OPRACOWANIE ZAGADNIEŃ Z SEDYMENTOLOGI

1) Sedymentologia

Nauka o skałach osadowych. Zajmuje się opisem, klasyfikacją i genezą osadów nie skonsolidowanych i zwięzłych. Bada m.in.:

- procesy sedymentacyjne,

- budowę osadów,

- środowiska sedymentacyjne.

2) Sedymentologia stosowana (def.)

Dział geologii stosowanej zajmujący się praktycznym zastosowaniem wiedzy sedymentologii akademickiej m.in. w poszukiwaniu, rozpoznawaniu i eksploatacji:

- ropy naftowej,

- gazu ziemnego,

- węgla,

- surowców chemicznych (sole, gipsy),

- surowców skalnych,

- wody.

3) Procesy sedymentacyjne (def.)

Procesy fizyczne, chemiczne, biologiczne i biochemiczne, prowadzące do powstania osadów.

4) Środowiska sedymentacyjne (def.)

Miejsca (obszary), w których odbywają się procesy sedymentacyjne (np.: rzeki, oceany, pustynie itp.).

5) Praktyczne znaczenie sedymentologii (wymienić)

- poszukiwanie i rozpoznawanie złóż surowców, głównie na użytek geologii naftowej,

- rozpoznawanie i odtwarzanie paleośrodowisk tworzenia się osadów,

6) Źródła energii procesów na ziemi (Energia procesów sedymentacyjnych, wym.)

1. Energia Układu Słonecznego

a) Grawitacja

- Księżyc (przypływy i odpływy wód oceanicznych = pływy)

b) Promieniowanie cieplne

- Słońce (cyrkulacja powietrza, obieg wody, biosfera, procesy

egzogeniczne)

2. Energia wewnętrzna Ziemi

a) Grawitacja (transport, sedymentacja)

b) Ciepło (pierwotne, rozpad pierwiastków promieniotwórczych, konwekcja,

procesy endogeniczne)

7) Procesy diagenetyczne (def., wym.)

Zespół procesów prowadzących do przekształcenia skały luźnej w skałę zwięzłą w warunkach niskich ciśnień i temperatur. Obejmuje:

- twardnienie koloidów (w tym dehydratację),

- kompakcję,

- cementację

8) Materiał skał osadowych (wym., opisać)

Większość skał osadowych zbudowana jest z materiału (ziaren w szerokim znaczeniu) należących do kilku kategorii:

1. Klasty (okruchy powstałe w wyniku procesów wietrzenia skał):
   litoklasty - materiał pochodzący z wietrzenia i erozji skał starszych:
   intraklasty powstają w wyniku podmorskiego wietrzenia i sedymentacji w obrębie tego samego basenu;
   ekstraklasy - powstają w wyniku wietrzenia, erozji, następnie są transportowane z lądu do basenu sedymentacyjnego;
   piroklasty - materiał pochodzenia wulkanicznego;
   materiał kosmiczny;
   klasty tworzą tzw. osady litogeniczne.

2. Kryształy wytrącone z roztworu na drodze fizykochemicznej (osady hydrogeniczne).

c) Materiał biogeniczny (zoogeniczny i fitogeniczny): ziarna mineralizowanych szkieletów i organicznych tkanek (bioklasty), oraz organizmów tworzących masywne konstrukcje rafowe i biohermowe; (osady biogeniczne).

Skały organodetrytyczne - utworzone z pokruszonych części szkieletów organizmów;

d) Materiał biochemiczny (osady biochemiczne) = materiał stromatolitowy, powstający w wyniku działalności życiowej organizmów morskich;

9) Typy osadów (wym., opis.)

a) Litogeniczne powstają z nagromadzenia ziarn pochodzących z rozkruszenia starszych skał;

b) Hydrogeniczne („chemiczne”) powstają w wyniku zmian warunków geochemicznych
w środowiskach sedymentacji;

c) Biogeniczne (organogeniczne) powstają w wyniku przeobrażeń materii organicznej;

d) Biochemiczne - powstałe dzięki działalności życiowej organizmów;

10) Czynniki środowiskowe (wym.)

a) Materiał osadowy

b) Energia środowiska

c) Geometria środowiska sedymentacyjnego

d) Działalność biosfery

e) Czas

11) Diastrofizm a sedymentacja (ogólnie)

Diastrofizm jest głównym procesem geologicznym wytwarzającym na powierzchni litosfery gradienty energii potencjalnej w polu grawitacyjnym Ziemi. Gradienty te wyzwalają proces gradacji, na który składają się denudacja i sedymentacja. Dzięki diastrofizmowi może zachodzić sedymentacja

12) Subsydencja (def.)

Obniżanie się dna zbiornika sedymentacyjnego (tektoniczne, termiczne, izostatyczne).

13) Dojrzałość teksturalna osadów (def., przykłady)

Osad dojrzały teksturalnie, tj. taki którego składniki ziarnowe są obtoczone i dobrze wysortowane, np. osady eoliczne.

14) Dojrzałość mineralogiczna (petrograficzna) osadów (def., przykł.)

Osad dojrzały mineralogicznie posiada odporne na wietrzenie fizyczne i chemiczne składniki mineralne (kwarc), np. osady pustynne.

15) Klimat a sedymentacja (ogól.)

Klimat wpływa na typ wietrzenia - w warunkach klimatu polarnego rozwija się głównie wietrzenie fizyczne (mechaniczne), a w klimacie tropikalnym przede wszystkim wietrzenie chemiczne. Klimat wpływa na rodzaj transportu - wodny, glacjalny (lodowcowy), eoliczny (powietrzny). Klimat wpływa na przebieg denudacji, cyrkulację prądów morskich, sedymentację i życie organiczne.

16) Biosfera (świat organiczny) a sedymentacja (ogól.)

Biosfera jest przede wszystkim producentem biogenicznego materiału osadowego (np. materia fitogeniczna - węgle, masowy rozwój planktonu wapiennego - kreda pisząca, rafy, biohermy), wpływa także na parametry fizyczne i chemiczne sedymentacji (rozkład, gnicie, butwienie).

17) Znaczenie jonów w procesach sedymentacji (wym., przykł.)

W roztworze wodnym występują jony ( Ca²⁺, Na¹⁺, Mg²⁺, K¹⁺, Fe²⁺, Fe³⁺, Cl^1-, SO₄^2-, HCO₃ ¹, CO₃^2-, NO₃^1-, Al(OH)₄^-, H₄SiO₄) posiadające różne stężenia. Poszczególne jony mają różne znaczenie w przebiegu procesów sedymentacyjnych i nie zawsze wiąże się to
z obfitością ich występowania np.: jon fosforanowy [PO₄^2-] występuje w środowisku
w niewielkich ilościach ma natomiast podstawowe znaczenie dla sedymentacji biogenicznej. Z kolei jon chlorkowy występujący w wielkiej obfitości w wodzie morskiej bierze udział
w procesach sedymentacji w wyjątkowych i specyficznych warunkach - ewaporacja (sole np. sól kamienna NaCl - halityt), podobnie [SO₄^2-] - gipsy (CaSO₄. nH₂O) (ewaporaty stanowią zaledwie 5% wszystkich skał osadowych).

18) Tempo akumulacji (def., przykłady)

Stosunek miąższości osadu do czasu jego powstawania, mierzony w przyrostem osadu na określony interwał czasowy. W tempie akumulacji miąższość osadu może być pomniejszona o erozję świeżo złożonego osadu.

Tempo akumulacji jest istotnym wskaźnikiem środowiska sedymentacyjnego i może się kształtować bardzo różnie: od części mm w ciągu tysiąca lat (głębokowodne osady oceaniczne) do kilkudziesięciu cm w ciągu doby (osady składane przez tzw. prądy zawiesinowe).

19) Transport grawitacyjny (def., prz.)

Transport zachodzący pod wpływem siły ciężkości, np.:

• powierzchniowe ruchy masowe,

• spływy grawitacyjne,

20) Transport hydrauliczny (def., prz.)

Transport odbywający pod działaniem siły przepływu płynu:

• wody (transport wodny: rzeki, prądy morskie, falowanie);

• powietrza (transport eoliczny: pustynie);

• lodu (transport lodowcowy: lodowce).

21) Powierzchniowe ruchy masowe (wym. def.)

• obrywy

• osuwiska

• osypiska,

• spełzywanie (na lądzie) i płynięcie mas plastycznych (pod wodą),

• ześlizgi.

Obrywy - swobodny spadek fragmentów skalnych w powietrzu wskutek działania siły ciężkości; obrywy dotyczą głównie skał zwięzłych;

Osuwiska - gwałtowne osuwanie mieszanych typów skał (najczęściej naprzemianległych

pakietów skał luźnych i/lub słabo zwięzłych i skał spoistych) w warunkach stałego kontaktu
z podłożem wzdłuż wyraźnie zaznaczającej się powierzchni poślizgu;

Osypiska - osypywanie luźnego materiału okruchowego.

Spełzywanie - powolny ruch przypowierzchniowych warstw zwietrzeliny.

Płynięcie mas plastycznych - przemieszczanie osadu, połączone z jego deformacją (fałdowaniem).

Ześlizgi - przemieszczanie się skał, bez naruszenia ich budowy wewnętrznej.

22) Spływy grawitacyjne (wym. def.)

• spływy mułowe,

• spływy ziarnowe,

• spływy rumoszowe,

• prądy zawiesinowe.

Spływy mułowe - hydroplastyczne, quasi laminarne przemieszczanie kohezyjnego mułu.

Spływy ziarnowe - lawinowe przemieszczanie niekohezyjnego materiału

ziarnowego (piasku i/lub żwiru). Siła powodująca ruch: kolizja, grawitacja.

Spływy rumoszowe - hydroplastyczne, quasi laminarne przemieszczanie kohezyjnego osadu klastycznego (mieszaniny iłu, pyłu, piasku i żwiru).

Prądy zawiesinowe - spływy turbulencyjne zawiesiny (osadu przepojonego płynem - wodą

lub gazem).

23) Ruch płynów w transporcie hydraulicznym (wym., def.)

Wyróżnia się dwa rodzaje ruchów płynów:

a) ruch uwarstwiony (laminarny) - cząsteczki płynu poruszają się w nie mieszających warstwach (linie prądu pokrywają się z torami cząstek płynu, tzw. ruch ustalony).

Ruch ustalony może być:

• jednostajny - prędkości przepływu w różnych przekrojach są stałe,

• niejednostajny - jeżeli prędkości przepływu w różnych przekrojach są stałe

b) ruch burzliwy (turbulentny, = turbulencyjny) - cząstki płynu zaczynają poruszają się
w sposób nieuporządkowany, powodując mieszanie się warstw płynu (tzw. ruch nieustalony).

25) Rodzaje ruchu materiału ziarnowego (wym., rys.)

• Trakcja

• Saltacja

• Suspensja

26) Trakcja (def., rys.)

Toczenie i/lub ślizganie ziaren po dnie. Energia przepływu mniejsza niż składowa unosząca. Ziarna są wprawiane w ruch dzięki innym ziarnom, które podlegają saltacji.

27) Saltacja (def., rys.)

Przeskakiwanie ziaren po torach balistycznych na wysokość rzędu kilku średnic ziarna (główne znaczenie w transporcie eolicznym). Jeżeli przeskokom ziaren towarzyszy ich chwilowe unoszenie ponad dnem to mamy wówczas do czynienia z tzw. unoszeniem przerywanym (unoszeniem nieciągłym).

28) Suspensja (def., rys.)

Zachodzi dla najdrobniejszych ziarn. Transport bez kontaktu z podłożem przez dłuższy czas. Unoszenie ciągłe w zawiesinie.

29) Rodzaje transportu eolicznego (wym., def., rys.)

a) trakcja - toczenie i/lub ślizganie ziaren po dnie. Energia przepływu mniejsza niż składowa unosząca. Ziarna są wprawiane w ruch dzięki innym ziarnom, które podlegają saltacji.

b) Saltacja - przeskakiwanie ziaren po torach balistycznych na wysokość rzędu kilku średnic ziarna. Jeżeli przeskokom ziaren towarzyszy ich chwilowe unoszenie ponad dnem to mamy wówczas do czynienia z tzw. unoszeniem przerywanym (unoszeniem nieciągłym).

c) unoszenie w zawiesinie (suspensja). Zachodzi dla najdrobniejszych ziarn. Transport bez kontaktu z podłożem przez dłuższy czas. Unoszenie ciągłe w zawiesinie.

30) Przesłona trakcyjna (def., rys.)

Ziarna przemieszczające się tuż nad powierzchnią terenu i poruszające się w skoncentrowanej warstwie. Powstaje ona w wyniku saltacji i wybijania kolejnych kilku ziaren przez jedno ziarno.

31) Formy akumulacyjne przy transporcie eolicznym materiału ziarnowego (wym., rys.)

• ripplemarki eoliczne (wysokość do 2 cm)

• zaspy piaskowe (wysokość do 20 cm)

• wydmy (wysokość 2 - 200 m)

32) Formy erozyjne przy transporcie eolicznym materiału ziarnowego (wym., rys.)

- bruk deflacyjny,

- wielograńce,

- misy, rynny deflacyjne,

- ostańce deflacyjne (po formach akumulacyjnych np. wydmach).

33) Deflacja (def.)

Porywanie przez wiatr drobnych luźnych cząstek minerałów i skał. Deflacja najsilniej się zaznacza na obszarach pokrytych piaskami i pozbawionych roślinności, ponad zwierciadłem wód podziemnych.

34) Korazja (def.)

Rodzaj abrazji eolicznej; proces polegający na szlifowaniu, żłobieniu, zdzieraniu
i wygładzaniu powierzchni skał (podłoża skalnego) wskutek uderzeń ziaren piasku niesionego przez wiatr.

35) Falowanie (ogól.)

Polega na przemieszczaniu się powierzchni wody pod działaniem:

• głównie wiatru,

• wstrząsów sejsmicznych,

• podwodnych wybuchów wulkanów,

• podwodnych ruchów masowych.

36) Podstawa falowania (def., rys.)

Głębokość, poniżej której dno praktycznie nie oddziałuje na ruch falowy i odwrotnie. Podstawa falowania jest granicą dynamiczną, zmienną.

37) Prądy przybrzeżne (wym., rys.)

• denny prąd powrotny - związany z odprowadzaniem wody zmywu występującego.

• Prąd wzdłużbrzeżny (=litoralny) - związany ze skośnym nabiegiem fal na brzeg.

• Prąd rozrywający - płynący od brzegu w kierunku morza skoncentrowanym strumieniem sięgającym od powierzchni do dna. Zazwyczaj pojawia się przy sztormach.

38) Termoklina (def.)

Skok gęstości w profilu pionowym wody jest efektem skoku temperatury.

39) Haloklina (def.)

Skok gęstości w profilu pionowym wody jest efektem skoku zasolenia

40) Pływy (ogól.)

Są to: przypływy i odpływy. Są efektem przyciągania hydrosfery przez Księżyc i Słońce. Największy wpływ na obserwowaną amplitudę ma jednak wpływ wielkości i morfologii basenu. Prądy pływowe transportują materiał ziarnowy na dużą skalę.

41) Prądy oceaniczne (wym.)

• powierzchniowe prądy dryfowe - powstają w wyniku działalności wiatru (Golfsztrom, Prąd Północnorównikowy),

• geostroficzne i niegeostroficzne prądy gradientowe - powstają dzięki różnicy ciśnień. Prądy niegeostroficzne tworzą się przy dnie. Prądy gradientowe są znacznie słabsze niż prądy dryfowe i mają przeciwną cyrkulację,

42) Prądy gęstościowe (ogól., przykł.)

Prądy gęstościowe powstają na skutek różnic gęstości wody. Spowodo­wane są różnicą temperatury lub zasolenia wody. Słońce nagrzewa wody powierzchniowe, co w dalszej konsekwencji powoduje ruch mas nawodnych, czyli prądów, od równika do biegunów. Natomiast zimne prądy z okolic podbiegunowych przemieszczają się na dużych głębokościach w kierunku równika. Przykłady: Morze Śródziemne: cieśnina Gibraltarska, Morze Czerwone: Cieśnina Bab-el-Mandeb. Prądy gęsto­ściowe sięgają najgłębiej w oceanach i mieszają największe ilości wody. Niosą ze sobą tlen i substancje odżywcze w najgłębsze rejony oceanów, powodując ich użyźnienie.

43) Prądy zawiesinowe (def.)

Są odmianą pospolitych w przyrodzie prądów gęstościowych, polegających ba ruchu płynu
o większej gęstości względem płynu o gęstości mniejszej (np. prądy w atmosferze
i hydrosferze). Duża bezwładność PZ powoduje, że może on transportować materiał klastyczny na znaczne odległości.

44) Rozkład wielkości ziarna (wym., def.)

W skale okruchowej charakteryzuje się za pomocą kilku parametrów statycznych np.:

• mediana - charakteryzuje środek rozkładu,

• moda - wartość najczęściej występująca ,

• przeciętna wielkość ziaren - średnia arytmetyczna wielkości ziaren,

• skośność - miara asymetrii rozkładu; sekwencja dodatnia ma „ogon” po stronie frakcji drobniejszych, sekwencja ujemna - odwrotnie; rozkład normalny ma skośność 0

• spłaszczenie - miara zróżnicowania średnic ziaren w zakresie zmienności,

(pytanie o spłaszczenie wykresu: rysunek)

45) Jednostki φ(ogól.)

φ = -log₂d

d - średnica ziarna [mm]

Jednostka φ jest używana w celu symetryzacji wykresu rozkładu wielkości uziarnienia. Jest także wygodniejsza przy wykonywaniu obliczeń statystycznych.

46) Interpretacja rozkładu wielkości ziaren (metoda Visher'a) (ogól.)

Visher założył, iż odcinki prostolinijne, na jakie dzieli się kumulanta na siatce logarytmicznej, odpowiadają trzem zasadniczym typom transportu. Odcinek najniższy - trakcja. Odcinek środkowy - saltacja i odcinek obejmujący ziarna najdrobniejsze - suspensja.

Jeżeli odcinek środkowy dzieli się dodatkowo na dwie proste drugiego rzędu to mamy do czynienia z saltacją (niższy środkowy) i z chwilowym unoszeniem (wyższy środkowy).

47) Kształt ziaren (ogól., wym.)

Kształt ziaren - określany jest najczęściej za pomocą tzw. diagramu Zingg'a. Na podstawie stosunków między długościami trzech prostopadłych do siebie osi (A - najdłuższa, B - średnia i C - najkrótsza) wydzielone zostały cztery opisowe klasy kształtu ziaren:

• dyskoidalne,

• kuliste,

• elipsoidalne,

• wrzecionowate.

48) Szkielet ziarnowy (wym., def.)

• szkielet ziarnowy zwarty - elementy ziarnowe stykają się

• szkielet ziarnowy rozproszony - składniki ziarnowe są rozproszone w masie wypełniającej.

49) Matriks (def.)

Stanowi tzw. masę wypełniającą, występującą pomiędzy elementami szkieletu ziarnowego. Złożone jest z bardzo drobno klastycznego materiału detrytycznego - frakcji aleurytowej i/lub pelitowej.

50) Spoiwo typu cement (def., wym.)

Stanowi hydrogeniczną i/lub biochemiczną substancję mineralną wytrąconą z roztworu i spajającą składniki ziarnowe skały np.:

- krzemionkowe

- żelaziste

- węglanowe

51) Lineacja prądowa (def., rys)

Przykład orientacji podłużnej. Ziarna wydłużone najczęściej walcowate i wrzecionowate zorientowane są równolegle do kierunku przepływu, transportowane są trakcji przez wleczenie.

52) Imbrykacja prądowa (def., rys.)

Dachówkowe (podprądowe) ułożenie płaskich ziaren. Jest jedną z charakterystycznych cech osadów transportowanych i deponowanych przez płynącą wodę, np. w rzekach. Płaszczyzny największego przekroju ziaren zapadają pod prąd. Aby określić kierunek płynięcia paleoprądu należy w odsłonięciu odszukać przekrój z maksymalnymi kątami upadu otoczaków.

53) Struktury sedymentacyjne (def.)

Formy przestrzenne ułożenia materiału osadowego. SS można obserwować dzięki zmianom cech tekstualnych osadu, zmianom składu mineralnego, a niekiedy także zmianom barwy składników ziarnowych.

54) Pierwotne struktury sedymentacyjne (def.)

Tworzą się w czasie powstawania osadu lub później, ale przed lityfikacją (konsolidacją) utworów w których występują. PSS mają duży wpływ na interpretację środowiska sedymentacji - dostarczają ważnych informacji na temat genezy skał (depozycji, erozji, deformacji).

55) Wtórne struktury sedymentacyjne (def., przykład)

Są zwykle pochodzenia epigenetycznego - powstały po lityfikacji skały, np. struktury gruzłowe i soczewkowe w utworach kredowych lub tzw. pierścienie Liesegang'a

56) Sekwencje depozycyjne (wym., rys.)

• Sekwencje pozytywne - posiadają m.in. malejące w kierunku stropu profilu miąższości ławic,

• sekwencje negatywne, zwane także kompensacyjnymi - charakteryzują się m.in. wzrostem miąższości ławic ku stropowi,

57) Sekwencje pozytywne (def., przykład subśrodowiska sed., rys.)

Posiadają m.in. malejące w kierunku stropu profilu miąższości ławic. Sekwencje pozytywne występują np. w wypełnieniach kanałów

58) Sekwencje negatywne (def., przykł., rys)

Charakteryzują się m.in. wzrostem miąższości ławic ku stropowi. Występują np. w lobach depozycyjnych stożków podmorskich.

59) Uławicenie (def.)

Rodzaj struktury sedymentacyjnej depozycyjnej. Wynik zmian w procesie akumulacji wywołanych przez np.:

• sezonowe i/lub długotrwałe zmiany klimatyczne

• powtarzające się zjawiska katastroficzne: powodzie, tsunami, sztormy, spływy grawitacyjne, wybuchy wulkanów

• wzrost i wymieranie organizmów

• migracje dużych form akumulacyjnych (np. fal piaskowych, wydm)

60) Laminacja równoległa (def.)

Powtarzające się laminy ułożone są równolegle do siebie i do spągowej powierzchni ławicy, w której występują.

61) Laminacja przekątna małej skali (def., prz.)

Warstwowania te związane są z ripplemarkami małymi i dużymi, wydmami, falami piaskowymi. Miąższość zestawów nie przekracza zazwyczaj kilku centymetrów (4-6cm.). Powstaje w wyniku depozycji materiału ziarnowego na zaprądowych stokach form depozycyjnych.

62) Warstwowanie przekątne (= laminacja przekątna dużej skali, def., przykł.)

Struktura wewnętrzna osadów, polegająca na występowaniu warstw sedymentacyjnie nachylonych w stosunku do pierwotnie poziomej powierzchni depozycyjnej. Warstwowanie przekątne, powstaje w rezultacie depozycji materiału ziarnowego przemieszczanego głównie w trakcji. Wyróżnia się dwa główne typy warstwowania przekątnego dużej skali: płaskie i rynnowe:

• płaskie - zestawy ograniczone mniej więcej płaskimi powierzchniami:

• warstwowanie tabularne płaskie (fale piaskowe w środowisku wodnym) - powierzchnie graniczne zestawów są mniej więcej równoległe na znacznym odcinku. Jeżeli zestawy tabularne powstają w wyniku przepływu skierowanego raz w jedną raz w przeciwną stronę to tworzy się tzw. warstwowanie przekątne,

• klinowe płaskie (wydmy, zaspy piaskowe w środowisku eolicznym) - powierzchnie graniczne zestawów są wyraźne zbieżne (klinowe),

• rynnowe (małe i duże ripplemarki w środowisku wodnym - rzeki roztokowe) - zestawy o wklęsłych dolnych powierzchniach zestawów. Powstaje w wyniku wkraczania ripplemarków (dużych) na powstające przed nimi erozyjne zagłębienia,

63) Warstwowanie tabularne (def., prz. środowiska sed., rys.)

Rodzaj warstwowania przekątnego, np. fale piaskowe w środowisku wodnym - powierzchnie graniczne zestawów są mniej więcej równoległe na znacznym odcinku. Jeżeli zestawy tabularne powstają w wyniku przepływu skierowanego raz w jedną raz w przeciwną stronę to tworzy się tzw. warstwowanie przekątne

64) Warstwowanie klinowe (def., prz. środow., rys.)

Rodzaj warstwowania skośnego, np. w wydmach, zaspach piaskowych w środowisku eolicznym; powierzchnie graniczne zestawów są wyraźne zbieżne (klinowe)

65) Warstwowanie rynnowe (def., prz. środow., rys.)

Typ warstwowania przekątnego np. w małych i dużych ripplemarkach w środowisku wodnym; zestawy o wklęsłych dolnych powierzchniach zestawów. Powstaje w wyniku wkraczania ripplemarków (dużych) na powstające przed nimi erozyjne zagłębienia.

66) Uziarnienie frakcjonalne (normalne, odwrócone) (def., prz., rys.)

Wyrażone jest zmianą wielkości ziaren w pionowym profilu pojedynczym warstwy. Wyróżniamy:

• uziarnienie frakcjonalne normalne - wielkość ziaren maleje w górę profilu,

• uziarnienie frakcjonalne odwrócone - wielkość ziaren rośnie w górę profilu,

• uziarnienie frakcjonalne pensymetryczne - wielkość ziarna początkowo rośnie poczym zaczyna maleć

67) Struktura masywna (def., prz.) (=bezładne)

Genetyczny brak laminacji osadu. Występuje np. w: utworach rafowych biohermowych,
a także lodowcowych - moreny, piroklastycznych - tufy, eolicznych - lessy.

68) Kanały erozyjne (def., rys.)

Struktura sedymentacyjna erozyjna. Głębokość/szerokość rzędu pojedynczych metrów do nawet kilkuset metrów, długość nawet wiele km. Cechą charakterystyczną kanałów jest ich erozyjny kontakt z otaczającymi utworami. Ponadto kanały wypełnione są zwykle materiałem grubiej okruchowym od materiału otoczenia. Wyznaczenie osi kanału może posłużyć jako bardzo dobry wskaźnik kierunkowy paleotransportu.

69) Rozmycia erozyjne (def., rys.)

Erozyjna struktura sedymentacyjna. Płytkie (do 1m) i rozległe zagłębienia, bez wyraźnie zdefiniowanej osi, powstające w analogiczny sposób jak kanały erozyjne.

70) Jamki wirowe (ślad) (def., geneza, rys.)

Drobne, miseczkowate, płytkie zagłębienia z przylegającymi do siebie krawędziami. Te drobne zagłębienia osiągają rozmiary od kilku do kilkunastu centymetrów, w profilu są asymetryczne, dzięki czemu można określić kierunek przepływu wody. Powstają na skutek zawirowań w prądzie wody przepływającej przez korytarze jaskiniowe wypełnione wodą. 

71) Odlewy jamek wirowych (hieroglif) (środow., rys.)

Mają postać asymetrycznych wyniosłości wydłużonych zgodnie z kierunkiem prądu, obserwowanych na dolnych powierzchniach ławic. Zakończenia od strony podprądowej zazwyczaj są ostro zarysowane i stromo wzniesione. W kierunku płynięcia prądu hieroglif ulega rozpłaszczeniu i stopniowemu zanikaniu. JW powstają w wyniku działalności erozyjnej niewielkich, wędrujących z prądem wirów.

72) Niestateczne warstwowanie gęstościowe (def., gen. rys.)

Niestabilny układ dwóch (mających plastyczną lub płynną konsystencję) warstw o różnej gęstości. Układy typu „ba” będą dążyć w kierunku osiągnięcia statecznego (stabilnego) warstwowania gęstościowego - typu „ab”.

73) Pogrązy (hieroglify) (środow. sed. rys.)

Tworzą się w przypadku tylko częściowego pogrzęźnięcia spągu warstwy „b” np. piasku, który został zdeponowany na warstwie „a” np. mułu. Występują w środowisku morskim,
w sedymentacji fliszowej.

74) Żyły (dajki) klastyczne (def., geneza, rys.)

Struktury zbudowane z materiału okruchowego, przypominających żyły intruzyjne. Mechanizm powstawania żył klastycznych polega na wciskaniu upłynnionego osadu w warstwy otaczające. Upłynnienie materiału ma najczęściej związek ze wzrostem ciśnienia porowego, spowodowanego ciężarem nadkładu.

75) Żyły neptuniczne (def., geneza, rys.)

Jako żyły klastyczne określane są również wypełnienia szczelin materiałem osadowym, który dostał się do nich pod wpływem siły ciężkości.

76) Struktury miseczkowe (def., geneza, rys.)

Rodzaj struktur ucieczkowych, utworzonych przez cienkie, nieciągłe ilaste i/lub pyłowe laminy, przypominające kształtem miseczki. Powstają w wyniku nagromadzenia najdrobniejszych cząstek przenoszonych przez wyciskaną w kierunku stropu wodę. Woda napotykając na swej drodze strefę o zmniejszonej przepuszczalności zmuszona jest do płynięcia na pewnym odcinku poziomo, tworząc przy okazji laminę wzbogaconą w cząstki ilaste i/lub pylaste. Wzrost ciśnienia może powodować lokalne przebijanie się przez strefę nieprzepuszczalną powodując wygięcie lamin ku górze.

77) Uławicenie zaburzone (rozdrobnione, nierozdrobnione) (def., geneza, rys.)

Uławicenie zaburzone może być efektem grawitacyjnego przemieszczania osadu lub deformacyjnego działania prądów. Cechą charakterystyczną uławicenia zaburzonego jest pofałdowanie, zmięcie i/lub porozrywanie warstw osadu. Na podstawie intensywności zaburzenia uławicenia wyróżnia się:

• uławicenie zaburzone rozdrobnione - większość osadu została rozproszona, tworząc bezstrukturalną masę, w której tkwią chaotycznie rozmieszczone, różnej wielkości
  i kształtu fragmenty bardziej spoistych ławic.

• uławicenie zaburzone nie rozdrobnione (główną część osadu stanowią pofałdowane ławice, częściowo ich fragmenty

78) Warstwowanie konwolutne (def., rys)

Polega na wewnątrzławicowym zaburzeniu układu lamin, obejmującą część lub całą miąższość ławicy. Konwolucje rozwijają się stopniowo od spągu, osiągają maksimum
w centrum ławicy, po czym ponownie stopniowo wygasają w kierunku stropu. Powstają prawdopodobnie podczas rosnącej siły przepływu prądu nad osadem.

79) Bioturbacje (def.)

Zaburzenia w osadzie, powstałe dzięki działalności organizmów. Penetracja przez organizmy osadu może doprowadzić do homogenizacji osadu.

80) Tiksotropia (def.)

Polega na spontanicznej przemianie żelu w zol. Istotna cecha tego procesu jest jego odwracalność. Najłatwiej procesom tiksotrpowym ulegają iły.

81) Układy spustowe (def.)

Zawarta w takich układach energia potencjalna może zostać wyzwolona przez nawet bardzo słaby impuls.

82) Struktury biogeniczne (skamieniałości śladowe, def.)

Ślady życiowej działalności organizmów. Ślad kopalny może być zachowany na stropowej lub spągowej powierzchni ławicy. Masowe występowanie struktur biogenicznych świadczy o niskiej energii środowiska i powolnej sedymentacji.

83) Skałotocza (def.)

Powstają w wyniku działalności życiowej małży w podłożu węglanowym. Występowanie
świadczy o występowaniu zlityfikowanego podłoża oraz o istnieniu przerw w akumulacji materiału osadowego.

85) Aluwia (def.)

Osady rzeczne. Aluwia mogą być deponowane przez wody płynące stale lub okresowo. Cechą każdej rzeki jest jednokierunkowy przepływ wody i związany z tym transport materiału osadowego wyłącznie w dół jej biegu.

86) Stożki napływowe (def., geneza, środow. sed., przykład, rys.)

Mają kształt stożka, którego szczyt usytuowany jest u wylotu zasilającej go doliny. Stożki napływowe powstają przede wszystkim u podnóża masywów górskich w środowiskach podmorskich sedymentacji fliszowej. SN rozwijają się w strefie klimatu półsuchego oraz suchego. Sandry formowane na przedpolu topniejących lodowców. Na powierzchni SN rozwijają się rzeki roztokowe. Najbliżej wierzchołka jest materiał najgrubszy, najdrobniejszy znajduje się u podstawy stożka.

87) Stożki osypiskowe (usypiskowe) (def., geneza, środow. sed., przykład, rys.)

Nagromadzenie bloków i gruzu skalnego w kształcie stożka u podnóża skalistego zbocza. Powstające w wyniku skoncentrowanego osypywania się materiału ze zbocza i jego akumulacji na powierzchni nachylonej pod kątem naturalnego zsypu. Stożki osypiskowe powstają dzięki działaniu siły grawitacji na stokach górskich, w środowisku lądowym. Materiał najgrubszy jest u podstawy stożka, najdrobniejszy u wierzchołka.

88) Czynniki sprzyjające powstawaniu stożków napływowych (wym.)

• duża ilość materiału okruchowego w obszarze zasilania (zlewni macierzystej doliny),

• duże wahania przepływu wody

• brak szaty roślinnej.

89) Sandry (def., geneza, środow. sed., przykład, rys.)

Stożki napływowe powstałe w wyniku działalności wód lodowcowych. Sandry powstają na przedpolu lądolodu, z materiału niesionego przez rzeki wypływające spod lodowca. Wraz z oddalaniem się od krawędzi lądolodu zmniejsza się grubość sandrów, a ich materiał staje się drobniejszy. Wewnątrz sandru jest warstwowanie przekątne rynnowe. W Polsce sandry zajmują znaczne przestrzenie, pokryte dziś zwykle lasem (np. Bory Tucholskie, Puszcza Piska, Puszcza Augustowska).

90) Playa (def.)

Odsłonięte dno bezodpływowego okresowego jeziora, którego powierzchnię pokrywa stwardniały, spękany ił lub muł, silnie zasolony, z wykwitami węglanu wapnia, gipsu i soli kamiennej.

91) Osady stożków napływowych (wym.)

• Osady SN cechuje ogólnie niedojrzałość teksturalna.

• Skład petrograficzny i mineralny zależy w dużym stopniu od typu skał budujących obszar źródłowy.

• W osadach reprezentowane są frakcje żwirowe, piaszczyste i pelityczne, przy czym
  w kierunku dystalnym zaznacza się stosunkowo szybkie zmniejszanie maksymalnej średnicy i mediany ziarna.

• Osady SN akumulowane są zwykle w warunkach oksydacyjnych i na ogół pozbawione są skamieniałości.

• Struktury sedymentacyjne: imbrykacja, warstwowanie przekątne dużej skali typu rynnowego (koryta); masywne (spływy rumoszowe), warstwowanie przekątne dużej skali typu tabularnego (zalew powierzchniowy)

92) Zalew warstwowy (def.)

Wody zalewów strumieniowych, wypływające z gór na równinę, tworzą wachlarzowate stożki napływowe. Po ulewnych deszczach woda pokrywa pustynny grunt cienką warstwą, nazywaną zmywem pustynnym lub zalewem warstwowym.

93) Typy rzek (wem.,def., rys.)

• rzeki prostolinijne - płyną jednym bardzo mało krętym korytem, w którym zwykle występują wąskie łachy przybrzeżne usytuowane naprzemianległe.

• rzeki roztokowe - charakteryzuje obecność rozdzielających się ponownie łączących koryt, między którymi istnieją łachy śródkorytowe. Koryta są płytkie i często zmieniają swoje położenie (migrują). Duży spadek, transport głównie w trakcji, wyspy nie porośnięte i nie ustabilizowane.

• rzeki meandrujące - w warunkach jednego stanu wody płyną jednym korytem, które tworzy charakterystyczne zakola. Przesuwanie się zakoli powoduje ich oddzielanie od głównego nurtu i powstawanie tzw. starorzeczy. Głębokość stosunkowo znaczna, duża krętość, niewielki spadek w porównaniu z wielkością przepływu, spora część materiału transportowana jest w zawiesinie.

• rzeki anastomozujące - mają kilka nieregularnie wijących się, głębokich koryt, rozdzielonych ustabilizowanymi i z reguły porośniętymi wyspami. Transportowana jest niemal wyłącznie zawiesina, brzegi zbudowane są z drobnoziarnistego, kohezyjnego materiału, który trudno ulega erozji.

94) Bruk korytowy (def.)

Osad złożony lokalnie z najgrubszego, przemytego materiału, deponowanego przede wszystkim na dnie koryta, w strefie głównego nurtu (przyrost lateralny - w kierunku poziomym).

95) Pas meandrowy (def.)

Strefa migracji koryta na równinie aluwialnej tworzy pas zwany pasem meandrowym.

96) Awulsja (def.)

Nagła zmiana położenia znacznego odcinka rzeki obejmująca wiele zakoli.

97) Osady rzeki meandrującej (wym.)

• łacha meandrowa

• wały meandrowe

• terasa zalewowa

• wały przykorytowe

• równina zalewowa

• torfowiska i mokradła

98) Równia zalewowa (def.) ­

Naturalny płaski i szeroki teren, położony bezpośrednio wzdłuż rzeki, zalewany w okresach wezbrań i powodzi.

99) Glify krewasowe (def.)

Płaskie stożki napływowe, formowane przez przepływającą przez rozcięcia wodę na obszar równi zalewowej.

100) Ergi (def.)

Pustynie piaszczyste; obszar akumulacji piasków eolicznych na obszarach ubogich w opady, głównie w okolicach zwrotników.

101) Formy akumulacji piasków eolicznych (wym.)

• ripplemarki

• wydmy,

• draasy.

102) Typy wydm eolicznych (wym., def., rys.)

• barchany - mają w planie kształt sierpa o obniżonych rogach wysuniętych w stronę wiania wiatru. Po stronie zawietrznej rozwinięty jest stromy stok osypiskowy (ok. 30⁰).

• wydmy paraboliczne - posiadają kształt sierpa zorientowanego odwrotnie niż
  w przypadku barchanu.

• wydmy poprzeczne - mają wydłużone proste grzbiety zorientowane prostopadle do kierunku wiania wiatru.

• wydmy podłużne (=seify) - mają kształt długich wałów zorientowanych równolegle do kierunku wiatru.

• wydmy złożone (piramidalne, gwieździste itp.) - o wielu ramionach; powstają
  w wyniku akumulacji materiału eolicznego niesionego przez wiatr o zmiennym kierunku,

103) Less (def., geneza, typy)

Skała okruchowa terygeniczna. Składa się głównie z ziaren kwarcu, a niekiedy także skaleni, węglanów i minerałów ilastych. Materiał lessów pochodzi z obszarów peryglacjalnych lub obszarów pustynnych.

104) Moreny lodowcowe (wym., def.)

• morena czołowa - wał powstający przed czołem lodowca, równoległy do niego, o teksturze masywnej, złym wysortowaniu materiału pochodzącego z topnienia lodowców oraz z akumulacji wód fluwioglacjalnych,

• morena boczna - wały równoległe do boków jęzora lodowcowego między jęzorem a zboczem doliny, zbudowane z materiału pochodzącego ze zboczy, transportowanego wzdłuż jęzora,

• morena denna - zbudowana z materiału pochodzącego z lodowca i transportowanego przez wody subglacjalne, inglacjalne,

• morena środkowa - wał równoległy do boków jęzora, powstały z połączenia się dwóch moren bocznych; ma charakter kamienisty,

• morena spiętrzona - powstaje w wyniku szybkiej transgresji czoła lodowca i składa się z ponasuwanych na siebie osadów glacjalnych, czasem fragmentów podłoża,

105) Klasyfikacja i cechy osadów związanych ze środowiskiem glacjalnym (wym. def.)

a) osady morenowe - składają się z produktów mechanicznego rozdrabniania skał. Osady morenowe z reguły mają charakter masywny i pozbawione są uławicenia

b) osady warstwowane (deponowane w ośrodku wodnym; rzeki, jeziora, morza):

• Utwory fluwioglacjalne - piaski i żwiry warstwowane przekątnie w dużej skali typu rynnowego.

• Utwory limnoglacjalne- muły, iły rytmicznie, poziomo laminowane (warwy).

c)morskie osady pochodzenia lodowcowego - złożone są w całości lub tylko w części
z materiału wytapianego z lodu i nierzadko zawierające szczątki organizmów morskich.

106) Materiał eratyczny (=eratyki, def.)

Duże bloki skalne przeniesione na odległość kilkuset km od miejsca naturalnego występowania danej skały. Eratyki są wskaźnikiem zasięgu zlodowacenia i lodowców.

107) Tillity (def.)

Kopalne osady morenowe określane są mianem tillitów.

108) Bruk morenowy (def.)

W stropie osadów morenowych w wyniku procesów postdepozycyjnych - deflacja, przemywanie; może nagromadzić się tzw. bruk morenowy złożony prawie wyłącznie
z grubookruchowego materiału.

109) Warstwowane osady pochodzenia lodowcowego (wym., def.)

• Utwory fluwioglacjalne - piaski i żwiry warstwowane przekątnie w dużej skali typu rynnowego. Powstają w wyniku depozycji z wód wypływających
  z lodowca

• Utwory limnoglacjalne - muły, iły rytmiczne, poziomo laminowane (warwy). Sedymentacja zachodzi w jeziorach zastoiskowych.

110) Cechy osadów morenowych (wym.)

• osady o bardzo zróżnicowanej frakcji (od psefitowej do pelitowej, z lokalnie występującymi dużymi głazami) - osady bardzo źle wysortowane,

• różny stopień obtoczenia,

• obecność rys i wyżłobień na części większych okruchów,

• masywny charakter osadu (rak uławicenia i struktur depozycyjnych),

• ślady abrazji lodowcowej (rysy, wygładzenia),

• orientacja niektórych okruchów,

• szeroki zasięg utworów,

• związek z innymi osadami pochodzenia lodowcowego (iłami warwowymi, osadami fluwioglacjalnymi).

111) Berm (= terasa burzowa) (def.)

Terasa zalewana jest tylko w czasie sztormów. Powstaje w czasie zmywu wstępującego mającego większą energię niż zmyw powrotny.

112) Przesmyk pływowy (def.)

W pasie bariery istnieją przerwy, nieraz o charakterze wąskich przesmyków, poprzez które wody laguny kontaktują się z wodami otwartego morza.

113) Delty pływowe (def.)

W przypadku wybrzeży z wyraźnymi pływami po obu stronach przesmyku pływowego powstają nasypy określane jako delty pływowe. Delta progradująca w stronę lądu to delta przypływu, delta rozrastająca się w stronę morza: delta odpływu. W deltach pływowych obserwuje się warstwowanie jodełkowe.

114) Laguny (def.)

Część morza odcięta od niego przez lido, rafę barierową lub atol. W strefach ciepłego, suchego i półsuchego klimatu w lagunach osadzają się ewaporaty i węglany. W warunkach klimatu wilgotnego laguny są miejscem sedymentacji szczątków roślinnych.

115) Równie pływowe (def.)

Są płaskimi obszarami, zalewanymi i odsłanianymi w czasie przypływów i odpływów. Zbudowana jest z osadów gromadzonych w czasie przypływów i odpływów.

116) Kanały pływowe (def.)

W obrębie stopniowo wznoszących się w stronę brzegu równi pływowych występują charakterystyczne systemy kanałów pływowych, przypominających w planie sieci krętych koryt rzecznych.

117) Cechy charakterystyczne osadów równi pływowej (wym.)

• występowanie litofacji mułowo-piaszczystych

• warstwowanie smużyste, soczewkowate i faliste

• przeciwne kierunki paleotransportu materiału klastycznego w na przemian ległych osadach

• obecność fauny morskiej

• obecność powierzchni erozyjnych, bruku korytowego, intraklastów, muszli

118) Estuarium (def.)

Typ ujścia rzecznego o wybitnie rozszerzającym się, lejkowatym kształcie, w którym działalność pływów odgrywa istotną rolę w przebiegu procesów sedymentacyjnych.

119) Osady prądów konturowych (=konturyty), (def.)

Opływają nieckę wzdłuż brzegów jeziora; zaliczają się do prądów podwodnych.

120) Muły hemipelagiczne (def.)

Występują na skłonie kontynentalnym; są pochodzenia terygenicznego

121) Flisz (def. litologiczna)

Grube serie osadowe składające się z przeławicających się skał klastycznych o różnej frakcji.

122) Flisz (def. geotektoniczna)

Grube do kilku km serie skał osadowych powstałe w pre lub wczesnoorogenicznym etapie rozwoju basenu sedymentacyjnego.

123) Flisz (def. genetyczna)

Zespół osadów terygenicznych powstający w stosunkowo głębokich basenach morskich, przy dominującym udziale spływów grawitacyjnych.

124) Cechy utworów fliszowych (wym.)

• morskie utwory osadowe, złożone z materiału pochodzącego głównie z niszczenia lądu (zbudowane z materiału terygenicznego),

• serie o znacznej miąższości (kilka do kilkunastu tysięcy metrów),

• utwory składające się w przewadze z przeławicających się (występujących na przemian) piaskowców i łupków (pyłowców, mułowców lub iłowców). Mogą także występować serie złożone niemal wyłącznie z piaskowców i/lub zlepieńców lub tylko z łupków. Inne typu utworów jak np.: margle, wapienie tetrytyczne czy rogowce są rzadsze,

• piaskowce i zlepieńce zazwyczaj są średnio lub żle wysortowane i zawierają znaczną domieszkę frakcji pyłowych i/lub iłowych (detrytyczny matriks),

• powierzchnie spągowe piaskowców i zlepieńców są zwykle ostro zaznaczone, erozyjne i/lub deformacyjne, często pokryte hieroglifami, natomiast ich powierzchnie stropowe są zwykle mniej wyraźne, często zaznacza się stopniowe przejście
  w nadległy osad mułowcowy (np. litofacja SM - piaskowców z mułowcami i MS - mułowców z piaskowcami),

• w ławicach liofacji SM i MS powszechnie występują struktury sedymentacyjne tzw. „sekwencji” Boumy (Ta, Tb, Tc, Td, Te),

• skamieniałości poza tzw. mikrofauną np. otwornicami są w utworach fliszowych rzadkie.

125) Modele sedymentacji fliszowej (wym., schem. rys.)

• punktowo zasilanych stożków podmorskich,

• wielopunktowo zasilanych ramp,

• liniowo zasilanych fartuchów.

Mogą też być deponowane w strefie skłonu i równi basenowej.

126) Stożki podmorskie (napływowe) (def., rys.)

Nagromadzenie materiału terygenicznego ( materiał pochodzenia lądowego przyniesiony
z lądu w wyniku transportu rzecznego ) w kształcie stożka u stóp skłonu kontynentalnego. Stożki podmorskie są zbudowane głównie z osadów spływów grawitacyjnych podwodnych; w profilu podłużnym stożka wyróżnia się stożek wewnętrzny, środkowy i zewnętrzny.

127) Rampy silikoklastyczne (def., rys.)

Tworzą się w wyniku połączenia się stożków napływowych podmorskich, w systemie wielopunktowego zasilania materiałem silikoklastycznym.

128) Fartuchy silikoklastyczne (def., rys.)

Tworzą się w wyniku liniowego zasilania materiałem silikoklastycznym pochodzącym zwykle z obszaru wysokogórskiego. Stożki nie są wykształcone. W ich obrębie brak sekwencji depozycyjnych.

---