Historia Sejmu: Sejm dawnej Polski

Wiec prawodawczy w czasach Kazimierza Wielkiego

Polskie tradycje parlamentarne należą do najstarszych w Europie. W dobie rozdrobnienia feudalnego w księstwach dzielnicowych powoływano (znane od XIII w.) rady złożone z dostojników duchownych i świeckich, u których książęta zasięgali opinii w podstawowych sprawach. Zbierały się również wiece, na których książęta sprawowali sądy, ogłaszali zarządzenia i ustanowione (za zgodą rady) prawa. W miarę jednoczenia państwa zaczęto zwoływać zjazdy prowincjonalne w Wielkopolsce i Małopolsce oraz ogólnopaństwowe (m.in. za Władysława Łokietka w latach 1306, 1318, 1330, 1331). Zjazdy te po odnowieniu Królestwa Polskiego (koronacja Łokietka w 1320 r.) zaczęto nazywać sejmami walnymi (w dokumentach łacińskich —contentio generalis, parlamentum generale, dieta). Odbywały się też zjazdy prowincjonalne i ziemskie — sejmiki.Na sejmach główną rolę odgrywała rada królewska złożona z arcybiskupów, biskupów, wojewodów, kasztelanów i innych najwyższych dygnitarzy. Przybywali też urzędnicy ziemscy, sporadycznie przedstawiciele miast i kapituł. Od połowy XV w. sejm walny zbierał się, zwykle co roku, w Piotrkowie. Czasem zamiast zwoływać sejm monarcha zwoływał sejmiki prowincjonalne lub ziemskie, aby uzyskać zgodę na przedłożone propozycje; uczestniczyli w nich miejscowi dygnitarze, osoby piastujące urzędy ziemskie oraz szlachta nieurzędnicza. W 1454 r. szlachta uzyskała od Kazimierza Jagiellończyka (w Nieszawie i Cerekwicy) przywileje, że bez jej zgody król nie będzie stanowił nowych praw ani powoływał tzw. pospolitego ruszenia. Ponieważ na sejmikach, a tym bardziej na sejmach, nie mogła zgromadzić się cała szlachta, uznawano, że przybyli reprezentują także nieobecnych.

Przywilej nieszawski Kazimierza Jagiellończyka, 1454

Na przełomie XV/XVI w. wykrystalizowała się procedura zwoływania sejmu i doszło do wyodrębnienia Izby Poselskiej. Król Jan Olbracht — odmiennie niż poprzednicy — zwołał najpierw sejmiki w ziemiach i województwach (i przedłożył im swe życzenia), następnie sejmiki prowincjonalne — małopolski i wielkopolski, a na początku 1493 r. do Piotrkowa sejm walny koronny, w którym — obok rady królewskiej (później nazwanej senatem) — wzięli udział posłowie z sejmików ziemskich. Powstała w ten sposób Izba Poselska była początkowo słabsza politycznie, a także mniej liczna niż Senat.W skład sejmu wchodzili jedynie reprezentanci szlachty (w senacie zasiadali także duchowni, ale od XV w. wyższe stanowiska w hierarchii kościelnej piastowała szlachta), która stanowiła ok. 10% ogółu społeczeństwa, co było największym wskaźnikiem wśród państw europejskich.W 1505 r. uchwalono w Radomiu konstytucję Nihii novi (zgodnie z którą król nie mógł ustanowić nic nowego bez zgody senatu i posłów ziemskich). Zapewniała ona równorzędność (w kompetencjach ustawodawczych) „stanów sejmujących" — Senatu i Izby Poselskiej; osobnym „stanem sejmującym" był król. Silna pozycja króla z czasem — na skutek kolejnych uchwał sejmowych — malała.Król przedstawiał sejmikom (w formie listu — tzw. legacji królewskiej) główne zadania stojące przed sejmem. Sejmiki (m.in. w miastach: Łęczyca, Środa, Szadek, Radziejów, Proszowice, Opatów, Urzędów) wybierały posłów (od jednego do sześciu — w zależności od wielkości i znaczenia ziemi czy województwa) i uchwalały dla nich instrukcje. Niektóre sejmiki były wspólne dla dwóch województw; wybierano wówczas podwójną liczbę posłów. Posłowie zjeżdżali się na sejmik generalny — wielkopolski w Kole, małopolski w Korczynie, skąd — po dalszych uzgodnieniach — udawali się na sejm walny.Sejmiki obradowały w kościołach bądź pod gołym niebem; sejmy odbywały się przeważnie na zamku królewskim.

Widok Piotrkowa

Sejm rozpoczynał się od uroczystego nabożeństwa, potem następowało powitanie króla przez posłów. Kanclerz przedstawiał intencje króla; zabierali głos senatorowie. Następnie król z senatem radzili nad sprawami wagi państwowej (zwłaszcza międzynarodowymi) i sprawowali sądy; posłowie obradowali osobno pod przewodnictwem obieranego marszałka.W sprawach największej wagi i po zakończeniu obrad posłowie udawali się do senatu i obie izby obradowały razem. Podejmowano uchwały (zwane konstytucjami sejmowymi); ich drukowane teksty (z królewską pieczęcią) posłowie zabierali, by przedstawić je na sejmikach (zwanych relacyjnymi). Rozsyłano je do urzędów grodzkich (i włączano do ksiąg grodzkich).W czasie obrad polskiego parlamentu obowiązywała — zgodnie z regułą: „co dotyczy wszystkich musi uzyskać też zgodę wszystkich" — zasada jednomyślności, do której dochodzono w drodze dyskusji; unikano głosowania, za zgodę uznawano sytuację, gdy nikt nie zgłaszał sprzeciwu, jeżeli nie udało się przekonać do zgody jakiejś opozycji, uchwałę mimo to podejmowano, a następnie grupę oponentów przekonywano na 2 wołanym specjalnie w tym celu ich sejmiku: zazwyczaj skutecznie, choć zdarzały się osobne, lokalnie obowiązujące ustalenia.W XVI w. sejm zbierał się nieregularnie, w różnych miastach: w Piotrkowie Trybunalskim, Radomiu, Lublinie, Sandomierzu, w Krakowie (na Zamku Królewskim na Wawelu). W Warszawie pierwszy sejm walny koronny odbył się po włączeniu Mazowsza do Królestwa Polskiego w 1529 r. za panowania Zygmunta I Starego. Po unii lubelskiej (1569, pod koniec panowania Zygmunta Augusta), która połączyła ściślej Polskę z Litwą, w skład sejmu weszli senatorowie i posłowie Wielkiego Księstwa Litewskiego (którzy zbierali się uprzednio na sejmik generalny litewski w Słonimiu lub Wołkowysku).Warszawa stała się stałą siedzibą Sejmu Walnego Rzeczypospolitej. Od 1572 r. Sejm obradował w Zamku Królewskim w Warszawie. Rok później ustalono (tzw. Artykuły henrykowskie — przedłożone królowi Henrykowi Walezemu), m.in. że sejm zwyczajny (ordynaryjny), zwoływany raz na dwa lata, będzie obradować sześć tygodni; przewidziano również możliwość zwoływania sejmu extraordynaryjnego (nadzwyczajnego), np. dla podjęcia uchwały o pospolitym ruszeniu (trwał dwa tygodnie).

Kanclerz Jan Łaski wręcza uchwały Sejmowe

Na mocy konstytucji z 1673 r., wskutek nalegań przedstawicieli Litwy, co trzeci sejm obradował na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, w Grodnie. Zbierały się też sejmy elekcyjne (wybór króla) i koronacyjne (głównie w Krakowie).W większości państw europejskich zgromadzenia stanowe traciły od XVI w. znaczenie, a nawet — w monarchiach absolutnych — przestały być zwoływane. W Rzeczypospolitej sejm odgrywał najważniejszą rolę w życiu publicznym: uchwalał ustawy i podatki, kontrolował skarb, wpływał na główne linie polityki zagranicznej, nadawał szlachectwo; w 1573 r. Sejm zagwarantował pokój religijny i zapewnił różnowiercom opiekę państwa. Oblicza się, że między rokiem 1493 a 1793 sejm zwołano 240 razy, a łączny czas obrad wyniósł 44 lata.Od połowy XVII w. wstrząsy polityczne oraz kryzysy gospodarcze odbiły się i na polskim parlamentaryzmie. Coraz trudniej dochodziło do jednomyślności i pojawiło się tzw. liberum veto (wolne nie pozwalam) — sprzeciw grupy albo pojedynczego posła; konsekwencje takiego protestu były fatalne, ponieważ uchwały jednego Sejmu traktowano jako całość, a sprzeciw tamował obrady i uniemożliwiał ich zakończenie uchwałami.Zrywanie w ten sposób obrad (pierwsze w 1652 r.) było często konsekwencją rywalizacji różnych grup magnackich, niejednokrotnie z inicjatywy państw ościennych. Liberum veto doprowadziło do obezwładnienia władzy centralnej i wzrostu znaczenia sejmików ziemskich, znajdujących się pod ogromnym wpływem magnaterii, która w obronie swych interesów paraliżowała próby zmian ustrojowych. W coraz bardziej szczegółowych instrukcjach sejmikowych zobowiązywano posłów do przyjmowania uchwał pod warunkiem realizowania partykularnych interesów ziem i województw. Doszło do tego, że w okresie panowania Augusta III (1733-1763) jeden tylko sejm — koronacyjny — nie został zerwany.

Kryzys ustrojowy Rzeczypospolitej uświadomił warstwom oświeconym konieczność przeprowadzenia reform. Od 1764 r. rozpoczęto reformy sejmików i sejmu. W kolejnym trzydziestoleciu nie zerwano ani jednego sejmu, choć zdarzyło się, że pojedynczy poseł — w imię dobrej sprawy — przeciwstawił się większości: w 1773 r. Tadeusz Rejtan bezskutecznie usiłował przez liberum veto nie dopuścić do zgody na I rozbiór Rzeczypospolitej przez państwa sąsiednie.Sprawne funkcjonowanie sejmu osiągano skłaniając posłów do zawiązywania konfederacji. Sejm obradujący „pod węzłem konfederacji" decydował większością głosów a wówczas liberum veto nie miało zastosowania. W ten sposób obradował także sejm w latach 1788-1792 (zwany Czteroletnim bądź Wielkim). Uchwalona w 1791 r. Konstytucja 3 Maja — druga w świecie (po amerykańskiej), a pierwsza w Europie nowoczesna ustawa zasadnicza — stanowiła, że „wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu". Zasadzie suwerenności narodu towarzyszyło przyjęcie monteskiuszowskiego podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.Dwuizbowy sejm (Senat i Izba Poselska) miał podejmować uchwały większością głosów; wprowadzono też zasadę parlamentarnej odpowiedzialności ministrów (wotum nieufności zobowiązujące do odwołania ministra) i konstytucyjnej odpowiedzialności (przed sądem sejmowym).Sejm Wielki uchwalił również reformy dotyczące armii, skarbu i administracji publicznej. Wprowadzono do sejmu przedstawicieli miast, którzy jednak nie byli posłami lecz tzw. plenipotentami i mieli jedynie prawo zabierania głosu w sprawach miast, handlu.

Dokument ten pochodzi z Sejmowej Witryny Edukacyjnej ( http://edukacja.sejm.gov.pl/ ),
można go znaleźć pod adresem ( http://edukacja.sejm.gov.pl/historia_sejmu/sejm_dawnej_polski.html ).
Dokument przygotowano do wydruku dnia 29.05.2005 o godzinie 06:19

2

---