REGIONALIZM W PRZEDSZKOLU
Poruszane zagadnienia:
I Wprowadzenie do tematu s.1
II Region częścią ojczyzny s.3
III Region a edukacja s.5
IV Edukacja regionalna sześciolatków s.9
V Programy edukacyjne przedszkoli a treści regionalne s.19
I WPROWADZENIE DO TEMATU
Radykalne i dynamiczne przeobrażenia zachodzące w ostatnim okresie w różnych dziedzinach życia współczesnego człowieka nie ominęły również pedagogiki, zarówno jako nauki teoretycznej, jak też i praktycznej działalności. We współczesnych tendencjach pedagogicznych dominuje pewne ukierunkowanie na działania innowacyjne, które pomijają tradycyjne wzory zachowań dydaktyczno- wychowawczych.
W kręgach nauczycielskich, jak zresztą w wielu środowiskach opiniotwórczych, przyjęło się przekonanie, że wraz z rozwojem cywilizacji technicznej współcześnie przeżył się regionalizm i to zarówno jako ruch ideowy, jak również kulturalny, organizujący w znacznym stopniu życie społeczności lokalnych. W związku z tym bezprzedmiotowa wydaje się problematyka styku regionu i działalności oświatowej tym bardziej, że programy nauczania tę problematykę uwzględniają tylko w ograniczonym zakresie,
a przygotowanie nauczycieli w czasie ich studiów ogranicza ją, co w konsekwencji prowadzi do różnych niedocenianych aspektów regionu w pracy dydaktycznej i wychowawczej. Dlatego też nowa rzeczywistość pedagogiczna wymaga pewnej weryfikacji tradycjonalnego regionalizmu, obrony jego dorobku i wskazania mu twórczych perspektyw edukacyjnych. W renesansie regionalizmu „chodzi przede wszystkim o dynamiczny rozwój i wzbogacanie wartości tkwiących we własnym środowisku, o ożywienie różnorodności jako bogactwa życia społecznego, umocnionego poczuciem własnej tożsamości i zakorzenienia.”
Edukacja regionalna, będąc składową całego procesu edukacyjnego, czy szerzej wychowawczego, ma do spełnienia tę samą istotną funkcję, co cały proces wychowania - zapewnienie ciągłości kulturowej grupy, wspólnoty, społeczności, społeczeństwa wreszcie. O ważkim zadaniu edukacji regionalnej można mówić przez analogię do refleksji nad kształtowaniem się wyższych emocji, zwanych uczuciami: nie pokochasz w pełni nikogo, jeśli najpierw nie pokochasz samego siebie. Jest zatem edukacja regionalna procesem kształtowania nie tylko poczucia własnej odrębności, lecz nade wszystko postawy otwartości i tolerancji.
Przemiany następujące w całym życiu społecznym, również w oświacie, stwarzają więcej szans na uwzględnienie w edukacji treści regionalnych. Zanikają rozmaite ograniczenia polityczne, nasilają się procesy demokratyzacji i uspołecznienia edukacji. Nauczyciele mają coraz więcej możliwości współdecydowania o celach, treściach, metodach i formach aktywności edukacyjnej. Zachęcać to powinno do proponowania własnych zagadnień, własnych treści w programach nauczania, a zwłaszcza w programie wychowania w przedszkolu. W pracy z dziećmi najmłodszymi szczególne uzasadnienie ma poznawanie najbliższego środowiska i uczuciowe wiązanie się z nim.
Literatura z zakresu edukacji regionalnej nie wiele mówi o sposobach jej realizacji w przedszkolu. W znacznie większym stopniu dotyczy szkół i poszczególnych przedmiotów nauczania. Nie znaczy to jednak, że w przedszkolu nie ma warunków do wprowadzania tych treści. Są one nawet bardziej sprzyjające. Dzieci przebywają tu znaczną część dnia, nie ma schematycznie ustawionych ławek, dzwonków, które przerywałyby rozpoczętą pracę i gdzie nie ma wreszcie podziału na przedmioty. Sześciolatka łatwo jest zauroczyć tym, co bliskie i proste. Od nauczycielki zależy tylko, w jakie bogactwo duchowe wyposaży swoich wychowanków i na ile ukształtuje w nich poczucie przynależności do środowiska w którym wzrastają. Mottem towarzyszącym wprowadzaniu elementów regionalizmu do pracy przedszkola powinny być słowa Zygmunta Glogera: „Obce rzeczy dobrze znać jest, swoje obowiązek.”
II REGION CZĘŚCIĄ OJCZYJNY.
Encyklopedia definiuje pojęcie „ojczyzna” jako „kraj, w którym się człowiek urodził, którego jest obywatelem, lub z którym związany jest więzią narodową; elementy pojęcia ojczyzny: określona zbiorowość ludzka, terytorium historycznie należące do danego narodu, tradycja wspólnych losów historycznych, a także określony stopień świadomości narodowej.” Nie jest więc ojczyzną ani sam kraj, ani sama grupa ludzka, ani samo państwo polskie, ale to wszystko razem..
Norwid natomiast określa ojczyznę jako „zbiorowy obowiązek”. Chodzi mu bezsprzecznie o pewien obowiązek zaciągnięty przez nas wobec ojczyzny, której zawdzięczamy, pośrednio lub bezpośrednio, niemal wszystko czym jesteśmy: ideały, w które wierzymy, cnoty, które posiadamy, naszą kulturę estetyczną, specyficzne zwyczaje, wychowanie, aż do cech biologicznych. Obowiązek służenia ojczyźnie nie musi wyrażać się w nadzwyczajnych czynach, ale w tym, że w niej się mieszka, pracuje, wychowuje dzieci na uczciwych ludzi i dobrych Polaków.
Przyznanie się do ojczyzny to przede wszystkim przyznanie się do pewnej kultury narodowej. Kultura ojczysta jest tworem ojczyzny jako całości - istnieje zatem obowiązek takiego działania, aby mogła jako całość istnieć, działać i rozwijać się. Ale, aby móc kulturę ojczystą rozwijać, trzeba ją przede wszystkim znać. Wynika stąd ścisły obowiązek nie szczędzenia zachodów celem poznania wszystkich wartościowych składników kultury ojczystej i ojczyzny jako całości.. Naszym obowiązkiem jest tę spuściznę zachować i ubogacić. Musimy przyszłym pokoleniom zostawić więcej, niż sami otrzymaliśmy.
Ważną częścią składową całego narodu jest mniejsza społeczność połączona więzią materialną i duchową, tzw. „mała ojczyzna”. Jeżeli w wielkiej ojczyźnie poczujemy się czasami wyalienowani i bierni, musimy mieć swoją ojcowiznę i czuć się w nią „wkorzenieni” Nie jest ona wyłącznie krainą geograficzną, historyczną i kulturową, ale również dziedzictwem pokoleń, przestrzenią do życia i działania. To właśnie w tym konkretnym miejscu na ziemi, wśród swojskich pejzaży i pod wpływem bardziej lub mniej intencjonalnych oddziaływać rodziny, szkoły, lokalnych instytucji kultury i lokalnych autorytetów kształtuje się wizja świata, porządku społecznego, stosunku do ludzi, systemu wartości i sensu życia. Na tym właśnie „wyposażeniu” wyniesionym z małej ojczyzny człowiek buduje swoje dorosłe życie. Pozytywny stosunek do miejsca zamieszkania jest ważnym czynnikiem współkształtującym więź ze środowiskiem lokalnym i poczucie jednostkowej tożsamości oraz własnego zakorzenienia. Mała ojczyzna jest to świat, w którym żyjemy na co dzień, to najbliższy krajobraz, wszystko to, co jest wokół obecne: przyroda, ludzie i stworzona przez nich kultura, najbliższa nam cywilizacja. „Mała ojczyzna to przeszłość i tradycja określonej przestrzeni, wszystko to, co złożyło się na jej obecny, wyodrębniający się kształt w jakim obecnie żyjemy. (...) Mała ojczyzna to teraźniejszość - wszystko to, co sami i u siebie niedawno i teraz uczyniliśmy. (...) Mała ojczyzna to przyszłość. Jaka ona powinna być, jaką ją zaplanować i jak realizować te plany?.”
Małe ojczyzny są częścią większej całości, granicząc z innymi małymi ojczyznami wspólnie tworzą ziemie i regiony. Poprzez tworzenie ścisłych związków ze „swojszczyzną” kształtuje się więź z całą ojczyzną. Stosunek do ideologicznej ojczyzny nie opiera się na bezpośrednich przeżyciach jednostki względem terytorium i na wytworzonych przez te przeżycia nawykach, ale na przekonaniach o jej uczestnictwie w pewnej zbiorowości i na przekonaniu, że jest to zbiorowość terytorialna, związana z tym właśnie obszarem. Moja ojczyzna, w tym ideologicznym znaczeniu, to ziemia mojego narodu. Ojczyzna ideologiczna i ojczyzna ogólnoludzka wzbogaca się w nas poprzez ojczyznę prywatną. Następuje to w wyniku wzajemnego przenikania się świadomości jednostek i grup, stanowiącego ciąg logiczny kolejnych umiłowań - od miejsca urodzenia poczynając, a na terytorium ojczyzny narodowej, a nawet ogólnoludzkiej kończąc. Więź z najbliższym środowiskiem zbliża do życia, zapoznaje z problemami swojego kraju, kształtując obywatelskie postawy.
Dzisiaj, kiedy znikają „światy prywatne” na rzecz kultury globalnej, bardzo ważnym jest dostrzeganie i docenianie odrębności, jedyności, niepowtarzalności. Jednym z wielu kierunków zmierzających do wychowania i kształcenia światłego obywatela swojego narodu, jest poznanie własnego regionu, jego dziejów oraz świadomości roli, jaką każdy mieszkaniec może spełnić w ochronie własnego dziedzictwa i własnych wartości. „Dzieje narodu i państwa polskiego kształtowały się pod wpływem różnorodnych czynników. Tym co sprawia, że czujemy się członkami narodu, jest poczucie wspólnoty terytorialnej, na które składają się: dziedzictwo historyczne, religijne, społeczno - kulturalne, a zwłaszcza język. Świadomość ta budzi się i rozwija już od dzieciństwa w środowisku rodzinnym i sąsiedzkim. Ten niewielki obszar zajmowany przez społeczność lokalną to „mała ojczyzna”. Dla każdego człowieka stanowi ona punkt wyjścia dla formowania się jego postaw”2
III REGION A EDUKACJA.
Dzisiaj nie wiele mówi się o miłości ojczyzny. Moda na kosmopolityzm nie zachęca do poznawania ważnych kart przeszłości, będących wyznacznikami życia poprzednich pokoleń. Młodzież zauroczona zachodnioeuropejską i amerykańską kulturą, podatna jest i narażona na obce i często bezwartościowe wzorce, propagujące egzystencjonalizm
i rozluźnienie.
Musimy zdawać sobie sprawę z faktów rozwoju społecznego, kulturowego, cywilizacyjnego prowadzącego do akcentowania przez młodzież swojej inności, związanej chociażby z odmiennym rozumieniem znaczenia takich pojęć jak: regionalizm, region, korzenie, ojczyzna, kultura ludowa, język, tradycja, folklor. Aby nie dopuścić do oddalania się od źródeł polskości, do odrzucającej postawy młodzieży wobec dorobku kulturowego ich ojców, najeży podjąć mądrą edukację regionalną, kształcącą świadomych swych możliwości i powinności obywateli kraju i swojej „małej ojczyzny”, nastawionych na rozumienie innych ludzkich kultur, zwłaszcza wobec cywilizacyjnych wyzwań związanych np. z procesami integracyjnymi w Europie. Istota przekazania kulturowego polega na kształtowaniu zdolności człowieka do uczestnictwa w różnych rodzajach wspólnot i grup, jednakże zapewniającej jej świadomość własnych korzeni kulturowych, a przez to poczucie własnej tożsamości kulturowej i narodowej. Należy więc dążyć do pogodzenia dwóch przeciwstawnych tendencji, z których jedna zmierza do zacierania granic między społecznościami narodowymi, propaguje uniwersalizację cywilizacji i kultury w skali globalnej, druga zaś kładzie nacisk na rekonstrukcję tożsamości regionalnej, powrót do prywatnych ojczyzn. „Świat, przeżywający bezprecedensowe w dziejach przemiany unifikujące całość ludzkiej kultury, a jednocześnie rozdzierany konfliktami etnicznymi, religijnymi i ekonomicznymi, w regionalizmie właśnie zdaje się szukać sposobu na harmonijne ułożenie trudnych stosunków między społecznościami”. Słowa region, regionalizm, małe ojczyzny, kultura regionalna, tradycje regionalne, dziedzictwo, zakorzenienie, przestały zajmować wyłącznie specjalistów. Masowo używany termin region ma wiele znaczeń i stosowany jest przez przedstawicieli różnych nauk. Przez region można zrozumieć między innymi określony obszar kraju, który odróżnia się od przyległych obszarów pewną cechą lub zbiorem cech. Może również termin region występować w znaczeniu subiektywnego samopoczucia, odrębności od reszty kraju.
Z subiektywnych odniesień do terytorialnych i społecznych wymiarów zajmowanego przez swoich, wyrasta regionalizm. Jest on ruchem społecznym, charakteryzującym się dążeniem do zachowania i kultywowania właściwości kulturalnych, specyficznych dla danego regionu kraju. Obejmuje jednocześnie dążenie do ożywienia życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego przez nawiązywanie do wartości tkwiących w regionie. Odwołuje się do więzi łączących człowieka z najbliższą okolicą (krainą, małą ojczyzną) w ramach ogólnonarodowej ojczyzny. Współczesny regionalizm pojmowany jest jako ruch, który w swoim programie zawiera aspekty historii, tradycji, folkloru danego terytorium oraz aspekt współczesnych przemian ekonomicznych, politycznych, gospodarczych i społecznych.
Regionalizm spełnia m.in. następujące funkcje:
społeczne - kształtowanie i umacnianie więzi z zamieszkiwanym regionem oraz poczucie wspólnoty regionalnej, wyzwalanie aktywności społecznej, społeczno - gospodarczej, ożywienie narodu dzięki wykorzystaniu tkwiących w nim wartości materialnych i niematerialnych;
kulturalne - ocalenie i ochrona ginących elementów kultury ludowej danego regionu;
wychowawcze - rozbudzanie zainteresowań problematyką historii, współczesności, perspektyw rozwojowych regionu, uwrażliwienie na piękno i specyfikę regionalnej kultury, przyrody, krajobrazu; kształtowanie i rozwijanie uczuć przywiązania i umiłowania rodzinnych stron.
Region posiada znaczne wartości przypisane mu przez społeczność traktującą tę przestrzeń jako własną, ze wszystkimi konsekwencjami, jakie stąd wynikają dla rozwoju psychicznego i podejmowanych przez niego działań społecznych. Przez ciepło rodzinności, przez udostępnianie jednostkom tego, co będąc wielkie i wartościowe, jest zarazem bliskie, przez stawianie w pewną bezpośredniość dorobku przeszłości z tkwiącymi w człowieku możliwościami twórczymi - region na władzę kształtowania wartości, urabiania kulturotwórczych jednostek, promujących wartości kultury regionalnej w kontekście kultury narodowej i uniwersalnej. Regionalizm zawsze wiąże się z bogactwem niepowtarzalnych cech specyficznych właściwych danemu obszarowi, które kształtowały się przez wieki pod wpływem oddziaływania wielu kultur, krzyżowania się stref wpływów politycznych, religijnych oraz towarzyszących im wojen i konfliktów. Nie ulega wątpliwości, iż podstawą świadomości regionalnej jest wiedza historyczna o regionie, nie pozostająca jednak w izolacji od dziejów ogólnonarodowych. Popularyzacja wiedzy o regionie ułatwia percepcję wiedzy ogólnohistorycznej. Trudno więc wyobrazić sobie zaangażowanie społeczeństwa w sprawy własnego miasta, wsi, mniejszego lub większego regionu bez znajomości jej dalszej i bliższej przeszłości. Implikacją tej wiedzy jest poczucie tożsamości i identyfikacji jednostek i grup społecznych z lokalnym środowiskiem. Na tym gruncie rodzi się zawsze pożądany lokalny patriotyzm.
Kondycja regionalizmu w dużym stopniu zależy od związków z edukacją. Rozmaite względy - w tym względy polityczne - sprawiły, że treści regionalne przejawiały się najczęściej w pozaszkolnej działalności oświatowej i kulturalnej. Przemiany następujące w całym życiu społecznym, również w oświacie, stwarzają więcej szans na uwzględnienie ich w edukacji. Zainteresowanie wprowadzeniem na szeroką skalę treści regionalnych do szkolnej edukacji nie jest nowością w dydaktyce. Już Komeński zalecał w swej Wielkiej dydaktyce zaznajamianie uczniów z rzeczami bliskimi: „...aby chłopak pojął zastosowanie reguł dialektycznych, zaprawiać go należy na przykładach nie z Wergilego czy Cycerona ani z dzieł teologów, polityków, ale z zakresu rzeczy bliskich, książki, domu i szkoły, itd.”
Również w polskiej myśli pedagogicznej od dawna zauważono próbę odniesień edukacji do najbliższej, otaczającej rzeczywistości. Piramowicz pisał: „Z tego źródła miłości ku rodzicom, przywiązania do rodzeństwa i krewnych wypływa jeszcze jedna powinność kochania ojczyzny swojej. Mają to ludzie powszechnie z wychowania i prawie z przyrodzenia, iż miejsce w którym odebrali, w którym wypielęgnowali ich rodzice, w którym posiadają majątek, przenosząc je nad inne miejsce, życzą współziomkom swoim więcej niż innym, radzi by widzieli, żeby ich miasto, wieś, kraina opływały we wszystko i cześć i sławę u ludzi miały”.
Renesans regionalizmu nierozerwalnie związany jest z ideami współczesnej edukacji regionalnej. Chodzi tu przede wszystkim o dynamiczny rozwój i wzbogacanie wartości tkwiących we własnym środowisku, o ożywienie różnorodności jako bogactwa życia społecznego, umocnionego poczuciem własnej tożsamości i zakorzenienia. Zasadniczym warunkiem zachowania własnej tożsamości i jej trwania jest przekaz dziedzictwa kulturowego, który odbywa się przede wszystkim poprzez przyjmowanie wartości tkwiących w bezpośrednim, tak przyrodniczym, jak i kulturowym otoczeniu społecznym. To zaś pozostawia niebagatelne piętno na ludzkiej osobowości - „wszystko, czemu przypisujemy wartość kulturową, posiada ją tylko ze względu na refleksję w osobowościach ludzi, którzy ją tak lub inaczej rozumieją.”
Edukacja regionalna jest składową całego procesu wychowania. Ten zaś przebiega na styku dwóch niezwykle ważnych procesów: rozwoju osobowości i rozwoju życia społecznego. W pierwszym przypadku procesy wychowawcze mogą przyspieszać, wzmacniać lub korygować przebieg procesów osobotwórczych. Natomiast w drugim przypadku należy podkreślić, że procesy wychowawcze mogą wspomagać przebieg procesów rozwoju życia społecznego, jednakże nie one są decydujące w kształtowaniu obrazów życia społecznego. To procesy życia społecznego wywierają determinujący wpływ na kształt, przebieg i treść procesów wychowawczych. Skuteczność oddziaływań wychowawczych zatem zdeterminowana jest kształtem życia społecznego, zgodności treści wyniesionych z wpływów wychowawczych z doświadczeniami życiowymi.
Odnowiona pedagogika rozumie edukację regionalną jako „powrót do domu, do źródeł życia każdego człowieka, do źródeł jego etyki i jego języka, a więc do źródeł kultury domowej, lokalnej, regionalnej, narodowej, i ogólnoludzkiej”. Nie jest więc tak, że edukacja regionalna otwiera świat najbliższy - źródła ludzkiej egzystencji - zamykając przy tym perspektywę oglądania świata w całości, różnorodności i bogactwie. Racjonalność, którą posługuje się edukacja regionalna „budowana zostaje na doświadczeniu ludzkim w jego wielości światów”, jest najwłaściwszym bo naturalnym punktem wyjścia z poznawaniu i rozumieniu wszelkich różnorodności i odrębności.
IV EDUKACJA REGIONALNA SZEŚCIOLATKÓW.
Dzieciństwo jest okresem szczególnych zmian rozwojowych człowieka. Zmiany te dokonują się dzięki współdziałaniu materiału genetycznego i warunków środowiska, w którym żyje dziecko, a także jego aktywności realizowanej w tym środowisku. „Ogromna rola w rozwoju dziecka przypada ludziom dorosłym, tworzącym jego najbliższe środowisko społeczne. Istotne znaczenie w kształtowaniu się umysłowości i osobowości jednostki ma też kontekst społeczny, jaki tworzą grupy, instytucje, organizacje społeczeństwa oraz właściwa dla niego kultura”.
Od dawna wiadomo, jak ogromny wpływ na życie człowieka wywiera wiek przedszkolny, w którym dziecko zdobywa podstawowe umiejętności, mające istotny wpływ na dalszy jego rozwój. Zdaniem wielu psychologów jest to okres krytyczny dla umysłowego rozwoju człowieka. Jest to również odpowiedni czas na wypracowanie nawyków ruchowych, ważnych w życiu codziennym. Przedszkolak buduje także podstawy swej osobowości. Głównym więc celem nowoczesnej placówki wychowania przedszkolnego jest wszechstronny rozwój prospołecznej osobowości dziecka, która rozwija się niepodzielnie w sferze intelektualnej, emocjonalnej, wolicjonalnej, wyraża się w dziecięcej aktywności ruchowej, społecznej, poznawczej, wrażliwości estetycznej i twórczości artystycznej.
Sześciolatki tworzą najstarszą grupę wiekową w przedszkolu. Maria
Kwiatowska twierdzi, że jest to wiek, w którym pojawiają się „zadatki nowych cech, właściwych wiekowi szkolnemu w pierwszym jego stadium”. Dzieci z tej grupy różnią się od swoich młodszych kolegów większą wytrzymałością, potrzebą ruchu, samodzielnością, zdolnością do przestrzegania norm współżycia społecznego, umiejętnością pracy w zespole. Żywo interesują się też przyrodą, techniką, pracą ludzi w różnych zawodach i przejawiają silną tendencję wykorzystywania w zabawie posiadanej wiedzy o świecie.
Poznawanie świata należy zacząć od własnego regionu, gdyż dziecko uczy się poznawać od rzeczy najbliższych do coraz bardziej odległych. Zainteresowanie wychowanka własnym regionem powinno stać się ważnym zadaniem wychowawczo - dydaktycznym przedszkola. „Konieczność praktycznego realizowania treści regionalnych wynika co najmniej z trzech powodów:
z ogólnych wskazań wczesnej edukacji;
wskazań dotyczących zapoznawania ze współczesnym życiem;
psychicznej konstrukcji dziecka”.
Kształtowanie aktywnej postawy wobec problemów własnego środowiska ma szczególne znaczenie w procesie wychowania i rozwijania postaw twórczych dzieci.
W procesie tym zależeć nam musi na:
emocjonalnym wiązaniu dzieci z miejscem zamieszkania i krajem ojczystym;
kształtowaniu poczucia więzi narodowej i postaw patriotycznego zaangażowania;
uczeniu szacunku do pracy i poszanowania wytworów pracy;
wyrabianiu wrażliwości emocjonalnej na sprawy innych ludzi;
kształtowaniu wartościowych cech charakteru, takich jak: pracowitość, wytrwałość, odwaga, odpowiedzialność, zdyscyplinowanie i koleżeńskość;
inspirowaniu emocjonalnego stosunku do przyrody, rozbudzaniu wrażliwości na jej piękno i troski o jej ochronę.
W wyniku realizacji tych zadań kształtujemy postawy społecznie pożądane, mając na uwadze nie tylko postawy deklarowane, ale przede wszystkim postawy aktywne. Należy przy tym pamiętać, że w pojęciu postawy mieszczą się trzy komponenty, a mianowicie: komponent intelektualny, wolicjonalny i emocjonalny. Zadaniem wychowawczyni jest więc uwzględnienie tych trzech aspektów postawy w oddziaływaniu wychowawczo dydaktycznym na dziecko. Szczególnie wdzięcznym tematem do kształtowania postaw dzieci jest poznawanie własnego regionu. Mamy możliwość dostarczania dzieciom ciekawych informacji o historii i współczesności regionu (aspekt intelektualny- poznawczy); problematyka ta wyzwala aktywność dzieci, pozwala na samorzutne i samodzielne poznawanie własnego regionu (aspekt wolicjonalny); wreszcie problematyka regionalna wiąże dzieci emocjonalnie z ich regionem, wyzwala uczucie dumy zadowolenia, satysfakcji, a jednocześnie uznania (aspekt emocjonalny).
Dziecko sześcioletnie wielu spraw jeszcze nie jest w stanie zrozumieć, wiele jednak może przeżywać. Radość, zachwyt, podziw, szacunek dla rodzinnych stron- to przeżycia, które wpływają na ich poznawanie na podstawie coraz bogatszej wiedzy. Pierwsze przeżycia i doświadczenia dziecięce, szczególnie o silnym zabarwieniu emocjonalnym, są najbardziej trwałe i pozostają na całe życie.
Poznawanie środowiska, badanie jego dziejów, odkrywanie czynów poprzednich pokoleń wiąże emocjonalnie dzieci z regionem i krajem. Sześciolatki są już w stanie przyswajać sobie elementy wiedzy historycznej. Ma to szczególne uzasadnienie w ich zainteresowaniach, naturalnej ciekawości i chęci poznawania tego co było „kiedyś”, „dawno temu”. „wiedza historyczna nie tylko odsłania przed dziećmi tajemnice przeszłości, ale również:
pozwala lepiej zrozumieć otaczającą ich dzisiaj rzeczywistość;
wzmacnia więzi międzynarodowe;
uczy tolerancji wobec innych kultur;
kształtuje poczucie piękna i szacunku do wartości estetycznych;
wzbogaca życie emocjonalno- uczuciowe dzieci;
budzi więź emocjonalną z własnym krajem;
dostarcza wzorców postaw moralnych;
wdraża do umiejętności logicznego myślenia i wnioskowania.
Wprowadzenie do przedszkola elementów z dziejów „małej ojczyzny” powinno przebiegać od doświadczenia do rozumienia, od konkretu do abstrakcji. „Wiązanie dziecka nawet już w wieku przedszkolnym z tym, co go otacza, automatycznie zmusza je do szukania wyjaśnień. Pozwala umieszczać fakty jednostkowe, lokalne w czasie i regionie historycznym, a ten w zbiorowości nadrzędnej.”
Niewyczerpalnym źródłem wiedzy o lokalnej ojczyźnie są Izby Pamięci Narodowej, muzea, skanseny regionalne. Każda miejscowość posiada na pewno zabytki, mogiły, pamiątkowe tablice, dokumenty archiwalne, itp. Dzieci z zainteresowaniem będą oglądać te miejsca w czasie bliższych i dalszych wycieczek. Oglądanie zgromadzonych przedmiotów z przeszłości może stanowić dobrą okazję do inicjowania działań własnych, np. zbierania pamiątek, starych fotografii, przedmiotów codziennego użytku, strojów regionalnych czy dzieł ludowych.
Dużo przeżyć dostarczają również dzieciom spotkania z artystami ludowymi i działaczami kultury, którymi często będą ludzie spotykani na co dzień. Gdy wystąpią oni w przedszkolu w roli gości, zaprezentują swoje umiejętności, dostarczą wyczerpujących odpowiedzi na temat życia w ich dzieciństwie (tak różnego od życia obecnego), będą dostrzegani przez dzieci zupełnie inaczej. Łatwiej będzie wtedy mówić o szacunku do osób starszych, o dostrzeganiu użyteczności każdej pracy. Spotkania te będą również okazją do porównywania historii z teraźniejszością, poczynając od zabaw, narzędzi, przedmiotów codziennego użytku, do budownictwa dawniej i dziś.
Sześciolatków należy zapoznać również z legendarną przeszłością ich rodzinnego gniazda. W legendach i baśniach jak w niczym innym odzwierciedla się dusza ludu polskiego, jego gorące umiłowanie wszystkiego co swojskie i rodzinne. Dzieci z zaciekawieniem słuchają opowieści o odległych czasach. Legendy i baśnie pobudzają ich ciekawość, potęgują wyobraźnię swoją innością i niezwykłością, wprowadzają do umysłu dzieci świadomość, że świat ma swoją przeszłość. W baśniach i legendach ukazujących tradycje narodowe i piękno ojczystego krajobrazu - upatruje się wartości sprzyjających rozwijaniu patriotyzmu.
Legendy przybliżają zdarzenia, które historia na trwałe związała z pewnymi miejscami; spełniają więc ważną funkcję poznawczą. Poznawanie legendy pobudza aktywność dziecka w bardzo różnych kierunkach, wyzwala odmienne rodzaje aktywności. Przyswajaniu treści legendy towarzyszyć mogą na ogół przeżycia, które dziecko następnie wyrazić może w postaci werbalnej, ruchowej czy też plastycznej.
Baśnie pochodzące z różnych regionów kraju rozszerzają orientację dziecka w tradycji, pogłębiają poczucie więzi narodowej oraz sprzyjają wewnętrznej integracji. Łatwo przyswajalna przez dzieci baśń przedstawia co jest dobre, a co złe, czego należy spodziewać się po szlachetnych czynach, a za co spotyka sroga kara.
Pierwszymi lekcjami ojczystej historii może być również przybliżanie dziecku sztuki regionalnej. Sztuka ludowa, podobnie jak język i obyczaje, odgrywa olbrzymią rolę w zachowaniu narodowej świadomości. Sześciolatek jest w stanie zrozumieć, że każdy naród ma specyficzną twórczość ludową, swoiście piękną i ciekawą. Wprowadzając sztukę ludową do przedszkola nie tylko realizujemy wiele zadań wychowawczych, lecz spełniamy także poważną rolę, pomagając ocalić ją od zapomnienia. Piękne tkaniny regionalne, ceramika, wycinanki, przyśpiewki, tańce dzięki swej prostocie i oryginalności powinny być wykorzystane w pracy wychowawczo - dydaktycznej przedszkola. Dzieci bowiem są szczególnie wrażliwe na piękno otoczenia i wrażliwość tę należy wykorzystać, by nauczyć je kochać to, co bliskie. Wzorce zawarte w sztuce ludowej, przepojone szlachetnymi społecznymi ideałami, odgrywają wielką rolę w wszechstronnym rozwoju dzieci. Pozwalają głębiej wniknąć w sens i cel życia, uwrażliwiać na piękno i brzydotę, dobro i zło. Należy przy tym pamiętać o dwóch sprawach:
umożliwieniu dzieciom bezpośrednich kontaktów z dziełami sztuki i uczeniu patrzenia na nie;
o organizowaniu własnej twórczości dziecięcej.”
Sztuka ludowa bliska jest prymitywnej twórczości dziecięcej i jest najłatwiej przez nie odbierana. Ukształtowały się w niej bowiem specyficzne kryteria oceniania piękna
i brzydoty, dobra i zła, prawdy i fałszu, a czerpane są one bezpośrednio z przyrody, np. określone układy kształtów, zestawy dźwięków, piękne układy barw. Odpowiednio interpretowana sztuka ludowa zaciekawia dziecko i staje się tak bliska, że samo zaczyna jej poszukiwać i tworzyć ją. W działalności artystycznej (muzycznej i plastycznej) znajdują ujście systematycznie gromadzone doświadczenia wizualne i przeżycia estetyczne.
Dziełami sztuki użytkowej są m. in. zabawki ludowe. Tworzą one wraz z innymi przejawami twórczości obraz dawnej wsi, „...a przez dziecięcą zabawę nabywają wartości historycznych i artystycznych.” Tworzywo, z którego je wyrabiano, zmieniało się: było to sitowie, kora, glina, drewno, metal.
Ze względu na swą prostotę, nieskomplikowaną formę i ciekawy materiał, zabawki ludowe zachęcają dziecko do działania, motywują do nadawania jej coraz to innych znaczeń, przekształcania w zależności od celu zabawy.
Gdy do zabawy dostarczymy akcesoriów o zbyt precyzyjnie ustalonych regułach, bez możliwości zmian struktury zabawy - tworzymy podłoże do zabaw odtwórczych. „Inaczej jest przy zastosowaniu zabawek kreatywnych, gdzie przez konieczność nowych sytuacji zabawowych uaktywniają się walory twórcze intelektu.”
Zabawki ludowe przez swoje uproszczone, a jednocześnie dekoracyjne formy, z powodzeniem można wykorzystać jako modele w zajęciach plastycznych, dekoracje sal oraz materiał do wystaw okolicznościowych. Wykonuje się także z dużą łatwością modele tych zabawek z papieru, modeliny, plasteliny, gliny, gipsu i innych materiałów pochodzenia naturalnego.
„Z zabawkami wiążą się pierwsze refleksje w życiu młodego człowieka, pozwalające na odróżnienie co swoje i obce, rozpoznanie charakterystycznych dla swojego środowiska przyrodniczego i kulturowego dźwięków, kształtów, kolorów i zapachów. W ten sposób nabywamy podstaw do intuicyjnego reagowania na swojskość, bliskość, znajomość i tożsamość, tworzymy odporność wobec obcości, brzydoty, powierzchowności mód i masowości niektórych zjawisk kulturowych i procesów twórczych.”
Zabawy, gry i zabawki okresu dziecięcego tworzą perspektywę dla późniejszego widzenia świata. Umiejętność zabawy i tworzenia jej akcesoriów, to zasługa dziecięcej wyobraźni, inicjatywy i zdolności twórczych. Zabawki materiały i tworzywo użyte w zabawach mają służyć spełnieniu własnych zamiarów.
Prawdziwa zabawa, czyli stworzona od początku do końca przez dziecko
-występuje w wieku przedszkolnym, który bywa czasem nazywany po prostu wiekiem zabawy. Dziecko jest po to aby się bawić. Według Jadwigi Walczyny zabawa to „...swoista rzeczywistość pełna iluzji, układy, po prostu piękna ludyczna postać działania człowieka.” Wiele najdawniejszych zajęć ludzkich miało charakter zabawy, np. polowania, które eksponowały tak klasyczne elementy zabawowe jak tropienie, pościg, ucieczka, walka. Johan Huzinga twierdzi, że „zabawa jest pierwotna od kultury, przebiega wewnątrz pewnych granic określonych przez czas i przestrzeń według określonego porządku i dobrowolnie przyjętych reguł, poza sferą materialnej pożyteczności i potrzeb. Działaniu towarzyszy uczucie wesołości i odprężenia. Akt bawienia jest wejściem w prowizoryczną strefę aktywności.”
W dzisiejszym świecie rola dziecka jest przeważnie bierna, wykonawcza, zależna. Szkody wyrządzone przez stereotypy wychowawcze można zrekompensować powrotem do zabaw tradycyjnych, gdyż w nich zawarty jest cenny spadek w formie kultury pedagogicznej, wypracowanej przez byłe generacje. Zabawy tradycyjne zawierają w sobie życiowa prawdę, stwarzają okazję do zdobywania społecznych doświadczeń.
Bogaty zbiór zabaw tradycyjnych zawarł Jerzy Cieślikowski w „Wielkiej zabawie”.(Wrocław 1985) Znaleźć tu można opis zabaw symulujących pracę, w których dzieci eksponują ruchowo, rytmicznie elementy pracy, zawsze jednak interpretowane żartobliwie. Jedną z nich jest zabawa Tak sieją mak, podczas której dzieci chodzą w koło, śpiewają i naśladują czynności siania maku, jego wzrastania, pielenia, kwitnienia itp. Uproszczoną formą jest zabawa Siała baba mak. Choć zubożona jest w tekst i gesty, ma za to puentę w postaci gwałtownego skrętu i zabawnych bohaterów - babę i dziada. „Żart i igraszka zatriumfowały nad obrzędową powagą.”
Gry, będące zabawową symulacją pracy, wywodzą się z dawnych pląsów, czyli tańców obyczajowych odbywających się bez muzyki.
Genezy dawnych obrzędów i ofiar składanych dla przebłagania duchów, przy wznoszeniu podwalin pod budowę miasta, można doszukać się w zabawie Jaworowi ludzie. Można również przypisać jej korowodowemu charakterowi - powiązanie z obrzędem weselnym lub też obyczajem myta drogowego (przechodzący pod mostem zostaje zatrzymany).
Oddzielna grupę stanowią zabawy oparte na strukturze koła. Koło krąg - poza charakterem figury tanecznej - ma swój sens magiczny. „Koło, w którym wszystkie dzieci trzymają się za ręce, staje się kręgiem magicznym, symbolem słońca i ziemi, połączeniem początku i końca. Daje poczucie bezpieczeństwa.” Krąg zabezpiecza przed działaniem groźnych sił z zewnątrz tego, kto znajdował się w jego środku. Przykładem może być zabawa w Kotka i myszkę, będąca zresztą pantomimą zwierzęcą. Dzieci biorą w niej udział całym ciałem i w sposób nie tyle świadomy co doświadczalny - uczą się życia.
Przytoczone przykłady zabaw znane były i są we wszystkich regionach naszego kraju, często jednak modyfikowane są ich warianty słowne melodie, gesty, pozostają nie zmienione główne motywy.
Zabawy pozostają w pamięci na zawsze, należy więc wracać do zabaw tradycyjnych, zwłaszcza, że współczesne dziecko nie ma zbyt wielu okazji do bezpośrednich spotkań z folklorem.
Kolejnym miłym sposobem wprowadzania dziecka w świat tradycji są święta. „Nauczyciel powinien zdawać sobie sprawę z tego, że jednym z ważnych elementów, wiążących grupy społeczne, są obok języka, zwyczaje i obrzędy u podstaw których leży tradycja. Święta w wymiarze ponadrodzinnym - lokalnym lub regionalnym stwarzają człowiekowi możliwość poczucia porządku czasu, możliwość wspólnego świętowania.”
Świętowanie szczególnego znaczenia nabiera właśnie dla dziecka. Obchodzenie świąt z zachowaniem odpowiednich zwyczajów jest przejawem naturalności środowiska wychowawczego. Jednocześnie dzieci zapamiętują to jako wydarzenia wyjątkowe. Jeśli owe silne wrażenia z dzieciństwa są wzmacniane przez powtarzanie w określonych odstępach czasowych, to nabierają cech względnie trwałych i stwarzają poczucie ciągłości w czasie. Pojawia się dzięki nim przywiązanie do określonych zwyczajem zachowań, a także potrzeba ich przestrzegania.
W wielu przypadkach sens obchodzonych obrzędów jest zapomniany, pozostaje tylko forma, często ciekawa i widowiskowa. Obrzędy i towarzyszące im zwyczaje i obyczaje obchodzone były w cyklu świąt dorocznych. Terminy ich wyraźnie nawiązywały do kalendarza prac rolniczych. Najwięcej zwyczajów i obrzędów wiąże się ze świętami Bożego Narodzenia. Obchodzenie tych świąt ma bogatą tradycję. Najczęściej w Polskich zwyczajach występuje symbolika zielonej gałązki. Jest to symbol życia. Występuje m. in. w postaci drzewka bożonarodzeniowego. Choinkę poprzedzała podłaźniczka - niewielkie iglaste drzewko lub gałązka zawieszana w Wigilię u powały, przyozdobione jabłkami i orzechami.
Należy umożliwić dzieciom aktywne przygotowanie do tych świąt, zarówno w domu, jak i w przedszkolu, co spotęguje ich przeżywanie. W przedszkolu okazją do tego będą przedświąteczne porządki w sali, dekorowanie jej, ubieranie choinki, przygotowanie na nią ozdób, śpiewanie kolęd czy zrobienie upominków dla najbliższych. Okazją do poznawania tradycji może być wigilijny obiad w przedszkolu, przygotowany z udziałem dzieci, z zachowaniem wszystkich zaleceń regionalnych: z białym obrusem, sianem pod nim, dzieleniem się opłatkiem, nieparzystą liczbą dań.
Dużo emocji dostarczą dzieciom jasełka i szopka. Nie ma chyba lepszego sposobu na poznanie znaczenia tych świąt, niż przygotowanie dla młodszych kolegów, a może i dla rodziców takiego przedstawienia Jasełka oparte są na motywach biblijnych, ale zawierają także scenki obyczajowe, dostosowane do lokalnych środowisk. Każdy region na własne sposoby przekształcał te widowiska.
Nie mniej interesujące w różnorodne zwyczaje, obyczaje i obrzędy są Święta Wielkanocne. Tutaj również występuje symbolika zielonej gałązki, w postaci palmy wielkanocnej. Sześciolatki na pewno same potrafią wykonać palmę - przygotować bibułkowe kwiaty, wstążki i ozdobić nimi gałązki. Okazją do obserwacji przyrodniczych będą pielęgnowane w kąciku przyrody gałęzie wierzby, maliny czy kasztanowca, wykorzystane później jako podstawa palmy.
Ważnym elementem obrzędowym Świąt Wielkanocnych są pisanki, kraszanki, kruki - różnie nazywane w regionach zdobione jajka. Jajko od stuleci było symbolem nowego życia i płodności. Dlatego zawsze kojarzyło się z wiosną, budzącą cały świat do życia. Jajko w wierzeniach ludowych pełniło wiele funkcji magicznych: sprowadzało dobro, zapewniało płodność ziemi, ludzi, zwierząt, chroniło od zła, duchów, chorób, nieszczęść. Jajka przeznaczone do celów obrzędowych zdobiono.
Zdobienie jajek, choć fascynujące, nie jest łatwym zadaniem dla sześciolatka, ze względu na kruchą powierzchnię. Wymaga to od dziecka bardzo precyzyjnych, ostrożnych ruchów ręki. Jeżeli pokażemy mu wzory sztuki ludowej i dostarczymy odpowiednich materiałów, to na pewno wiele nowych pomysłów podsunie mu bogata dziecięca fantazja.
Wykonywanie elementów zdobniczych, rysowanych, malowanych, wycinanych czy wyskrobywanych na kolorowym tle, ma oprócz walorów estetycznych i kulturowych również ważne znaczenie dla ćwiczenia mięśni palców i dłoni, a więc do przygotowania ręki starszego przedszkolaka do nauki pisania.
Powodem do świętowania w przedszkolu powinny też być Andrzejki, Tłusty Czwartek, topienie Marzanny, Sobótka, Dożynki i wiele innych świąt zawartych w kalendarzu obrzędowym poszczególnych regionów. Nauczyciele przy wsparciu rodziców
i ośrodków kultury, mogą stworzyć z tego okazje do wspaniałej zabawy angażującej emocjonalnie dziecko i umacniającej więź z regionem, a jednocześnie uczącej wielu praktycznych rzeczy. Jest to zetkniecie bezpośrednie z obyczajami i oryginalną sztuką ludową, które nie kultywowane łatwo mogą zginąć wypierane przez cywilizację i technikę.
Zdobywanie wiedzy o regionie w przedszkolnej edukacji i wiązanie się uczuciowo z najbliższym środowiskiem, to nie tylko poznawanie kultury i swoich korzeni, ale przede wszystkim dzień dzisiejszy i przyszłość regionu. Edukacja regionalna ma umożliwić dziecku łatwiejsze odnalezienie się i zaadoptowanie w otaczającej rzeczywistości. Podstawę do tego stanowi, po poznaniu „rodzinnego podwórka” i przedszkola - poznanie rodzinnej miejscowości, a w niej urzędów, zakładów pracy, obiektów państwowych, itp. Należy zapoznać przedszkolaka z otaczającym go bogactwem przyrody. Powinien on być przekonany, że mieszka w bardzo ciekawym i pięknym regionie. A piękno to powinni ukazać mu rodzice i nauczyciele, poprzez kierowanie spostrzeżeniami wychowanka. Zwracanie jego uwagi na rzeczy pozornie znane, powoduje odkrywanie ich na nowo i cieszenie się nimi.
Nauczyciele realizując ideę regionalizmu mają do swojej dyspozycji oprócz metod pośrednich, wiele metod opartych na bezpośrednim kontakcie wychowanka ze środowiskiem. Głównym źródłem wiedzy o regionie powinna być obserwacja organizowana przez nauczyciela w czasie wycieczek. Poznawanie to powinno mieć charakter wzmocnienia dotychczasowych doświadczeń i wiedzy dziecka w tym zakresie.
Wprowadzenie edukacji regionalnej do przedszkola warunkuje zbliżenie placówki do życia i otwartość na środowisko.
V PROGRAMY EDUKACYJNE PRZEDSZKOLI
A TREŚCI REGIONALE
Celem każdego wychowania jest wykształcenie człowieka sprawnie funkcjonującego w określonym systemie wartości oraz zdolnego do aktywnego życia w różnego typu wspólnotach. Naturalnym środowiskiem wychowawczym dziecka jest rodzina i środowisko lokalne, zaś zorganizowanym celowo i wywierającym wpływ na kierunek rozwoju osobowości są instytucje wychowawcze, w tym przedszkole. Przedszkole będąc środowiskiem sztucznie wytworzonym powinno stwarzać warunki przypominające środowisko rodzinne. Dlatego organizując środowisko wychowawcze przedszkola trzeba mieć na uwadze wszystkie jego warstwy - środowisko biologiczne, społeczne i kulturowe. Dziecko w wieku przedszkolnym odznacza się wzmożoną aktywnością poznawczą; silną potrzebą intelektualnych wzruszeń, dużym napięciem emocjonalnym i potrzebą działania, jako narzędziem służącym poznawaniu otaczającej rzeczywistości. Dzięki naturalnej aktywności dziecka, ciekawości i chłonności jego umysłu, plastyczności psychicznej i tendencji do naśladownictwa jest ono najbardziej podatne działaniom wychowawczym, zmierzającym do pobudzania i wspomagania indywidualnego rozwoju. Rozwojem i wychowaniem dziecka można właściwie pokierować dobierając odpowiednio treści programowe. Wymaga to uwzględnienia właściwości rozwojowych wieku przedszkolnego, a także znajomości skutecznych metod wychowania dzieci.
W procesie wychowania w przedszkolu dzieci każdego rocznika osiągają kolejne etapy dojrzałości w zakresie najbliższej sfery swego rozwoju. Końcowym wynikiem pracy przedszkola jest dojrzałość szkolna dziecka, polegająca na osiągnięciu takiego stanu rozwoju fizycznego, społecznego i umysłowego, który umożliwia sprostanie obowiązkom szkolnym.
Programy pracy wychowawczo - dydaktycznej z dziećmi sześcioletnimi uwzględniają podstawowe dziedziny oddziaływania, odpowiadające różnym sferom osobowości, zalecają rozbudzanie u dzieci 6-letnich ciekawości kierującej zainteresowania na najbliższą okolicę, poznawanie jej walorów naturalnych, dziedzictwa kulturowego, tradycji, związków z resztą kraju.
Hasła programowe określają kierunek działania, informując tym samym o wynikach, które dziecko powinno osiągnąć w toku doświadczeń samorzutnych oraz tych, które organizuje i którymi kieruje nauczyciel - wychowawca.
Osadzenie praktyki wychowawczo - dydaktycznej przedszkola, w lokalnych i regionalnych realiach naturalnych i kulturalnych sprzyja kształtowaniu tożsamości kulturalnej i pożądanych postaw społecznych. Wśród podstawowych zasad wychowawczo - dydaktycznych znajduje się taka, która zaleca rozpoczynanie poznawania świata od najbliższego otoczenia.
opracowanie: Wanda Symołon
P. Petrykowski: O edukacji regionalnej [w] Wychowanie na co dzień. Nr 7-8, 1997, s. 22.
Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1982. Red. Rafał Łąkowski.
S. Bednarek: W kręgu małych ojczyzn. Szkice regionalne. Wrocław 1996.
2 Karta Regionalizmu Polskiego uchwalona na V Kongresie Regionalnych Towarzystw Kultury. Wrocław, 25 września 1994 r.
S. Bednarek: W kręgu małych ojczyzn. Szkice regionalistyczne. Wrocław - Ciechanów 1996, s. 5.
A. Kopaliński: Słownik wyrazów obcych. Warszawa 1977, s. 634.
K. Lipnicki: Wykorzystanie treści regionalnych w nauczaniu początkowym. [w:] Życie szkoły Nr 7 - 8, 1988, s.438.
J. A. Komeński: Wielka dydaktyka. Wrocław 1956, s. 213.
G. Piramowicz: Powinność nauczyciela... [w:] Komisja Edukacji Narodowej. Wybór źródeł. Zebrał i opracował S. Tync, Warszawa 1954
S. Ossowski: Z zagadnień psychologii społecznej. [w:] Dzieła t. III. Warszawa 1971, s. 11-12.
K. Kossak - Główczewski: Edukacja regionalna - pytania o realizację. [w:] Edukacja wobe zmiany społecznej. pod red. J. Brzezińskiego i L. Witkowskiego, Poznań - Toruń. 1994, s. 256.
Tamże, s. 256.
E. B. Hurlock: Rozwój dziecka. Warszawa, 1985, s. 5.
M. Kwiatowska (red): Podstawy pedagogiki przedszkolnej. Warszawa, 1985, s. 29.
Tamże, s.107
K. Lipnicki: Wykorzystanie treści regionalnych w nauczaniu początkowym. [w] Życie szkoły. Nr 7-8, 1998r.
K. Dymek: Budzenie i rozwijanie zainteresowań uczniów klas I-III własnym regionem. [w] Życie szkoły. Nr 7-8, s. 416.
B. Klaus - Stańska: Treści nauczania. Olsztyn 1993, s. 1.
K. Dyba: Ojczyzna prywatna szkolnej edukacji historycznej. [w] Wiadomości historyczne. Nr 198, 1992, s. 223.
K. Dziubich, M. Wylotek: Sztuka ludowa [w] Wychowanie w przedszkolu. Nr 2, 1993, s. 111.
R. Zięzio: Zabawki ludowe w wychowaniu przedszkolnym. [w] Wychowanie w przedszkolu nr 6, 1996, s. 238.
Tamże, s. 239.
R. Zięzio: Zabawki ludowe w wychowaniu przedszkolnym. [w] Wychowanie w przedszkolu nr 6. 1996, s. 240.
J. Walczyna: Dylematy wychowania umysłowego dzieci w przedszkolu. [w] Wychowanie w przedszkolu nr 3. 1998, s. 133.
J. Huizinga: Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. Warszawa 1995, s. 15
J. Cieślikowski: Wielka zabawa. Wrocław 1985, s. 241.
M. Kielar - Turska: Zabawy tradycyjne. [w] Wychowanie w przedszkolu nr 2. 1998, s. 90.
E. Romanik: Puszcza Zielona. Tradycje kultury, obrzędy i zwyczaje ludowe. Ostrołęka, 1984, s. 19.
1