Katolicki Uniwersytet Lubelski
Trzy typy prawomocnego panowania w teorii socjologii
Maxa Webera
Marta Anczewska. Socjologia.
Lublin 2003
Spis treści:
Życie i twórczość Maxa Webera.
Główne teorie „jego” socjologii.
Definicja panowania.
Typy panowania prawomocnego.
I. Życie i twórczość.
Myślę, że określenie Maxa Webera jako tego, który wywarł ogromny i zasadniczo ważny wpływ na socjologię jako naukę nie będzie przesadą. Szacki nazywa go „uosobieniem socjologii jako takiej”, a w wielu pozycjach figuruje jako najbardziej wpływowy i aktualny z jej twórców. Coser dzieli socjologię na „przedweberowską” i „poweberowską”.
Urodził się 21 kwietnia 1864 roku w Erfurcie w Turyngii. Pochodził z niemiecko - angielskiej rodziny przedsiębiorców. Jego ojciec (także Max), był prawnikiem i politykiem, a dziadek radcą w berlińskim ministerstwie finansów. Matka pochodziła z wywodzącej się od hugenotów kalwińskiej rodziny Fallensteinów. Weber studiował prawo (w Heidelbergu, Starsburgu, Berlinie i Getyndze) jednocześnie uczęszczając na zajęcia z historii i ekonomii. Pracę doktorską na temat średniowiecznych stowarzyszeń handlowych obronił w roku 1889, a w 1892 habilitował się z prawa handlowego i rzymskiego. Marzył o karierze polityka, lecz droga naukowa, jaką obrał zmierzała raczej w stronę specjalizacji ekonomicznej. Świetnie rozwijającą się karierę (kolejne profesury) przerwała ciężka choroba nerwowa, w wyniku, której musiał zrezygnować z nauczania. Przez kolejne dziesięć lat pracował prywatnie, by po wojnie (w której brał udział jako organizator szpitali), wrócić do wykładania. Na krótki okres czasu objął katedrę socjologii na Uniwersytecie Wiedeńskim, lecz ostatecznie związał się z Uniwersytetem w Monachium.
Był wpływowy już za życia, a po śmierci uznany za jedną z największych postaci w historii socjologii. Krąg jego zainteresowań był niezwykle szeroki. Znany jako historyk, ekonomista, socjolog, religioznawca, a także metodolog humanistyki zajmował się także prawem i teorią polityki. Profesor uniwersytetów w Berlinie (1893), Fryburgu Bryzgowijskim (1894-1897), Heildelbergu (1897-1904), Monachium (1919-1920). Członek Verein für Sozialpolitik (od 1889). Jeden z założycieli Evangelisch-Soziale Verein (1890). Co ciekawe profesorem socjologii (w Monachium) został dopiero dwa lata przed śmiercią w roku 1920.
Najważniejsze prace: Etyka protestancka a duch kapitalizmu (1905), Zarys socjologii rozumiejącej (1922), niedokończona Gospodarka i społeczeństwo oraz rozliczne studia zebrane z Dziełach zebranych z socjologii religii (1921).
II. Główne teorie.
Z racji ogromu dorobku naukowego Maxa Webera wymienię tylko kilka najbardziej znanych. Główna z nich to idea „socjologii rozumiejącej”. Postulowała ona zrozumienie i wyjaśnienie ludzkich działań poprzez poznanie wartości, przekonań, zamiarów i postaw kierujących naszym zachowaniem. Łączy się też z koncepcją typu idealnego, który tworzy się przez jednostronne wzmocnienia jakiegoś punktu widzenia na dany temat. Jego wkład do socjologii prawa to gruntowna analiza jego roli w tworzeniu gospodarki kapitalistycznej, podkreślająca walory konstrukcji prawniczych i sformalizowanych wzorów działania koniecznych dla ciągłości i bezpieczeństwa obrotu gospodarczego, oraz modelowe koncepcje władzy i biurokracji. Interesował się także wpływem religii na życie społeczne, zwłaszcza udziałem etyki protestanckiej w rozwoju tzw. "ducha kapitalizmu". Badał aspekty gospodarcze etyki wielkich wyznań: konfucjanizmu, taoizmu, hinduizmu, buddyzmu, judaizmu. Słynna jest także jego polemika z Marksem, (zwana także „milczącym dialogiem”), którego twórczość w tym czasie była ważnym punktem odniesienia dla niemieckiej nauki akademickiej. W myśli obydwu uczonych istniały punkty zbieżne jednak Weber mówił o swojej jako „pozytywnej krytyce materializmu historycznego”. Jej założeniem była próba przezwyciężenia pozytywistycznego naturalizmu z pozycji historyzmu. Warto też wspomnieć o słynnej teorii nowoczesności stawiającej tezę o rozwoju racjonalizmu jako przyczynie utraty wolności i sensu życia człowieka.
III. Definicja panowania.
Teoria władzy stworzona przez Webera określana jest jako klasyczna. Decyduje o tym jej uniwersalizm - uczony stara się nie tylko zbadać, ale i dotrzeć do istoty zjawiska. Uważa je za jeden z podstawowych wymiarów i fundamentalnych pojęć życia społecznego i definiuje jako działanie społeczne, którego obiektywny sens zawiera się w możliwości podporządkowania jednych ludzi woli innych. Są to panujący i podwładni, którzy akceptują ten typ zależności na podstawie przekonania o jego prawomocności. Oznacza to szansę przeprowadzenia woli panującego, także wbrew oporowi, w ramach pewnego stosunku społecznego, bez względu na to, na czym ta szansa polega. Na podstawie tych teorii można wyróżnić warunki konieczne do zaistnienia panowania w pełnym wymiarze. Są to: stosunek panujący- podwładni; wola tych pierwszych do wywierania wpływu (wyrażana w rozkazach) oraz posłuszeństwo i niekwestionowanie tego przez drugich. Marian Orzechowski w swoim studium weberowskiej definicji władzy wymienia kilka z charakterystycznych dla niej cech:
instrumentalność, czyli traktowanie jako drogi do realizacji określonych celów,
behawioralność, czyli pojmowanie jako aspektu działania społecznego,
wolincjonalność władzy jako stosunku i aktu czyli realizacja „władczej woli” za pomocą różnorodnych metod i środków,
jednostronność narzucania zwierzchnictwa we władzy jako stosunku społecznym,
różnorodność genezy i brak jej wpływu na prawomocność panowania,
personifikacja władzy,
różne perspektywy ujęcia tj.: antropologiczna, psychologiczna, socjotechniczna, ekonomiczna, polityczna czy etyczna.
III. Typy prawomocnego panowania.
Podziału tego Weber dokonał w oparciu o treść przekonań legitymizujących panowanie inaczej mówiąc na podstawach jego prawomocności. Wyróżnił trzy czyste typy takowego zaznaczając, że „czystość” ta łączy się z zasadniczo odmienną strukturą społeczną zespołu zarządzającego oraz środków tego zarządzania. Możemy więc mówić o:
Panowaniu legalnym na mocy ustanowienia (in. wiara w rozumność normy), którego elementem konstytuującym jest posłuszeństwo wobec zasady. Określa ona, jakie prawa przysługują danym jednostkom i jest uzasadnieniem władzy zwierzchniej odpowiedniej dla tego typu. Jest to układ podwładny ----przełożony. Najczystszym przykładem tego modelu jest władza biurokratyczna i wszelkie jej odmiany. O miejscu zajmowanym na drabinie społecznej decyduje fachowość i wyspecjalizowanie (w biurokracji - kompetencje urzędnika). Ma tam miejsce przekształcanie prawa ograniczone jedynie poprawnością formalną danej ustawy. Inne przykłady to: przedsiębiorstwo kapitalistyczne, organizacje polityczne, zarządzanie parlamentarne i komisyjne oraz wszystkie rodzaje kolegialnych ciał rządzących. Im bardziej rozbudowana i zhierarchizowana jest ich struktura tym pełniej realizują się założenia panowania legalnego.
Podsumowując, występuje ono wtedy, gdy wszystkich członków danej społeczności obowiązuje jednolity system praw, które są stosowane zgodnie z ustalonymi procedurami. W grupach społecznych, w których występuje ten typ panowania, więź społeczna ma charakter racjonalny i wynika z kompromisu lub zgodności interesów. Stosunki interpersonalne są bezosobowe.
Panowaniu tradycyjnym na mocy wiary w świętość istniejących od dawna porządków i potęgi panujących (in. wiara w to, co było zawsze) gdzie czynnikiem konstytuującym jest „subiektywne poczucie przynależności do wspólnoty” i przekonanie, że określony typ władzy istniał zawsze. Występuje on we wspólnotach, posłuszeństwo wynika tu z szacunku wobec powagi rządzącego i tradycji, a najczystszym typem jest władza patriarchalna. Panującego poza tradycją ogranicza tylko własne poczucie sprawiedliwości, ale jest to tzw. „sfera dowolności” (czyli możliwym jest, że władca takiego poczucia nie posiada). Struktura społeczna zasadza się na stosunku panujący - sługa. Pozycja tego drugiego może przybierać różne formy:
Całkowitej zależności od pana charakterystycznej dla czysto patriarchalnej struktury zarządzania. Najczystsze typy, jakie wymienia Weber, to władza sułtana i egipskich faraonów. Wszelki autentyczny „despotyzm” nosił ten charakter, a panowanie pojmuje się tu jako zwykłe prawo własności pana.
lub
Struktury stanowej gdzie słudzy są niezależni od władcy dzięki własnej pozycji społecznego wyróżnienia, którą zyskują np. przez nadanie lub kupno urzędu (którego nie można ich samowolnie pozbawić). W ich rękach pozostają techniczne środki sprawowania władzy, co sprawia, że znika pełne uzależnienie od pana (tj. w pierwszym modelu) i brak jest dyscypliny. Jednym słowem dzieli on władzę z uprzywilejowaną grupą społeczeństwa, lecz w dalszym ciągu całokształtem tych stosunków rządzi tradycja.
Jako inne przykłady, oprócz najczystszej typowo, patriarchalnej formy panowania, Weber wymienia wszystkie stosunki gdzie zwierzchność wynika z tradycji lub przyzwyczajenia. Będą to, więc posłuszeństwo dzieci wobec rodziców jak i postawa członka wspólnoty religijnej wobec jej przywódcy.
Ciekawy jest sposób, wprowadzania w tym modelu modyfikacji prawa lub panujących zwyczajów. Zgodnie z ww. zasadami teoretycznie jest to niemożliwe, ale doświadczenie uczy, że tradycyjni władcy poradzili sobie z tym problemem. Odbywało się to, bowiem w ten sposób, że dane novum „rozpoznawane” było jako „obowiązujące od dawna”(przez władcę oczywiście). W ten sposób był on syty, a tradycja nienaruszona.
Panowanie charyzmatyczne oparte na mocy uczuciowego oddania osobie pana oraz uznaniu dla jego niezwykłych talentów (in. wiara w charyzmat normodawcy). Na wstępie należy wyjaśnić, że potoczne znaczenie sformułowania „charyzmatyczny” nie pokrywa się z weberowskim rozumieniem tego terminu. W jego pracach oznacza on tyle, co „znajdujący uznanie”. Widzimy, więc że cechy i zachowanie osobnika obdarzonego charyzmą nie są tu jasno określone i w zasadzie wszystko, co wywołuje podziw i wybija się ponad przeciętność może go do tego grona kwalifikować. Świadczy o tym różnorodność przykładów i cech, zapewniających uznanie czystym typom tego rodzaju panowania. Są to m.in. prorocy - zdolności magiczne, bohaterowie wojenni - bohaterstwo czy demagodzy - talent do krasomóstwa i przekonywania. Ważne jest, że muszą oni te cechy popierać dowodami, w przeciwnym wypadku, bowiem stracą swą władzę. Związek zachodzi tu między przywódcą, a uczniem, zwolennikiem przy czym grupa najbliższa władcy nie rekrutuje się na podstawie kwalifikacji (jak w panowaniu legalnym) czy stanu (patriarchalne), lecz oddania i własnej charyzmy (zakładając, że nie może ona osiągać rozmiarów zagrażających władcy). Źródłem tego oddania jest egzaltacja, jaką budzi coś wiecznie nowego, niecodziennego i niebywałego. O zakresie uprawnień ww. grupy decyduje misja powierzona przez pana i jest to jedyna zasada funkcjonująca w tym układzie. Władca decyduje o wszystkim i decyzje te nie muszą wypływać z żadnej zasady ani być ograniczone przez tradycję. Jedynym warunkiem, jest to, by cały czas potwierdzał on swoją wyjątkowość. Związki oparte na tego typu panowaniu cechują więzi o charakterze wspólnoty lub posłuch. W sytuacji, gdy panowanie charyzmatyczne trwa dosyć długo wykazuje tendencję do przekształcania się w coś przyjętego - ma miejsce przekazanie autorytetu władcy. Może to odbywać się na różne sposoby, m. in. poprzez:
tradycjonalizację porządków - gdzie na miejscu charyzmatycznego władcy pojawia się tzw. „autorytet utrwalonego mniemania” i precedensów, których porządki te bronią lub też, które zostają im przypisane;
przekształcenie się charyzmatycznego władcy/zespołu w legalny;
przekształcenie się sensu samej charyzmy, z czym łączy się zazwyczaj sukcesja władcy. Kwestia może być rozwiązywana na różne sposoby, od biernego oczekiwanie, do aktywnego poszukiwania następcy. Odbywać się to może poprzez: znalezienie oznak kwalifikacji charyzmatycznych u kandydata, odwołania się do znaków lub desygnowania przez nosiciela charyzmy albo uczniów, za poparciem społeczności. Może pojawić się także wiara w dziedziczne przenoszenie cech charyzmatycznych lub możliwość przekazania ich poprzez jakiegoś rodzaju sakrament.
Oczywiste jest, że w obecnych czasach mamy do czynienia głównie z legalnym panowaniem, choć istnieją jeszcze społeczeństwa, którymi dowodzi wódz w tradycyjnym rozumieniu tej funkcji. Weber zaznacza jednak, że w przeszłości rzadko zdarzało się by władzę sprawował tylko on. Miał raczej miejsce podział całokształtu stosunków władzy między tradycję a charyzmę. Jako przykład podaje plemię Indian, u których sachem - postać o charakterze tradycyjnym współistniał z charyzmatycznym wodzem wojennym.
Generalnie trzy typy panowanie układają się w ciąg czasowy, choć nie liniowy (głównie dlatego, że żaden z nich nie jest stricte czysty). Weber zaznacza występowanie ogólnej tendencji rozwojowej - od charyzmatycznego i tradycjonalnego, w które charyzmatyczne się przekształca, do dominacji panowania legalnego.
Bibliografia:
Derczyński W.; ”El. teorii socjologicznych”; Warszawa 1975.
Kwaśniewicz W.-red.; ”Encyklopedia Socjologii”; W-wa 1981.
Orzechowski M.; ”Polityka, władza, panowanie w teorii M. Webera”; Warszawa; 1984.
Szacki J.; „Historia myśli socjologicznej”; Warszawa 2002.
Sztompka P.;„Socjologia”; Kraków 2002.
Weber M.; „Gospodarka i społeczeństwo ”;Warszawa 2002.
Kwaśniewicz W-red.;”Encyklopedia Socjologii”; Warszawa 1981; str.301
Piotr Sztompka,;„Socjologia”; 2002; str.54
Szacki J. „Historia myśli socjologicznej” ; Warszawa 2002, str.459.
Kwaśniewicz W-red.; ”Encyklopedia Socjologii”; Warszawa 1981; str.327.
Weber M.; „Gospodarka i społeczeństwo”; 2002; str. 39.
Kwaśniewicz W-red.; ”Encyklopedia Socjologii”; Warszawa 1981; str.327.
Orzechowski M.;”Polityka, władza, panowanie w teorii Maxa Webera”; Warszawa; 1984; str.214.
Derczyński W.; ”Elementy teorii socjologicznych”; Warszawa 1975; str.539.
Kwaśniewicz W-red.; ”Encyklopedia Socjologii”; Warszawa 1981; str.327.
ibid.
Derczyński W.; ”Elementy teorii socjologicznych”; Warszawa 1975; str.542.
Derczyński W.; ”Elementy teorii socjologicznych”; Warszawa 1975; str. 545.
ibid.
ibid.
Kwaśniewicz W.-red.; ”Encyklopedia Socjologii”; W-wa 1981; str.307.
1
3