja jawna) - utrata dystansu - zawężenie pola obserwacji

5.2 Wywiad

Wywiad - celowa, wcześniej przygotowana, ukierunkowana rozmowa, którą badacz tłumaczy z wcześniej wytypowanym respondentem. - Celem rozmowy jest uzyskanie określonych wcześniej istotnych dla badacza danych.

Typy wywiadów :

1. ze względu na formę:

ustne- rozmowa na interesujący badacza temat.

pisemne- pytania i odpowiedzi mogą też być zadawane w formie pisemnej. Może to się odbywać na zasadzie ankiety bądź wcześniej zadanych pisemnie pytań i odpowiedzi na te pytania też są w formie pisemnej.

2. sposób przeprowadzania wywiadu:

skategoryzowany- respondent ma rozmawiać na określony temat ściśle według wcześniej przygotowanego scenariusza. Nie może jednak nic zmieniać, ani kolejności pytań, ani słów użytych w pytaniach.

Nieskategoryzowany- wywiad swobodny, respondent ma pełną inicjatywę co do prowadzenia rozmowy, może przestawiać pytania, kierując się jedynie celem badania. Wywiad ten pozwala na uzyskanie danych jakościowych.

3. zachowanie się badającego: -

jawny- badana osoba została dokładnie poinformowana o tym, że prowadzi się z nią wywiad, o celu badań i o roli jaką będzie odgrywał badany.

ukryty- mówi się o nim wtedy, gdy jakaś część wywiadu jest dla badanego ukryta, np. cel badań. wyróżniamy rodzaj pośredni: -

wywiad jawny nieformalny- mówi się o nim wtedy, gdy badana osoba została poinformowana, że prowadzi się z nią wywiad i godzi się na to, aby w nim uczestniczyć, ale nie zostaje poinformowana o rzeczywistej roli badającego lub o celu badań

4. ilość uczestników: -

indywidualny- wywiad taki przeprowadzany tylko z jedną osobą.

zbiorowy- kiedy wywiad jest przeprowadzany więcej niż z jedną osobą.

panelowy 1) kilku badających zadaje pytania jednemu respondentowi w co najmniej dwóch spotkaniach odbywających się w ciągu określonego czasu. 2) jeden badacz zadaje pytania kilku respondentom w co najmniej dwóch spotkaniach.
Spotkania te są oddzielone pewnym okresem czasu.

Warunki przeprowadzenia poprawnego wywiadu: - dobre przygotowanie wywiadu, - umiejętność stawiania pytań, - atmosfera wywiadu, - miejsce, - nastrój respondenta itp.

Podstawowe błędy w przeprowadzaniu wywiadów: - błędy w organizacji wywiadu (zła prezentacja celu badań, zachowanie ankietera budzącego nieufność, przedstawianie przez ankietera opinii wpływających na odpowiedzi badającego, krytyka opinii badającego), - błędy w stawianiu pytań ( używanie tonu mentorskiego, gestykulowanie, zachowania sugestywne w trakcie zadawania pytań), - błędy w rejestrowaniu odpowiedzi (deformowanie zapisu, komentowanie sytuacyjne), - błędy w interpretacji wypowiedzi ( interpretacja w oderwaniu od kontekstu sytuacyjnego).

Na co należy zwrócić uwagę przy tworzeniu wywiadu:

• kolejność pytań

• pytanie nie mogą dotyczyć bezpośrednio problemu centralnego

• odpowiedni dobór jeżyka

• tak konstruować pytania, żeby nie popełnić błędu „znawstwa”

• tak żeby nie przestraszyły respondenta

• pytanie nie może sugerować odpowiedzi

• pytanie nie może dotyczyć więcej niż 1ej kwestii

• dobrze sformułowany kwestionariusz będzie interesujący dla respondenta

ELEMENTY WYWIADU:

• zestaw pytań,

• respondent,

• badacz

5.3 Ankieta

Jest techniką gromadzenia informacji polegająca na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera[21]. Pytania ankiety SA zawsze konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. Najczęściej stosuje się pytania zamknięte opatrzone tzw. Kafeterią czyli zestawem wszelkich możliwych odpowiedzi. SA także:

• kafeterie półotwarte gdzie poza zestawem możliwych odpowiedzi dodaje się punkt oznaczony słowem „inne”.

• kafeterie koniunktywne które pozwalają na wybranie kilku odpowiedzi, dając potem możliwość obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym utworzenia hierarchii.

Typy ankiet stosowanych w badaniach społecznych

Stosowane w badaniach ankiety możemy dzielić na podstawie różnych zasad. Ze względu np. na sposób rozprowadzenia ankiet wyróżniamy ankiety:

1. środowiskowe, czyli bezpośrednio rozprowadzane przez ankietera w danym środowisku, np. wśród uczniów klasy, wśród pracowników określonego wydziału itp.;

2. prasowe, tzn. zamieszczone na łamach gazety lub czasopisma albo też dołączone do nich;

3. pocztowe, czyli takie, które badający rozsyła przez pocztę na adres poszczególnych osób wybranych do badań, jak to ma miejsce przy badaniach reprezentacyjnych.

Oprócz wymienionych typów ankiet możemy wyróżnić także ankiety: jawne i anonimowe.

Jawnymi nazywamy wszystkie takie ankiety, jakie są bądź imienne, bądź też mogą jednoznacznie wskazywać na osobę respondenta ze względu na zawarte w nich pytania, np. pytania o zawód ojca, miejsce urodzenia, miejsce pracy itp.

Anonimowymi nazywamy z kolei ankiety, które nie tylko nie są podpisywane, ale ponadto nie zawierają żadnych takich pytań, jakie by mogły ujawnić osobę respondenta, gdyby na te pytania odpowiedział. Pomijanie tego drugiego warunku, jaki musi być spełniony, aby ankieta była rzeczywiście anonimowa nie należy do rzadkości, zwłaszcza w ankietach opracowanych przez mniej doświadczonych badaczy. Ze względów etycznych nie dopuszczalne jest oczywiście zapewnianie badanych, że ankieta jest anonimowa, wtedy, gdy nie spełnia ona omawianego warunku, czyli zawiera pytania, jakie mogą ujawnić kto jest respondentem.

Zasady opracowania ankiety

Opracowanie ankiety jest bardzo ważnym przedsięwzięciem przygotowawczym w badaniach omawianego typy. Wiadomo bowiem o tym, że tylko metodologicznie poprawnie opracowana ankieta może stać się pożytecznym narzędziem badawczym. Zwróćmy również uwagę na ten fakt, że byle jak opracowana ankieta, tzn. nie licząca się z wymogami metodologicznymi, nie jest po prostu godnym zaufania narzędziem metodologicznym.

Przystępując do opracowania ankiety należy odpowiedzieć sobie co najmniej na następujące pytania:

1. z jakich elementów powinna składać się ankieta, jaką chcemy się posłużyć w zamierzonych badaniach;

2. jaką formę i treść powinny mieć poszczególne jej elementy oraz

3. jaki wygląd zewnętrzny powinna mieć dana ankieta.

Struktura ankiety

W ankiecie należy unikać wszystkiego, co nie jest konieczne ze względu na cele, jakie chcemy osiągnąć przy jej pomocy. Należy więc dbać usilnie o to, aby ankieta była narzędziem w pełni funkcjonalnym.

Koniecznymi elementami każdej w zasadzie ankiety stosowanej w badaniach społecznych są:

1. informacja o instytucji firmującej badania;

2. zwięzła informacja o celu, jakiemu ma służyć ankieta;

3. dodatkowe wyjaśnienia, których charakter zależy od rodzaju ankiety; może tu wchodzić w grę np. uzasadnienie wyboru danego respondenta

4. pytania, odnoszące się do celów dla jakich daną ankietę sporządzono. Możemy wyróżnić pytania dotyczące badanego problemu oraz odnoszące się do respondenta, które należy umieszczać na końcu ankiety.

5. instrukcje dotyczące tego, jak odpowiadać na poszczególne pytania, czasem wystarczają bardzo lakoniczne wskazania typu: „niepotrzebne skreślić" czy „stosowne podkreślić" itp., ale niekiedy konieczne są też bardziej szczegółowe pouczenia.

Wygląd zewnętrzny ankiety

• rozmiar ankiety nie powinien być taki, żeby zniechęcał respondenta do jej wypełnienia

• Ankieta powinna być czytelna i przejrzysta.

• Każdą grupę problemową, podobnie jak każde pytanie, należy wyraźnie oznaczyć liczbami albo literami.

• Należy zachować odpowiednie odstępy między wierszami, aby dać szansę na szerszą wypowiedź, zwłaszcza przy pytaniach otwartych.

• W przypadku wielostronicowych ankiet dobrze zachować przynajmniej jedną stronę niezadrukowaną, zaznaczając w części instruktażowej, aby respondenci wykorzystywali ją dla ewentualnych szerszych wypowiedzi podając numer pytania, którego ta odpowiedź dotyczy. Mamy wówczas pewną szansę na uzyskanie dodatkowych wypowiedzi.

5.4 BADANIA OPARTE NA DOKUMENTACH

TYPY DOKUMENTÓW PISEMNYCH I ZASADY ICH WYKORZYSTYWANIA

Nawiązując do koncepcji P. Atteslandera4 wyróżniamy pisemne dokumenty:

1. zebrane w sposób systematyczny oraz

2. okolicznościowe.

Dokumenty zebrane w sposób systematyczny

Do tego typu dokumentów zaliczamy:

a) Dokumenty naukowe

Przy analizie tego rodzaju dokumentów należy zwracać uwagę m.in. na następujące fakty:

• czy dane dokumenty są godne zaufania z naukowego punktu widzenia, tzn. czy czynią zadość wymogom metodologicznym;

• czy uzyskane dokumenty są jeszcze aktualne, tzn. czy nie ukazały się jakieś nowe, dokładniejsze i pełniejsze na ten sam temat;

• czy posiadane dokumenty są kompletne, czy też stanowią jedynie fragmenty, jakie pomijają różne elementy, np. załączniki, bazę źródłowąitp. dane.

b) Opracowania statystyczne — czyli różnego rodzaju periodyczne zestawienia danych statystycznych, np. roczniki, okresowe sprawozdania, zestawienia itp.

Przed wykorzystaniem materiałów statystycznych istnieje konieczność rozpatrzenia następujących problemów:

• jakie wnioski są dopuszczalne na podstawie tych dokumentów, tzn. czy biorąc np. pod uwagę ich zasięg można formułować wnioski ogólne czy raczej szczegółowe, odnosząc się tylko do pewnego regionu;

• w jakim stopniu wnioski te będą godne zaufania ze względu na wiarygodność ich opracowań;

• w czym tkwią przyczyny ewentualnych deformacji rzeczywistości społecznej, jakiej one dotyczą.

c) Przeróżne dokumenty kompilacyjne. Kompilacjami nazywamy takie dzieła, które składają się z wielu fragmentów, pochodzących od różnych autorów. Nie są to więc twory ani oryginalne, ani odkrywcze, lecz najczęściej po prostu zbiory danych metodycznie uporządkowane, np. książka adresowa, katalog biblioteczny, książka telefoniczna, kolejowy rozkład jazdy, kartoteka księgowości itp.

Wymienione dokumenty wymagają krytycznej oceny ich zasadności naukowej oraz tego, na ile mogą być przydatne w badaniach nad interesującym nas problemem.

Dokumenty okolicznościowe

Dokumenty okolicznościowe, czyli przygodne, są to takie dokumenty, które ze względu na swoją treść jak i formę mają charakter subiektywny, nadany im przez autora danego dokumentu.

Do tego typu dokumentów zaliczamy:

• Dokumenty osobiste, czyli wszystkie takie dokumenty, które wyrażają osobiste cechy ich autora w sposób na tyle wyraźny, że czytelnik może poznać jego stosunek do zdarzeń, których dany dokument dotyczy. Zaliczamy tu przede wszystkim: listy, autobiografie, pamiętniki, dzienniki, wywiady, wyznania itp.

• Notatki, których cechą jest to, że umożliwiają względnie dokładne i bezpośrednie odtworzenie danych wydarzeń. Do tej kategorii zaliczamy: protokoły, stenogramy, zapisy, utrwalone na taśmach magnetofonowych itp

• Sprawozdania, które różnią się od notatek tym, że przedstawiają dane fakty nie bezpośrednio, czyli „na gorąco" ale z pewnym opóźnieniem, zależnym od tego, jaki jest ich charakter

PROBLEM WIARYGODNOŚCI DANYCH ZAWARTYCH W DOKUMENTACH

Wiarygodność danych zawartych w dokumentach, jakie badamy jest sprawą bardzo istotną, ponieważ wiąże się z nią wartość poznawcza tych dokumentów. Ustalenie wiarygodności danego dokumentu nie jest jednak sprawą łatwą.

W przypadku dokumentów systematycznych można o ich wiarygodności sądzić na podstawie np. zasadności ich założeń metodologicznych, sposobów gromadzenia danych i rzetelności źródeł, na jakich się opierają.

W przypadku dokumentów okolicznościowych problem jest bardziej złożony i oprócz wymienionych przesłanek trzeba brać pod uwagę wiarygodność osoby, która jest autorem dokumentu, a także ewentualne jej intencje, jakie spowodowały powstanie danego dokumentu.

Wszelkie dane zawarte w przeróżnych dokumentach wymagają solidnej weryfikacji.

Bezkrytyczny stosunek do dokumentów, jakie chcemy wykorzystać w celu odtworzenia przeróżnych wydarzeń i faktów społecznych może być przyczyną istotnych błędów w rekonstrukcji czy interpretacji owych wydarzeń lub faktów. Dlatego też wydaje się, że w tych sytuacjach, kiedy wątpimy w wiarygodność danych dokumentów, to lepiej z nich zrezygnować i szukać innych źródeł, niż opierać się na takich źródłach.

5.5 SOCJOMETRIA

ZAŁOŻENIA SOCJOMETRII I JEJ ZASTOSOWANIE

Socjometria pojawiła się w wyniku dążeń do takich empirycznych badań zachowań ludzi w małych grupach, które umożliwiałyby dokładne rozpoznanie występujących w nich:

1. stosunków sympatii i antypatii między członkami danej grupy;

2. przejawianych preferencji między współdziałającymi ze sobą ludźmi oraz

3. rzeczywistych współdziałań, jakie mają miejsce w danych grupach.

Jej twórcą jest Jacob L. Moreno, który w opublikowanej książce pt. „Who Shall Survive", (ukazała się ona w 1934 roku), zaproponował nowe podejście do badań wymienionych zjawisk, nazywając je właśnie socjometria.

Zdaniem Moreno interesujące go struktury społeczne są swoistymi „socjo-metrycznymi konfiguracjami", tzn. układami tkanki społecznej1.

W badaniach socjometrycznych istotną rolę przypisuje się wskaźnikom, umożliwiającym określenie stosunków sympatii albo antypatii występującym między członkami danej grupy oraz uwarunkowań ewentualnych innych preferencji przy wyborach określonych ludzi, jako partnerów współdziałania w rozmaitych strukturach społecznych. Mogą tu wchodzić w grę zarówno struktury o wysokim stopniu sformalizowania, (jakimi są np. załogi okrętów) oraz mniej sformalizowane, (np. rodziny), czy też powstałe spontanicznie grupy zabawowe.

W celu uchwycenia wspomnianych wskaźników stosuje się na ogół

1. obserwację zachowań ludzi w badanej strukturze

2. przeprowadza się z nimi wywiady odnośnie ich preferencji, czyli próbuje się na podstawie ich wypowiedzi określić ich postawy wobec innych członków danej grupy.

Zebrane dane służą do budowy socjogramów i macierzy socjometrycznych, których wyniki analiz poddaje się dalszym opracowaniom, wykorzystując do tego celu rozmaite techniki matematyczne.

Socjometria jest stosowana do badania małych zbiorów ludzi lub też małych grup społecznych, jakimi są np. grupy koleżeńskie, zespoły współpracowników, klasy szkolne itp. i służy m.in. do ustalenia:

1. kto, spośród osób tworzących dany zbiór lub grupę społeczną jest najbardziej uznawany i popularny, a tym samym odgrywa rolę przywódcy?

2. czy i kto, jest odrzucany przez ludzi danego zbioru lub grupy i znajduje się na marginesie albo nawet w całkowitej izolacji?

3. czy występuj ą w danym zbiorze lub w grupie osoby, które są ze sobą szczególnie powiązane uczuciowo, tworząc swoiste podgrupy, np. tzw. kliki?

4. jakie zmiany zachodzą w sytuacji poszczególnych jednostek i w danych zbiorach lub grupach w ciągu pewnych okresów pod wpływem różnych czynników wewnętrznych (np. większego zżycia się grupy) albo zewnętrznych (np. zagrożenia ze strony innych)?

S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970, s. 214.

J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław - Warszawa 1997, s. 67.

Z. Skorny, Prace…op. cit., s. 48.

S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, PWN, s. 152

---