Międzynarodowy system walutowy
Międzynarodowy system walutowy definiować można jako konstrukcję historyczną, obejmującą zespół układów, reguł, instytucji, zasad i zwyczajów, które określają warunki i sposoby funkcjonowania pieniądza w sferze stosunków międzynarodowych. Międzynarodowy system walutowy zawiera zasady ustalone i zasady przejęte z dotychczasowego funkcjonowania mechanizmu płatności międzynarodowych. Zawarte w nich reguły i zwyczaje ukształtowane zostały w toku praktycznej działalności uczestników sektora prywatnego w międzynarodowym obrocie gospodarczym, natomiast normy i zasady wynikają z zawartych układów wielostronnych, z których część znalazła wyraz w statutach międzynarodowych organizacji finansowych, głównie w statucie Międzynarodowego Funduszu Walutowego.
Należy zaznaczyć, że istnienie międzynarodowego systemu walutowego jest niezbędne ze względu na to, że w każdym państwie występuje odrębny system pieniężny i walutowy, uwzględniający specyfikę narodową i cele wewnętrznej polityki gospodarczej. Tylko w nielicznych przypadkach zasady obowiązujące w jednym państwie mogą być przyjmowane jako zasady regulujące stosunki walutowe pomiędzy poszczególnymi krajami. W tych warunkach niezbędne jest istnienie zasad regulujących stosunki walutowe między krajami. Dotyczą one głównie problemów kursów walut, wyrównywania bilansów płatniczych i tworzenia pieniądza światowego.
Międzynarodowy system walutowy zapewnia regulowanie płatności międzynarodowych w warunkach istnienia odrębnych i niezależnych narodowych systemów walutowych. Integruje on gospodarkę światową w sferze stosunków walutowych i płatniczych. Stwarza ponadto pewne ramy instytucjonalne dla powiązań, jakie występują w gospodarce światowej w związku z przesuwaniem się funduszy pieniężnych z tytułu obrotów handlowych, kapitałowych i jednostronnych świadczeń pieniężnych. Zawiera również szereg postanowień dotyczących maksymalizacji korzyści z wymiany międzynarodowej i zagranicznych lokat kapitałowych. Dla realizacji tego celu niezbędne są takie przesłanki, jak swoboda dokonywania płatności międzynarodowych, wymienialność walut, ograniczenia ryzyka w międzynarodowych obrotach płatniczych, zapobieganie spekulacyjnym przepływom kapitałów oraz konfliktom między uczestnikami wymiany międzynarodowej.
Międzynarodowy system walutowy obejmuje także pewne reguły i zalecenia odnoszące się do eliminowania odchyleń od stanu równowagi bilansu płatniczego. W międzynarodowym systemie walutowym występuje mechanizm tworzenia pieniądza światowego.
Powyższe właściwości międzynarodowego systemu walutowego podlegają zmianom pod wpływem czynników ekonomicznych i politycznych. Określają one przebieg procesów finansowych w sferze międzynarodowej. Istnieje różny stopień ich obligatoryjności. Międzynarodowy system walutowy dostosowuje się stopniowo do zmieniających się warunków w gospodarce światowej, stwarzając równocześnie mechanizmy obronne, chroniące przed różnymi formami zakłóceń walutowych i płatniczych. Jest on elastyczny w długim okresie i może funkcjonować w zmieniających się warunkach ekonomicznych. Jednocześnie ze względu na to, że jego zasady obowiązują jako stałe w krótkich okresach, jest on krótkookresowo stabilny.
I. Historia systemu pieniężnego.
Do początku XX wieku prawie wszystkie kraje definiowały swoje jednostki pieniężne w kategoriach surowców naturalnych, złota i srebra. System ten zwany systemem waluty złotej funkcjonował w latach 1870 - 1914 r. Wyróżniają go trzy, główne cechy:
Po pierwsze, rząd każdego kraju ustalał cenę złota w jednostkach waluty złote.
Po drugie państwo utrzymywało wymienialność waluty krajowej na złoto.
Po trzecie, istniał ścisły związek między krajową emisją pieniądza i stanem państwowych rezerw złota.
Przed jego pojawieniem się nie istniał międzynarodowy system walutowy obejmujący swym zasięgiem większości państw. W okresie starożytności i średniowiecza występowały systemy walutowe związane przede wszystkim z istnieniem imperiów lub państw, a w których posługiwano się monetami z różnych metali i stopów. Z miedzi i żelaza bito monety o małej wartości, a ze złota i srebra monety opiewające na większe wartości.
Rozwój handlu w Europie oraz odkrycie Ameryki i Indii doprowadziły do napływu do krajów europejskich znacznej ilości złota, co spowodowało relatywny spadek jego ceny w stosunku do ceny srebra i innych metali. W wieku osiemnastym i dziewiętnastym istniał w krajach europejskich system bimetalizmu. Jego istotą było jednoczesne występowanie złota i srebra w charakterze pieniądza w obiegu krajowym i międzynarodowym. Doświadczenia wykazały, że bimetalizm doprowadził do chaosu walutowego, ponieważ w czasie jego występowania zmieniały się nierównomiernie koszty produkcji srebra i złota, co naruszało dotychczasowe relacje cenowe między nimi. Kruszec, którego podaż wzrastała, traciła na wartości i wypierał z obiegu pieniądz lepszy, o wyższej wartości. Niepowodzenia i trudności związane z utrzymaniem bimetalizmu stworzyły warunki do powstania systemu walutowego opartego na jednym kruszcu. Stało się nim złoto ze względu na jego jednorodność, dużą wartość i fakt, że nie podlega ono procesom psucia i zużycia tak jak większość towarów. Ważna przesłanką powstania systemy waluty złotej był wzrost produkcji złota w XIX wieku.
W przeciwieństwie do systemu walutowego istniejącego obecnie, w którym państwo może drukować pieniądz papierowy, który nie musi być automatycznie wymieniany na złoto, w systemie waluty złotej zdolność państwa do zwiększenia podaży pieniądza była ściśle ograniczona koniecznością utrzymywania w skarbcu odpowiedniej ilości złota.
Po I wojnie światowej i po wielkim kryzysie lat trzydziestych, waluty zaczęły tracić swój związek ze złotem. Począwszy od lat trzydziestych, jednostka pieniężna każdego kraju była definiowana jako jego waluta papierowa lub rezerwy, a nie jako złoto lub srebro. Pod koniec II wojny światowej, przedstawiciele głównych gospodarek spotkali się w Bretton Woods w USA, aby zaprojektować nowy światowy system finansowy i walutowy mający zastąpić system waluty złotej. Zwyciężyła koncepcja, w myśl której równowaga płatnicza krajów uczestniczących miała być osiągana nie z pomocą ograniczania wymienialności walut i nie przez zdanie się na działanie wyłącznie mechanizmów rynkowych (jak w systemie waluty złotej), lecz przez prowadzenie odpowiedniej polityki gospodarczej, do czego zobowiązały się kraje uczestniczące w systemie. System z Bretton Woods oparty był więc na stałych kursach walutowych. Każdy bank centralny zmierzał do utrzymania swej waluty w wąskim paśmie wokół kursu względem dolara. Objął on - oprócz ustanowienia zasad płatności międzynarodowych - utworzenia Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) i Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (Banku Światowego).
Międzynarodowy Fundusz Walutowy został powołany z myślą o ustanowieniu instytucji gwarantującej respektowanie uzgodnionych zasad płatności międzynarodowych.
Celem Banku światowego jest finansowanie inwestycji w infrastrukturze krajów zniszczonych przez wojny oraz słabiej rozwiniętych.
Podstawę systemu z Bretton Woods stanowiły dwie zasady:
wymienialności walut
stabilności walutowej
System waluty złotej był czynnikiem stabilizacji i rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Działał on sprawnie dlatego, że były powszechnie przyjęte takie reguły postępowania jak: stałość waluty w złocie, swoboda transferu złota i wpływ stopy procentowej na przepływy kapitałów w skali międzynarodowej. W sferze wewnętrznego obiegu pieniężnego w tym systemie funkcję pieniądza pełniło złoto. Inne rodzaje pieniądza w obiegu wewnętrznym były tylko substytutami złota. Waluty krajowe miały ustalone parytety w złocie. Istniała swoboda przywozu i wywozu złota. W systemie waluty złotej przeważały okresy deflacji. Pojawiały się jednak czasem stany inflacji. We wszystkich krajach, które stosowały system waluty złotej widoczny był wpływ zmian podaży złota: okresom wzrostu cen towarzyszyły nowe odkrycia złota, jego zwiększona produkcja i podaż na cele monetarne.
System z Bretton Woods załamał się na początku lat siedemdziesiątych po posunięciach Stanów Zjednoczonych oraz w wyniku wydarzeń, jakie miały miejsce na świecie w tym okresie. W wyniku tych zmian nastąpiła dewaluacja dolara, zwiększyła się cena ropy naftowej, wzrosła inflacja, co w rezultacie doprowadziło do recesji. Ostatecznie porozumienia z Bretton Woods porzucono w 1971 r. po wzroście tempa inflacji w USA. Dopiero jednak na międzynarodowej konferencji na Jamajce w 1976 r. zmieniono wcześniejsze porozumienia, tak, aby odzwierciedlały rzeczywistość systemu płynnych kursów powstaniu walutowych. Państwa zgodziły się również wówczas na porzucenie złota jako części międzynarodowego systemu walutowego.
II. Obecny międzynarodowy system walutowy.
Bezpośrednim następstwem rozpadu systemu z Bretton Woods było przede wszystkim odejście od kursów stałych i wprowadzenie przez większość krajów ograniczonych kursów płynnych polegających na nie stabilizowaniu kursu walutowego umożliwiające swobodne prowadzenie polityki pieniężnej i fiskalnej zorientowanej na cele wewnętrzne.
Początkowo odbywało się to w sposób żywiołowy. Jednocześnie trwały prace nad stworzeniem instytucjonalnych podstaw nowego międzynarodowego systemu walutowego.
Jeszcze w 1972r. powstał w ramach MFW tzw. Komitet Dwudziestu (K-20), który zajął się przygotowaniem koncepcji reformy. W 1974r. został on zastąpiony Tymczasowym Komitetem Rady Gubernatorów ds. Międzynarodowego Systemu Walutowego, na forum którego 7-8 stycznia 1976r.w Kingston na Jamajce zostały przyjęte podstawowe uzgodnienia. Ich formalizacji dokonała Rada Gubernatorów MFW 30 kwietnia tego samego roku - przez wniesienie poprawki do umowy o MFW; weszła ona w życie 1 kwietnia 1978.
Na mocy obydwu porozumień jamajskich:
została zniesiona zasada kursów stałych walut: kraje członkowskie MFW uzyskały swobodę wyboru reguł kursowych: konieczne stało się jedynie prowadzenie polityki kursowej zgodnie z celami MFW,
przyjęto zasadę, że raz wybrane reguły kursowe ( noszą nazwę systemu kursowego danego dnia) powinny być przestrzegane: ich zmiana wymaga notyfikacji MFW,
została zniesiona zasada ustalania parytetów walut w złocie i urzędowej ceny złota; wprowadzono zakaz jakiegokolwiek odnoszenia walut narodowych do złota; głównym składnikiem rezerw walutowych powinny być specjalne prawa ciągnienia w MFW.
W dniu 29 kwietnia 1977r. MFW przyjął Szczególne zasady udzielania pomocy w wyborze, które zastąpiły Kierunki administrowania kursami płynnymi. Przyjęto w nich, że:
każdy kraj członkowski powinien się powstrzymać od manipulowania kursami walutowymi i systemem walutowym, jeżeli mogłoby to utrudniać procesy dostosowawcze w zakresie równowagi zewnętrznej lub zapewniać mu nieprawidłową przewagę konkurencyjną nad innymi krajami,
każdy kraj członkowski powinien dokonywać interwencji na rynku walutowym w celu zapobieżenia chaosowi, polegającemu np. na krótkookresowych perturbacjach kursu walutowego,
w swojej praktyce interwencyjnej kraje powinny brać pod uwagę interesy innych krajów członkowskich, a szczególnie tych, których waluty stanowią przedmiot interwencji.
W praktyce MFW odróżnia się uzasadnione i nie uzasadnione zmiany kursów walut. Jeżeli przyczyny deficytu bilansu płatniczego mają źródło w polityce pieniężnej lub fiskalnej państwa, w przepisach ograniczających mechanizm rynkowy i tym podobnych działaniach państwa, to w celu przywrócenia równowagi płatniczej powinny być poczynione kroki z zakresu wewnętrznej polityki gospodarczej. Polityka kursowa może być stosowana w przypadku niedostosowania proeksportowej struktury gospodarki i inflacji o charakterze kosztowym. Nie powinna jednak być nadużywana, gdyż jej oddziaływanie na gospodarkę jest obosieczne przez wpływanie na stopę inflacji.
Jednym z następstw przyjęcia przez MFW wymienionych wyżej zasad było wykształtowanie się i zastosowanie przez poszczególne kraje jednego z trzech podstawowych systemów kursowych:
kursu (nieograniczenie) płynnego, tzw. independent floating exchange rate (flexible exchange rate):
kierowanego kursu ( ograniczenie) płynnego, tzw. managed floating exchange rate (limited flexible exchange rate):
kursu centralnego, tzw. pegged exchange rate (fixed exchange rate).
Około 4/5 handlu światowego jest rozliczane na zasadzie kursów płynnych nieograniczenie lub kierowanych. Kursy nieograniczenie płynne są stosowane m.in. przez Stany Zjednoczone, Kanadę, Japonię, Australię, RPA, Argentynę Brazylię. Kierowane kursy płynne zostały przyjęte przez kraje Unii Europejskiej, Meksyk, Turcję, Indonezję i wiele innych. Najwięcej krajów wybrało jednak system kursów centralnych - ponad 80 krajów.
Polska również stosuje zasady kursu centralnego. Jest on ustalany przez Narodowy Bank Polski od 17 maja 1991r. w stosunku do koszyka pięciu walut dominujących w strukturze płatności w polskim handlu zagranicznym. Od października 1991r. obowiązuje zasada codziennej dewaluacji złotego w stosunku do koszyka tzw. pełzający kurs centralny, najpierw o 9 zł, później o 12 zł, 15 zł, ale nie więcej niż 1,8% w skali miesiąca ( 24% rocznie). Przy utrzymaniu tej zasady 16 maja 1995r. NBP zmienił sposób ustalania urzędowego kursu centralnego. Za podstawę jego określania są brane już nie kursy zamknięcia z dnia poprzedniego pięciu walut koszykowych we Frankfurcie, ale kursy zamknięcia dolara i marki na powstałym w 1993r. międzybankowym rynku krajowym FOREX.
III Europejski System Walutowy
Współczesny Międzynarodowy system walutowy zapewnia stosunkowo dużą stabilność finansowej strony współpracy gospodarczej między państwami, to jednak niektóre jego elementy, zwłaszcza występujący poziom wahań kursów, są trudno do zaakceptowania dla krajów połączonych ze sobą wyjątkowo mocnymi powiązaniami gospodarczymi. Stąd też bierze się inicjatywa krajów Unii Europejskiej dotycząca wspólnego systemu walutowego.
Jest to system wielodewizowy, który może być definiowany w szerszym i węższym znaczeniu. W ujęciu szerszym rozumiany jest jako system składający się z różnych rodzajów pieniądza międzynarodowego, jaki są poszczególne waluty krajowe. W węższym natomiast ujęciu określany jest jako wielość walut międzynarodowych. W praktyce ekonomicznej częściej używa się tego drugiego pojęcia. W obu ujęciach jednak istotą tegoż systemu jest to, że funkcje pieniądza w sferze stosunków międzynarodowych pełni wiele rodzajów pieniądza i walut międzynarodowych o statusie międzynarodowej.
System wielodewizowy funkcjonuje zarówno w ramach międzynarodowego systemu walutowego, jak i na międzynarodowym rynku kredytowym oraz na eurorynku pieniężnym i kapitałowym. Z punktu widzenia zasad działania międzynarodowego systemu walutowego jego główną zaletą jest to, że wzrost płynności międzynarodowej pochodzi z wielu źródeł. Nie wymaga to więc tak ścisłego związku między wzrostem podaży waluty międzynarodowej a deficytem bilansy płatniczego, jak w funkcjonującym uprzednio systemie walutowym z Bretton Woods.
Z inicjatywy Kanclerza RFN H. Schmidta i prezydenta Francji V.G. d΄Estaing w 1978r. kraje EWG uzgodniły powołanie Europejskiego Systemu Walutowego. Na system ten składają się trzy elementy: europejska jednostka walutowa, mechanizm kursów walutowych i system kredytowy.
Europejska jednostka walutowa ( European Currency Unit - ECU) stanowi najważniejszą część Europejskiego Systemu Walutowego. Pełni ona w nim funkcje: wskaźnika kształtowania kursów, podstawy określania tzw. wskaźnika rozbieżności, środka płatniczego między bankami centralnymi i składnika rezerw walutowych krajów członkowskich.
Mechanizm kursów walutowych ( Exchange Rate Mechanisum - ERM) jest oparty na idei stałych kursów walut o dwóch progach interwencji: pierwszy fakultatywnym i drugim - obligatoryjnym.
System kredytowy ESW jest nastawiony na udzielanie pomocy krajom członkowskim w finansowaniu interwencji walutowych oraz deficytów bilansów płatniczych.
W systemie wielodewizowym o tworzeniu pieniądza międzynarodowego decydują producenci i eksporterzy złota, władze pieniężne USA, władze pieniężne krajów, których wymienialne waluty w coraz to większym stopniu występują w obiegu międzynarodowym, władze Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz rynek eurowalut, nie podlegający kontroli narodowych władz walutowych.
Przy faktycznym zobowiązaniu się Europy do utworzenia pełnej unii finansowej został przyjęty cel utworzenia pełnej unii walutowej. Pomysł polegał na zastąpieniu istniejących jednostek pieniężnych krajów ESW jedną jednostką. Nowa jednostka byłaby emitowana przez europejski bank centralny. Wszystkie kraje ESW używałyby nowej waluty, a wszystkie banki utrzymywałyby rezerwy w nowym banku centralnym.
Rada Europejska w Madrycie ( 15 - 16 grudnia 1995r.) ustaliła, że wspólna waluta będzie nosiła nazwę EURO. Banknoty i monety nominowane w EURO znajdą się w obiegu najpóźniej 1 stycznia 2002r.
Literatura:
Makroekonomia - David Begg
Stosunki Międzynarodowe Gospodarcze - Adam Budnikowski
Finanse Międzynarodowe - Kazimierz Zabielski