Zagadnienie nr 2

Rola Biblii w rozwoju literatury narodowej: przekłady, parafrazy, gatunki, tematy, motywy biblijne w literaturze doby staropolskiej i oświecenia.

Biblia była niezwykle ważna w rozwoju literatury narodowej, ponieważ było to właściwie główne dzieło i wszystko wówczas związane było z wiarą katolicką, motywami biblijnymi, modlitwami, apokryfami.

INFO OGÓLNE I PRZEKŁADY

Biblia z gr. oznacza księgi. Święta księga judaizmu i chrześcijaństwa.

Katolicki kanon: ST (46 ksiąg)napisanych po hebrajsku i kilka po aramejsku, ks. Mądrości natomiast została napisana po grecku. NT (4 Ewangelie, Dzieje apostolskie, listy apostolskie i Apokalipsa) cały po grecku. Teksty odrzucone to apokryfy.

APOKRYFY: gr. apokryfos - ukryty, tajemny, nazwa żydowskich i chrześcijańskich tekstów niewiadomego pochodzenia, imitująca styl, formę lit. ksiąg biblijnych, a jako autorów wskazująca mędrców, proroków, apostołów, by zwiększyć autorytet. Celem powstawania apokryfów było uzupełnienie luk pozostawionych w historii świętej przez autorów biblijnych, czasem służyły też grupom heretyckim do promowania ich nauki. Dlatego apokryfy spotykały się z niechęcią władz kościelnych. Np. Ewangelię Nikodema wykorzystywano w Kościele bardzo długo, ponieważ przedstawiała dokładny opis zejścia Jezusa do piekieł, a to także był apokryf. Polskie przykłady tekstów korzystających z apokryfów: „Rozmyślania przemyskie”, kazania Jana z Szamotuł , „Paterka czy Żywot Pana Jezu Krysta” autorstwa Baltazara Opecia.

Księga Rodzaju: dzieje Abrahama i jego potomstwa. Spisana przez Mojżesza, z którym Bóg zawarł przymierze na górze Synaj-DEKALOG. Dla Żydów to wydarzenie zapoczątkowało spisywanie Tory = Pięcioksiągu Mojżesza (Ks. Rodz.; Ks. Wyj.; Ks. Kapłańska; Ks. Liczb; Ks. Powt. Prawa). Księgi ST dzielą się na: historyczne, czyli opisujące historię narodu wybranego; dydaktyczne, czyli zawierające mądrości i nauki moralne np. Księga Joba, Ks. Koheleta.; oraz księgi prorockie np. ks. Ezechiela, czy fragmenty mówiące o przyjściu Mesjasza.

Apokalipsa znaczy OBJAWIENIE!!

SEPTUAGINTA - grecki przekład ST. Wg legendy dzieło 72 tłumaczy, na polecenie Ptolemeusza II Filadelfa -władcy Egiptu. W rzeczywistości tłumaczenie to powstawało przez wiele lat, tłumacze pracowali niezależnie od siebie, ale wszyscy w epoce helleńskiej.

Pierwsze przekłady na łacinę były mało wartościowe i dokładne, ponieważ tłumaczono z greckiego przekładu. Poza tym były one pisane łaciną ludową. Najlepsze tłumaczenie, czyli WULGATA- tłumaczenie Biblii na jęz. łaciński przez św. Hieronima IV/V w. dla warstwy wykształconej, tłumaczone z języka hebrajskiego, którego św. Hieronim specjalnie się nauczył. Sobór trydencki uznał ten przekłada za tekst oryginalny, czyli posiadający tę samą wartość co oryginał.

Z czasem zaczęto tłumaczyć na języki narodowe. Głównie psalmy. XIII w. Psałterz św. Kingi, XIV/XV psałterz floriański, XV w. psałterz puławski. XV w. Biblia królowej Zofii.

1593 - NT, 1599 - ST w tłumaczeniu Jakuba Wujka , jezuity.

Wstęp: Biblia jako źródło kultury europejskiej,
- księga religijna
- bogactwo gatunków literackich: list, parabola, apokalipsa, kazanie, lamentacja,
saga rodu, pieśń, modlitwa
- wzorce osobowe: Hiob, Jezus Chrystus, apostołowie

Rozwinięcie: Stylizacja i parafraza - podobieństwa i różnice
- parafraza - swobodna przeróbka utworu literackiego, rozwijająca go: ta sama tematyka, lecz inne środki wyrazu
- stylizacja - te same środki wyrazu, inna tematyka
Przedstawienie stylizacji i parafraz różnych fragmentów Biblii bądź całości świętej Księgi:
-lament Hioba i próba przyjęcia cierpienia z godnością, skarga do Boga, próba wiary w Boga
- „Posłuchajcie bracia miła” - żal Maryi, która musiała patrzeć na śmierć swojego jedynego Syna, Jezusa - parafraza męki Chrystusa i obecności jego Matki
-pochwała Boga, dziękczynienie, prośba - psalmy, Modlitwa Pańska, pieśni chórów anielskich
- Jan Kochanowski „Psałterz Dawidów” - parafraza Psalmów w duchu humanizmu chrześcijańskiego (wg J. Ziomka) - , odejście od oryginału, zatarcie różnic między starotestamentowym, karzącym Jahwe, a miłosiernym Jezusem, duża pomysłowość i wynalazczość językowa
- Mikołaj Sęp-Szarzyński - „Psalm CXXX- paraphrasis”- wyraża metafizyczny niepokój
- K.K Baczyński „Psalm 4” - parafraza Psalmu 4 z Księgi Psalmów, będąca jej antytezą - w Biblii występuje pochwała Boga i jego wielkości, a u Baczyńskiego - lament i skarga, oraz pytanie: „Dlaczego dobry bóg pozwala na zło?”
-dzieje Narodu Wybranego, jako narodu tułaczy przedstawione w Biblii
- Adam Mickiewicz „Księgi narodu polskiego” i „Księgi pielgrzymstwa polskiego” - parafraza początku Ewangelii św. Jana - podobieństwo sformułowań, a także kompozycji - podział na wersety; nawiązania do Księgi Wyjścia, Polacy narodem wybranym, Mesjaszem, cierpiącym za grzechy świata, sformułowania „Zaprawdę powiadam wam” - aby nadać problemowi Polski rangę i zjednoczyć Polaków na emigracji
- historia Józefa, syna Jakuba, sprzedanego w niewolę do Egiptu
-T. Mann „Józef i jego bracia”
- miłość erotyczna między Oblubieńcem i Oblubienicą jako alegoria miłości Boga i Narodu Wybranego
-J. Kasprowicz - hymn „Salome”
- męka Jezusa Chrystusa i jego śmierć na krzyżu oraz zmartwychwstanie
-Adam Mickiewicz „Dziady” cz. III - widzenie księdza Piotra - wizja Polaków jako Narodu ciemiężonego i niesłusznie cierpiącego - Polska się odrodzi, podobnie, jak Chrystus, który zmartwychwstał
- M. Bułhakow „Mistrz i Małgorzata” - Piłat skazał bezbronnego Joszuę Ha-Nocri na śmierć z powodu własnego tchórzostwa - rozważania na temat moralności - przemieszanie scen biblijnych z wydarzeniami z Moskwy lat 30. XX w.
- przekleństwa Izajasza na Jerozolimę i Jezusa na grzeszników
-Piotr Skarga „Kazania sejmowe” - ostrzeżenie przed zagładą, styl podniosły, retoryka, porównanie ojczyzny do matki, którą należy szanować - nawiązanie do Mądrości Syracha
-Apokalipsa św. Jana - wizja dziejów ludzkości, Sąd Ostateczny, powtórne nadejście Chrystusa
- Rozanow „Apokalipsa naszych czasów ” - krytyka chrześcijaństwa, upadek ludzkich wartości doprowadzi do spełnienia Apokalipsy
- W. Sołowiow „Krótka opowieść o Antychryście” - Antychryst przybędzie jako „zafałszowane zło” - będzie próbował zjednoczyć chrześcijan różnych wyznań; piekło to stan psychiczny, a zło to władza (wzbudza chęć manipulacji)
- F. Nietzsche „Antychryst” - ogłoszenie śmierci Boga, totalna krytyka chrześcijaństwa i Kościoła, średniowiecznego ideału ascety, Chrystus był jedynym chrześcijaninem, gdyż nikt inny nie może mu dorównać, zapowiedź nadejścia nadczłowieka - wizja apokaliptyczna
-J. Kasprowicz „Hymny” - „Dies Irae” - wizja apokaliptyczna Sądu Ostatecznego - obrazoburcze oskarżenie Boga o to, że stworzył świat zły, pełen niedoli, a człowieka grzesznym, a wymaga od niego, aby był dobry

Zakończenie: Wielu pisarzy różnych epok naśladowało Biblię - księgę doskonałą, nie zawsze naśladowało ją zgodnie z jej duchem .

KONTYNUACJE I NAWIĄZANIA

Nawiązania literackie (przykłady):
Średniowiecze: poezja religijne (Bogurodzica, Żale Matki Bożej pod krzyżem, twórczość Władysława z Gielniowa);
Renesans: J. Kochanowski - Psałterz Dawidów, Czego chcesz od nas, Panie, Zuzanna; P. Skarga - Kazania sejmowe ; M. Rej - Żywot Józefa ; M. Sęp Szarzyński - Rytmy, abo wiersze polskie
Barok: poezje D. Naborowskiego, W. Potockiego, J. Baki, W. Kochowskiego
Oświecenie:: F. Karpiński - Pieni nabożne ; K. Benisławska - Pieśni sobie śpiewane
Romantyzm: A. Mickiewicz - Dziady, cz.III, Księgi narodu polskiego, Księgi pielgrzymstwa polskiego ; J. Słowacki - Smutno mi, Boże, Anhelli ; poezja C. K. Norwida; Z. Krasiński - Nie-boska komedia, Irydion ;
Pozytywizm: Sienkiewicz- Qvo vadis ; B. Prus - Placówka ;
Młoda Polska: - hymny Kasprowicza (motyw apokalipsy), motyw franciszkański u Kasprowicza i Staffa
Literatura współczesna: C. Miłosz - Piosenka o końcu świata ; W. Szymborska - Żona Lota ; twórczość J. Twardowskiego; T. Konwicki - Mała Apokalipsa ; T. Rózewicz - drewno; Mark Twain „Pamiętnik Adama i Ewy”

Literatura powszechna: M. Bułhakow, Mistrz i Małgorzata ; M. Twain ; J. Steinbeck, Na wschód od Edenu ; T. Mann Józef i jego bracia ; L. Tołstoj Zmartwychwstanie i wiele innych.
Nawiązania w sztukach plastycznych (przykłady):
- Leonardo da Vinci, Ostatnia wieczerza
- Michał Anioł, Sąd Ostateczny
- Albrecht Durer, cykl Apokalipsa
- Rafael Santi, Złożenie do grobu, Święta Rodzina, Madonna sykstyńska
- Wit Stwosz - ołtarz w Kościele Maraickim
- Michał Anioł, Pieta

INSPIRACJE BIBLIJNE:

Średniowiecze: odnajdujemy je praktycznie w całej literaturze tamtego okresu, a w szczególności w liryce. Przykładem są takie utwory jak: "Bogurodzica", "Żale Matki Boskiej pod krzyżem", w którym anonimowy autor zawarł także motyw Męki Pańskiej. Tematykę tę poruszały również sztuki teatralne tamtych czasów: misteria, moralitety czy też dramaty liturgiczne.

Renesans: tematyka biblijna widoczna przede wszystkim u Jana Kochanowskiego. W hymnie "Czego chcesz od nas Panie" Kochanowski zawarł pochwałę niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata przez niego stworzonego. To co od razu rzuca się w oczy w tym świecie to piękno, ale polegające nie na szczegółach, ale ogólnej harmonii. Inny utwór o tematyce biblijnej to poemat "Zuzanna". Pomysł zaczerpnął poeta ze Starego Testamentu, z historii Daniela. Młoda kobieta - Zuzanna - jest obserwowana przez dwóch lubieżnych dziadków. Chcą oni aby Zuzanna użyczyła im swoich wdzięków. Jeśli dziewczyna tego nie zrobi grożą jej, że posądzą ją o zdradę męża i cudzołóstwo. Takie przestępstwa według prawa Żydów były karane ukamienowaniem. Zatem młoda dziewczyna musi podjąć decyzję - albo sprzeniewierzy się boskim zakazom albo zginie potraktowana jak ladacznica. Decyduje się na sąd - chce być osądzona na ziemi. Woli to niż stanąć przed Stórcą grzeszna. Bóg natomiast widząc dobroć i poświęcenie dziewczyny osobiście ingeruje w tą sprawę. Zsyła na ziemię anioła Daniela aby ten ujawnił niewinność Zuzanny. Ten zadaje mężczyzną takie pytania, że sami ujawniają swoją winę. Hisotira Zuzanny była różnie interpretowana - jako przykład na boską opiekę, jako potwierdzenie wierności małżeńskiej. Motyw ten często wykorzystywano także w malarstwie. Był znakomity do aktów. Ale i tutaj miał różną interpretację. Raz malowano Zuzannę jako niewinną i nieświadomą tego, że jest podglądana - ukazywano jej niewinność. Zuzanna w drugiej "wersji" to przerażona dziewczyna, uciekająca w popłochu. Nasz poeta przedstawił jej historię w porządku biblijnym, ale wyeksponował to o czym nie było mowy w Biblii. Kochanowski przedstawił ją w noc przed sądem, w czasie której Zuzanna snuje refleksje nad znaczeniem cnoty, którą uważała za największy skarb. Inne dzieło Kochanowskiego nawiązujące do tematyki biblijnej to przekład Księgi Psalmów czyli "Psałterz Dawidów". Na "Psałterz" składa się 150 psalmów podzielonych na 5 ksiąg.

Barok: tutaj motywy biblijne przede wszystkim w poezji: Bóg i szatan u Mikołaja Sępa Szarzyńskiego oraz poezja Daniela Naborowskiego

Oświecenie: w tej epoce badacze i poeci oceniają Biblię poprzez pryzmat osiemnastowiecznego racjonalizmu. Podejmowane są próby rozumowego jej badania. Powstają nowe nurty w filozofii ingerujące w religię. Deizm zakłada, że Bóg jest stworzycielem ziemi, ale po jej stworzeniu przestał się nią interesować. Ateizm z kolei zakłada, że Boga w ogóle nie ma.

Mesjanizm- Jahwe powołuje Abrahama, by jego potomstwo było ludem niosącym zbawienie. Od tego momentu w lit. różnych narodów pojawia się ten motyw: zwłaszcza romantyzm np. Dziady,

Profetyzm- z gr. mówić w czyimś imieniu, prorokować.

Stworzenie świata i człowieka, upadek Adama i Ewy, wygnanie z Raju, Kain i Abel, plagi egipskie, Ziemia Obiecana i podróż do niej sprawi, że w lit. i świadomości ludzi pojawia się wizerunek Żyda tułacza, pozbawionego ojczystej ziemi. Wizerunek Boga jako surowego ojca( historia Sodomy i Gomory, powódź i Noe). Zakład między Bogiem i szatanem z Ks. Joba. Wanitatywny światopogląd z Ks. Koheleta: „marność nad marnościami”.

GATUNKI: księgi dzielimy na:

historyczne	mądrościowe	prorockie
Poemat epicki	Dialog filozoficzny	Mowa religijna
Saga rodowa	Monolog fil.	Kazanie
Opowiadanie historyczne	Pieśń miłosna	Wyrocznia
Kronika	Przypowieść	Przekleństwo
Nowela dydaktyczna	Przysłowie	Lamentacja
Zbiór praw	Aforyzm	List
	Psalm(hymn,pieśń,modlitwa)	Apokalipsa

Gatunki biblijne
-podanie: opowieść ludowa utrwalona i przekazywana w tradycji, głównie ustnej, związana tematycznie z jakimiś historycznymi lub legendarnymi zdarzeniami, postaciami, miejscami. Spowinowacony z mitem i baśnią ze względu na dużą ilość pierwiastka fantastycznego w fabule. Np. „Pieśń o Nibelungach”, Wanda, co nie chciała Niemca, o Popielu, Janosik, o królu Kraku, Wars i Sawa.
-legenda: dosłowne tłumacz. - to, co powinno być przeczytane, opowieść o treści fantastycznej, nasyconej pierwiastkami cudowności i niezwykłości, szczególnie z życia świętych, apostołów, męczenników. Najsłynniejszym zbiorem legend średniowiecznych jest „Złota legenda” Jakuba de Voragine, 1270. G. Flaubert „Legenda O św. Julianie Szpitalniku.,
-dialog
-psalm: hebrajska pieśń religijna o charakterze modlitewno- hymnicznym. Autorstwo wielu psalmów przypisuje się Dawidowi. Psalmy odegrały ważną rolę w ewolucji poezji lirycznej, stając się punktem wyjścia wielu parafraz i stylizacji. Największe artystyczne osiągnięcie: Psałterz Dawidów (wyd.1579) Jana Kochanowskiego.
Wyróżniamy psalmy:
-błagalne
-dziękczynne
-pochwalne
-królewskie
-patriotyczno-religijne
-mądrościowe.
Są to hebrajskie pieśni łączące cechy hymnu i modlitwy

Pieśń - to gatunek literacki poezji lirycznej, o genezie związanej z obrzędami i muzyką (pieśni ludowe, pieśni średniowieczne), od której stopniowo się uwolnił, stając się samodzielną formą wyrazu.

Pieśń to utwór liryczny podzielony na strofy, zwykle o tematyce poważnej.

Nowożytny kształt pieśni jako wiersza wywodzi się z utworów Horacego i Ód greckich. U Horacego stała się samodzielną formą literacką.

W średniowiecznej literaturze, pieśni były epickimi utworami narracyjnymi o tematyce historycznej, np. Pieśń o Rolandzie będąca lekturą szkolną.

Przykładem polskiej pieśni może być: Pieśń IX (księgi wtóre), Pieśń V - o spustoszeniu Podola lub Pieśń II Jana Kochanowskiego.

Podział pieśni ze względu na tematykę

• pieśni religijne (psalmy)

• biesiadne

• filozoficzne

• okolicznościowe

• patriotyczne

• państwowe

• wojenne

• miłosne

• związane z pracą, np. pasterskie

• chwalebne

Cechy pieśni

• uproszczona budowa

• układ stroficzny

• częste refreny

• paralelizmy

• rytmizacja

• przerzutnia

-modlitwa : wypowiedź religijna mająca charakter indywidualnego bądź zbiorowego zwrotu do Boga, opiewa Jego wielkość, zawiera prośby , błagania. Modlitwa składa się z inwokacji do bóstwa i prośby.
-list
-aforyzm - sentencja, zdanie formułujące krótko myśl ogólną.
- saga rodu
-poemat

-nowela

Apokalipsa
Szczególne proroctwo - wizja losów i końca świata. Sądu ostatecznego. Cechuje ją tajemnicza symbolika przekazu. Czterej jeźdźcy Apokalipsy.

Przypowieść (parabola)
utwór, który za pomocą prostej fabuły pokazuje głębsze treści dotyczące człowieka. Opowiadane zdarzenia są tylko pretekstem, ilustracją prawd egzystencjalnych. Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie, o talentach, o pannach głupich i roztropnych, o siewcy, o zagubionej owcy.

Przypowieść (parabola) - gatunek literatury moralistyczno-dydaktycznej, którego cechy formalne (schematyzm fabuły, uproszczona konstrukcja postaci, obiektywny narrator, selekcja realiów) służą właściwemu odczytaniu alegorycznego lub symbolicznego znaczenia przedstawionego świata, przekazaniu prawdy moralnej. Posługuje się narracją, w której postacie i zdarzenia pełnią rolę nosicieli i zarazem przykładów prawd uniwersalnych.

Fabuła ulega zwykle schematyzacji, realia zaś występują w postaci zredukowanej. Interpretacja przypowieści wymaga sięgnięcia do znaczeń alegorycznych lub symbolicznych. Przypowieść była szczególnie rozpowszechniona w literaturze religijnej Dalekiego i Bliskiego Wschodu. Wiele znanych przypowieści znajduje się w Biblii, np. przypowieść o synu marnotrawnym.

Stosowana często w homiletyce i literaturze parenetycznej, inspirowała wielu pisarzy, np. Adama Mickiewicza (Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego) czy Alberta Camusa (Dżuma)

---