8. Historia wątków, toposów, tematów.

Miłość do kobiety

• Średniowiecze

1. Tristan i Izolda. Epicki utwór prezentujący ideał kochanka.

1. Miłość ujęta w schemat trójkąta: król Marek, Tristan i Izolda (wasal - lennik - kobieta wasala),

2. Miłość tragiczna zakończona śmiercią kochanków, trwająca nawet po śmierci (kwiat głogu, który połączył oba groby)

3. Miłość ukazana jako sprzężenie dusz, dopiero w drugiej kolejności ciał

4. Obecność elementów nadprzyrodzonych (magiczny napój, głóg)

2. Historia o Walterze, Helgundzie (kronika wielkopolska IX wiek)

Walter porywa córkę króla Franków - Helgundę i zamieszkują razem w Tyńcu. Podczas jego pobytu na wyprawie wojennej stęskniona na mężem Helgunda wdaje się w romans z więźniem Wisławem, w którym zakochuje się od pierwszego wejrzenia. Kiedy wraca mąż przestraszona kobieta zrzuca odpowiedzialność na Wisława. Oboje zwabiają go do komnaty i związują. Jednak siostra Waltera uwalnia więźnia i ten zabija Waltera i Helgundę.

1. Identyczna realizacja toposu, miłość grzeszna, kara, która spada na Waltera i Helgundę jest zasłużona. Trójkąt miłosny i miłość tragiczna.

3. Legenda o św. Aleksym

Hagiografia.

1. Hierarchizacja ideałów. Miłość do kobiety przegrywa z miłością do Boga.

2. Miłość czysta - małżeństwo Aleksego nie jest skonsumowane

3. Miłość do kobiety przeradza się w uczucie do Boga.

• Renesans.

1. Sonety do Laury - Petrarka

1. Idealizacja miłości - miłość przemienia na lepsze

2. Idealizacja kobiety Laura=Anioł

3. Specyficzne ujęcie miłości. Ne była to miłość cielesna, ale oparta na wzdychaniach, spojrzeniach, przypadkowych spotkaniach

4. Miłość jest zarówno źródłem cierpienia i poczucia winy jak i szczęścia. Zmiany nastroju wywoływane są postępowaniem Laury jak i natury religijnej (w XIV wieku miłość Petrarki była pojmowana jako uczucie grzeszne)

2. Dante, ,,Boska komedia”

1. Idealizacja kobiety, jej ,,zanielenie”. Beatrycze odprowadza Dantego po raju i przybliża do Boga

2. Miłość czysta, duchowa

3. W piekle kara za miłość grzeszną, cielesną (pojawia się Tristan i Izolda)

3. Kochanowski ,,Odprawa posłów greckich”

1. Nawiązanie do antycznej miłości Parysa i Heleny. W tym ujęciu jest to miłość grzeszna, sprowadzająca na Troję zagładę. Parys przekłada miłość do kobiety nad miłość do ojczyzny.

4. Kochanowski ,,Pieśni”

1. Np. Pieśń Świętojańska o sobótce, Panna XI, przekład Pieśni nad Pieśniami - pochwała Doroty

2. W poszczególnych pieśniach odnajdujemy następującą tematykę: słodka jest służba dla kochanej osoby, zakochany mężczyzna nie potrafi wytrwać długo nie oglądając ukochanej kobiety, więzy uczucia są słodkie, dobra żona do ,,uczciwa ozdoba męża”. Pieśń XVII ks. I to wypowiedz tęskniącej Penelopy, która niepokoi się czy przypadkiem Odys nie znalazł sobie kogoś innego (a więc miłość do mężczyzny). Pieśń XXI ks. I wprowadza popularny motyw ,,wieniec niewyspania” - zakochany mężczyzna śpiewa pod drzwiami ukochanej (ALBA -pieśń miłosna o świtaniu

5. Kochanowski ,,Fraszki”

Jest to lekkie spojrzenie na miłość, nie stroniące od pochwał miłości cielesnej i frywolnych żartów.

• Barok

• Często pojawia się motyw miłości erotycznej, frywolne ujęcie. Wątek miłości pełni szczególną rolę w tak zwanej poezji dworskiej.

• Hieronim Morsztyn poezja światowych rozkoszy, hedonizm

• J.A. Morsztyn anatomia miłości cielesnej. Swoboda i liryczna analiza ziemskiego szczęścia. Poeta nie zatrzymuje się na filozofią przemijania. Gra miłosna jest tylko pozorem, natomiast miłość prawdziwą wartością i dzieli je dramatyczny dystans. Np. ,,Miłość zerwana”- cyt. ,,Strój twój, frasunek, gładkość, biesiady

Wszystko to za nic/cnoty-m

Ja chciał cnoty”

Pojawiają się zarówno igraszki jak i poważne utwory poetyckie np. ,,Do Kanikuły” - poeta odczuwa pożądanie i chce by jego kochanka też go zapragnęła, bo jest zimna jak skała.

,,Jabłka”- erotyk o piersiach, które są ukryte pod płócienną koszulą i nikt do tej pory ich nie dostał. ,,Przechadzka”- jest to mocny erotyk. Ona ,,chciała rwać kwiatki na łące i doić krowy - on nie chciał się kochać bo ma i kwiatki, które wplatała mu we włosy i mleko, które doiły jej ręce. ,,Serenada” - Obyczajowość wieńca (paraklausytyron) poeta całą noc snuję się pod oknami Jagi i chce by mu otworzyła, ale już wschodzi słońce, wieć zostawiwszy wieniec odchodzi z niczym. ,,Do trupa” - porównanie sytuacji zakochanego z trupem.

4. Samuel Twardowski

,,Dafnis przemieniona w drzewo laurowe” . Nawiązanie do słynnego mitu o Apollinie i nimfie Dafne. Bohaterowie są bezradni wobec żywiołu miłości, które uosobieniem jest Kupido. Nie ma tu sporu o prawo natury jakim jest miłość. Kupido krytykuje strażników moralności.

,,Nadobna Paskwalina”- można zrezygnować z miłości, bo liczy się jej wymiar moralny. Antyczni bohaterowie -Wenera i Kupido, oboje są uosobieniem miłości erotycznej, która w utworze jest krytykowana.

• Oświecenie

• Nurt uczucia - sentymentalizm

• Maria Wirtemberska ,,Malwina, czyli domyślność serca” w utworze miłość jawi się jako uczucie nie do oszukania. Zdolność do odczuwania to podstawowa, naturalna zdolność człowieka.

• Poezja, podmiotem lirycznym z reguły jest człowiek o subiektywnym, uczuciowym widzeniu świata. Charakteryzuje ją prostota i emocjonalność języka. Czerpie swe źródła z poezji ludowej. Często zestawia przeżycia wewnętrzne człowieka ze zjawiskami przyrody, np. Karpiński ,,Do Justyny. Tęskność na wiosnę” lub Kniaźnin ,,Krosienka”. Pojawia się dalej także sparodiowanie motywu miłości, wyzbycie się tonu poważnego, jak np. w utworze ,,O Kupidynku”. Częste nawiązania do Petrarki i poetów antycznych, hiperbolizacja uczucia np. ,,tryumf miłości”.

• Ważne utwory literatury powszechnej podejmujące wątek: J.J. Rousseau ,,Nowa Heloiza” i Goethe ,,Cierpienia młodego Wertera”.

Inne aspekty miłości

1. Bóg( ewentualnie natura i człowiek jako stworzenie Boga)

1. ,,Kwiatki św. Franciszka” - postulat miłości każdego stworzenia

2. Legenda o św. Aleksym - święty z miłości do Boga wyrzeka się dóbr

3. Pieśń o św. Dorocie - święta nawet pod wpływem tortur nie wyrzeka się Chrystusa

2. W podobny aspekcie ukazują miłość żywoty świętych i legendy o nich a także psalmy z polskich przekładów.

3. Miłość rodzicielska

1. Lament świętokrzyski

2. ,,Treny” Kochanowskiego

4. Miłość do ojczyzny

1. ,,Odprawa posłów greckich” Kochanowski

2. ,,Kazania sejmowe” Skargi

3. Publicystyka i twórczość polityczna epoki oświecenia np. Niemcewicz, Zabłocki, Staszic, Kołłątaj,

4. A. Frycz-Modrzewski ,,O naprawie Rzeczpospolitej”

5. Ignacy Krasicki ,,Święta miłości kochanej ojczyzny”

Śmierć

Ogólne spojrzenie:

Jeden z najpopularniejszych motywów literatury staropolskiej, szczególnie średniowiecza. Można by powiedzieć, że cała ta epoka przebiegała pod dyktando śmierci (słynne memento mori). Wczesne średniowiecze nie rozbudowało wizerunku samej śmierci, koncentrowało się raczej na opisaniu pośmiertnych losów duszy. Zacznie ona być personifikowana i oblekana w postać rozkładającej się kobiety dopiero po epidemii dżumy, która nawiedziła Europę w 1348 roku, a której przebieg przekazał w noweli ramowej Dekameronu Boccaccio.

W średniowiecznej literaturze polskiej najsłynniejszym przedstawieniem śmierci jest Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią. Jawi się w niej ona jako szkaradna kostucha z kosą i odpowiada na jego pytania, utrzymując, że podlega jej niemal każdy i nikt nie jest wstaje ujść spod jej ostrza, że zrównuje wszystkich. Tego typu dialogi były w Europie szczególnie popularne aż do XV wieku.

Innym słynnym polskim tekstem jest abecedariusz Skarga umierającego, będący właśnie lamentem przed śmiercią. Moribundus żałuje, że musi umrzeć, skarży się na to, że uwiódł go fałszywy świat i pędził życie w zbytku i rozpuście. Do tego tekstu dołączona jest Dusza z ciała wyleciała

Bardzo popularne były tak zwane Ars Moriendi sztuki umierania, z których najsłynniejszą popełnił Jan Gerson. Były , jak widomo, lekcje udzielane umierającym i mające ułatwić im przejście na tamten świat.

Ciekawym motywem były także tańce śmierci (fr. Dance macabre). Jest to alegoryczne przedstawienie śmierci, która w tańcu ciągnie za sobą do tańca przedstawicieli rożnych stanów i warstw społecznych. Motyw ten przygasa niech w renesansie (choć jest stale obecny - np. w drzeworytach Hansa Holbeina) by na nowo wybuchnąć w baroku.

W renesansie sposób przedstawiania śmierci uległ sporej zmianie. Odchodzono od odrażających obrazów gnijącego ciała, na rzecz przedstawień raczej czystego szkieletu. Mniej jest makabry, sama śmierć zaś przestaje być głównym motywem epoki.

Makabreska powraca znowu w Baroku, który chętnie sięgał po średniowieczne wzory. Na szczególną uwagę zasługują tu Uwagi śmierci niechybnej księdza Józefa Baki.

Na dużo dalszy plan śmierć cofa się w epoce Oświecenia, gdzie główne miejsce w literaturze zajmuje tematyka społeczna, patriotyczna i reformatorska. W epoce tej jednak, śmierć stale obecna, zmienia się spojrzenie na nią. Jest ona teraz badana bardziej pod kątem naukowym, fizjologicznym i medycznym.

Konkretne utwory literackie:

• Średniowiecze (poza opisanymi powyżej):

- Pieśń o Rolandzie - bohaterska śmierć tytułowego Rolanda w obronie honoru i ojczyzny. Przed śmiercią jedna się on z Bogiem

- Pieśń o Nibelungach - Zdradzieckie zabicie Zygfryda(głównego bohatera) przez Hagena von Tronage.

- Edda poetycka - zbiór mitów skandynawskich plemion. Pojawiają się w niej liczne obrazy śmierci wielkich bohaterów, między innymi wspomnianego powyżej Zygfryda.

- Tristan i Izolda- Romantyczna śmierć z miłości dwojga kochanków

- Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego - średniowieczna pieśń opisująca zamordowanie Andrzeja Tęczyńskiego przez krakowskich mieszczan.

- Legenda o świętym Aleksym - śmierć ascety.

• Renesans:

- Treny Jana Kochanowskiego - żal z powodu śmierci jednej córki Urszulki. Motyw niewinnej śmierci dziecka

- O śmierci Jana Tarnowskiego Jana Kochanowskiego - stoickie podejście do śmierci nakazujące wziąć się w garść i nie ulegać emocjom.

- Do snu Jana Kochanowskiego - zestawienie śmierci ze snem

- Boska komedia Dantego - nowa, oryginalna wizja światów, którą każdy zna.

- Wielki testament Villona - lekko humorystyczne podejście do śmierci, połączone z refleksją i kruchości i przemijalności ludzkiego życia.

- Dramaty Szekspira - Śmierci w nich mnóstwo i to w różnych wydaniach, każdy chyba będzie w stanie coś o tym powiedzieć.

• Barok:

- Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna - zestawienie sytuacji zakochanego z trupem

- Poezje Mikołaja Sępa Szarzyńskiego - śmierć jako nadzieja na wyzwolenie, ucieczka z ciała i pełnego pokus świata. Tego typu ujęcie pojawia się w całej barokowej poezji metafizycznej ( w Emblematach Zbigniewa Morsztyna, Rymach duchownych Sebastiana Grabowieckiego , Do Anny, Marność, Krótkość żywota Daniela Naborowskiego)

Etos ziemiański(sarmacki):

Mówiąc o Sarmatyzmie mamy na myśli nurt kulturowy trwający w Polsce miedzy XVI, a XVIII wiekiem. Jego główne założenia ideologiczne to:

- Przekonanie o pochodzeniu polskiego szlachty od starożytnego rodu Sarmatów.

- Przeświadczenie, że idealnym miejscem dla szlachcica jest dwór ziemiański. Powinien on utrzymywać się z tego co daje natura Stąd tak ścisłe związki między ziemiaństwem a sarmatyzmem.

- ścisły związek z katolicyzmem, często pojmowanym w sposób ortodoksyjny i bezsprzeczny

- Wywyższanie polskich obyczajów i kultury ponad wszystkie inne.

Literatura ziemiańska swe źródła czerpie już z Antyku, w szczególności z twórczości Teokryta (sielanki), Horacego ( ekloga Beatus ille, qui procul negotis), Wergiliusza (Bukoliki). Na gruncie polskim jego przedsionków poszukiwać można przede wszystkim w Żywocie człowieka poczciwego Mikołaja Reja, będącym pochwałą zgodnego z naturą, ziemiańskiego życia(utwór ten niejako ukuł etos ziemianina) , oraz Pieśń świętojańska o sobótce Kochanowskiego. Za właściwych przedstawicieli literatury ziemiańskiej uważamy jednak:

- Jana Chryzostoma Paska - szczególną wartość mają jego pamiętniki ukazujące nam typowego polskiego Sarmatę - przechwalającego się, mitomana, gorliwego (aż za bardzo) katolika, wplatającego w swój język mnóstwo wstawek z łaciny oraz makaronizmów.

- Wespazjana Kochowskiego - autor ten lubował się w mniejszych formach literackich: fraszkach, epigramatach, pieśniach. Najbliższy nurtowi sarmackiemu jest jego zbiór Niepróżnujące próżnowanie , w którym przedstawia ziemiańskie ideały, oraz Psalmodia polska ilustrująca dużą religijność autora

- Wacław Potocki - najważniejszy pisarz nurtu Sarmackiego, autor Wojny chocimskiej, oraz Ogrodu Fraszek , a także Moraliów. W utworach swych skupia się na konfrontacji ideałów sarmackich i życiem polskiej szlachty, chwali życie ziemiańskie i krytykuje polską szlachtę, która odeszła od sarmackich ideałów.

W Oświeceniu nurt sarmacki zanika, możemy jednak odnaleźć jego ślady w takich tekstach jak Do wąsów Franciszka Dionizego Kniaźnia, w którym autor tęskni za dawną sarmacką modą i wąsami właśnie, krytykując zapatrzenie Polaków na inne kraje, czy Żalach Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta Franciszka Karpińskiego. Ironiczne podejście do tematu prezentuje Franciszek Zabłocki wyśmiewający go w swojej komedii Sarmatyzm. Ważnym ziemiańskim tekstem okresu oświecenia jest także Ziemiaństwo polskie Kajetana Koźmiana, wychwalające ziemiańskie dwory i w spokojnym wiejskim życiu oraz uprawie roli widzące właściwą drogę dla polskiej szlachty.

Vanitas

Motyw marności i przemijania swoje źródła ma oczywiście w biblijnej Księdze Koheleta, z której pochodzi słynna sentencja „vanitas vanitatum et omnia vanitas”. Motyw to szczególnie popularny w literaturze od średniowiecza do baroku. Oto przykłady:

- Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią - wspominany już utwór, śmierć wspomina, ze zrównuje wszystkich, nikt jej nie ujdzie i wszystko przemija

- Skarga umierającego - dobra doczesne przemijają, liczą się tylko przymioty ducha

- O żywocie ludzkim Jana Kochanowskiego - fraszka, w której poeta prezentuje stoickie podejście do życia - wszystko co materialne przemija, nie można się tym przejmować. Fortuna bawi się ludźmi

- Pieśń XIX ks. II - sława poetycka może dać nam dobrą pamięć u potomnych

- O krótkości i niepewności na świecie żywota ludzkiego Mikołaja Sępa Szarzyńskiego - Jedyne dobro to Bóg, wszystko co ludzkie szybko przeminie.

- Do Anny, Krótkość żywota, Marność Daniela Naborowskiego - nic nie jest w stanie oprzeć się przemijaniu

Z literatury powszechnej można by wymienić:

- Beowulf - staroangielski poemat rycerski, pojawia się tu słynny motyw ubi sunt, odnoszący się do dawnych królów i ich bogactw

- Wielki Testament Villona - nawiązanie do motywu vanitas, poeta przypomina o przemijaniu ludzkich sił i bogactw, o kruchości pamięci ludzkiej, oraz zanikaniu ludzi w biegu dziejów

- Hamlet Szekspira - wiele monologów Hamleta traktuje o przemijaniu, o tym że jesteśmy tylko pokarmem dla robaków , choćby słynna scena z czaszką Yoricka.

- Pieśni Osjana Macphersona - Przemijanie jest stale obecne w tym tekście, odchodzi cały świat Osjana, a on razem z nim.

Arkadia, Raj

Motyw mający swoje źródła w greckiej mitologii oraz Biblii. Konkretne przykłady w literaturze polskiej:

Dusza z ciała wyleciała - utwór dołączony do jednego z rękopisów Skargi umierającego, opisujący duszę, która po śmierci stanęła na zielonej łące.

Żywot człowiek poczciwego - życie na wsi przedstawione jako arkadia.

Pieśń świętojańska o Sobótce - arkadyjski obraz wsi, gdzie wszystko ma swój porządek, przeciwstawiony burzliwym żywotom żeglarzy czy żołnierzy

Tren XIX - raj ukazany, jako miejsce, w którym pędzi się wieczne, spokojne życie pełne rozkoszy.

Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki - Kraina Nippu jawi się jako Arkadia, brak w niej zbrodni i niesprawiedliwości, panuje równość społeczna itp.

Z literatury powszechnej

Bukoliki Wergiliusza - życie na wsi, jako Arkadia, pochwała ludzkiej pracy

Beatus ille… Horacego - pozorna pochwała arkadyjskiego życia na wsi, wyszydzona w dwóch ostatnich wersach, które w polskich przekładach w czasach staropolskich były z reguły usuwane

Boska Komedia - Raj jako miejsce szczęśliwości, w którym szczęśliwi święci śpiewają Bogu.

Raj Utracony Miltona - obraz pierwotnego biblijnego raju i historia wygnania z niego człowieka

Podróże do wielu odległych narodów świata Swifta - Kraina, w której żyją inteligentne konie, staje się idealnym światem, pozbawionym nierówności i niesprawiedliwości.

6

---