15 I 2009

Psychologizm w literaturze

1. proza psychologiczna - dominacja w latach 30. XX w.

2. uwaga negująca to zjawisko - w 1947 ankieta w „Twórczości” nt. literatury XX-l.:

• dyskusja ważna

• ocena XX-l., a nie tylko samej literatury XX-l.

• prawie wszystkie wypowiedzi były negujące prozę XX-l.

• literatura „choromańska”, „choromaniacy” - nazwa wzięta od Irzykowskiego o prozie Choromańskiego (negatywnie)

3. psychologizm po II wś. został zanegowany

4. czym różni się psychologizm w XX-l. od innych (Odyseja, Lalka):

• Ulisses, W poszukiwaniu straconego czasu - patronuje tej tendencji

• literatura odkrywa człowieka jako mikrokosmos

• najważniejszy czynnik determinujący człowieka; wcześniej wyodrębniał bohatera z tła społecznego

• wcześniej psychologizm był poznawalny, teraz człowiek jest tajemnicą

• mit „góry lodowej”: widzimy tylko czubek, a rozbijamy się o to, co pod wodą

5. najwyższe osiągnięcia tej literatury: te, gdzie człowiek jest niepoznawalny

6. teoria fundowana na filozofii (Freud, Adler, Fromm) - przenikanie literatury i filozofii

7. wyraźny wpływ erotyki: charakter psychoanalityczny; pokazywana od strony dewiacji; czasem też jest ukryta, a i tak wszystko widać (np. u Iwaszkiewicza)

8. osiągnięcia w literaturze:

1. Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej

• historia kobiety Róży, która całe życie spędziła u boku męża, życie fundowane na kompleksach z dzieciństwa (m.in. wygląd pół-Mulatki)

• psychologizm warunkuje nowe techniki:

• mowa pozornie zależna (z pktu widzenia bohaterki, nie narratora: „Niechże otwierają... Czy nie wiedzą, że ja tu stoję?”)

• wewnętrzny monolog: wiedza narratora wykraczająca poza świat przedstawiony, choć niewszechwiedząca; pomiędzy wszechwiedzącym a auktorialnym (narrator mówi o bohaterce to, czego ona nie chce powiedzieć sama)

• retrospekcje (+ katalizator przeżyć), introspekcje

• zakończenie: Róża przeżywa nawrócenie w pewnym momencie

• książka pozostawia niedomówienia

2. Zazdrość i medycyna Choromańskiego

• proza psychologiczna - proza kobieca

• trójkąt małżeński: on podejrzewa ją, że go zdradza z innym, a ona go... zdradza

• symultaniczna technika narracji - z różnych pktów widzenia

3. W polu, Naga Stanisława Rembeka - z pogranicza psychologizmu

• proza społeczna - szeroki plan, bohater zbiorowy (W polu)

• wojna PL-bolszewicka - czas, kiedy my przegrywamy (W polu)

• nastrój grozy, niebezpieczeństwa, absurd wojny (W polu)

• wstawki psychoanalityczne - ludzie w sytuacjach granicznych (W polu)

• „Przecie człowiek zmienia się co godzina” (W polu)

• silnie podszyty biologizmem psychologizm (W polu)

4. Granica Zofii Nałkowskiej

• pytania społeczne, psychologiczne, filozoficzne

• ZN pokazuje, że motywacje psychologiczne, uwarunkowania (psychologia nie jest wytłumaczeniem przekroczenia granic moralności), to, że tak nas ukształtowało społeczeństwo, nie usprawiedliwia nas

• powieść społeczna: metafora kamienicy to granica nieprzekraczalna

• losy Ziembiewicza: logika ustępstw moralnych

• Romans Teresy Hennert, Niecierpliwi, Dzienniki

• ZN mieści się w nurcie psychologizmu

• rywalka Dąbrowskiej

• Medaliony - po wojnie

5. Panny z Wilka Jarosława Iwaszkiewicza

• typ bohatera:

• nadwrażliwy, wyrastający ponad przeciętność, introspekcja, nastawienie na swoją jaźń, co się ze mną dzieje?, niedowład czynu (nie wie, co ze sobą zrobić)

• Wiktor z Panien z Wilka; Stanisław z Brzeziny

• głębia psychologizmu:

• 1 poziom psychologizmu + piętra psychologizmu (głębiej nie ma ciągu przyczynowo skutkowego, ale pamięć, obrazy)

• ważniejsza od rzeczywistości fizycznej jest psychika

• proza ociera się o filozofię - m.in. nt. pamięci

• intertekstualność

• pisarz antyfilozoficzny, który ukazuje, że porządek duszy, szczęście osiąga się nie na drodze rozumowej, ale na drodze zjednoczenia z naturą

• bohaterowie zarażeni śmiercią

• przekonanie, że jestem tu i teraz, a nie „w poszukiwaniu straconego czasu”

6. Ład serca Andrzejewskiego

• język jak z modlitewnika

• I powieść i najważniej nawiązująca do personalizmu francuskiego (F. Mauriac), adaptowanego przez kręgi „Verbum” i ks. Karniłowicza

• tytuł ironiczny

• opowieść o księdzu w wiosce

• świat jest mu wrogi

• zmaga się z własnym wątpliwościami

• wrodzy są mu: dwór, okoliczni księża, środowisko wiejskie

• był w wojsku, późno wstąpił do kapłaństwa

• personalizm przełamywał pewien stereotyp myślenia o wierze, gdzie jest miejsce dla Kościoła i nie-Kościoła, sacrum i profanum

• Siecheń chce zjednoczenia 2 przestrzeni: sakralnej i niesakralnej

• Siechenia otaczają postaci nieszlachetne: Litowka, Nawrocki, prostytutka

• to, że człowiek jest wierzący, nie przekreśla jego rozterek duchowych

• Michaś - wychowanek księdza; postać zmieniona przez otaczające go zło

• psychologizm - częste walki wewnętrzne księdza (psychomachia, jaką toczy)

• krytyka ówczesnych księży proboszczów (gra w karty, alkohol, pieprzne dykteryjki)

• dla księdza wiara to pewien zakład pascalowski

PROZA NIEFABULARNA:

• 2 nurty:

1. esej - PL szkoła eseju:

• nie pojawia się znikąd - ma swoją historię (Boy-Żeleński, Irzykowski Walka o treść, Peiper Nowe usta)

• na tym gruncie pojawia się nowe zjawisko - Jerzy Stempowski (w postaci krystalicznej). Jego najwybitniejszy badacz to Stanisław Andrzej Kowalczyk

• 2 nazwiska obok: Stanisław Vincenz, Bolesław Miciński (zm. 1943, zbiór esejów Podróże do piekieł, nowinki personalistyczne)

• 1883, Kraków - 1969 (cezura, kres pewnej formacji humanistycznej), Berno

• przed wojną współpracował z rządem, korespondent

• doktoratu nie obronił

• przed wojną zniechęcony życiem politycznym - na Węgry, przez Bałkany do Szwajcarii

• Vincenz - Węgry (trochę zostaje) i do Szwajcarii

• Stempowski - mason (przynależał do loży masońskiej)

• sportretowany przez Dąbrowską Przygody człowieka myślącego (kontynuacja ideologii z Nocy i dni)

• ojciec Stanisław - konkubin Dąbrowskiej (stąd listy Jerzego do Dąbrowskiej i odwrotnie)

• Pielgrzym to debiut

• publikuje: „Skamander”, „Wiadomości Literackie”, „Ateneum”, „Rój”

• Polacy w powieściach Dostojewskiego, Chimera jako zwierzę pociągowe

• związany z „Kulturą” paryską - tu dział: „Notatnik niespiesznego przechodnia”

• związany z Radiem Wolna Europa

• entuzjasta debiutu Hłaski

• recenzje: Woroszylskiego (Cyryl, gdzie jesteś?)

• Paweł Hustowiec to pseudonim w „Kulturze”

• esej ewoluuje w czasie

• uniwersalność, ważkość tematu połączona z lekkością wypowiedzi

• „sztuka wątpienia”

• krótki szkic prozą na uniwersalne tematy, posługuje się aluzją, symbolem, metaforą

• esej - forma TYLKO zewnętrznie luźna, kunsztowna forma

• są eseje wierszowane (Andrzej Sosnowski)

• cechy konstytutywne eseju:

• Esej dla Kasandry - świadomość autora

• określona kreacja odautorska - u Stempowskiego niespieszny przechodzień, pielgrzym

• fragmentaryczność - fragmenty, które przynależą do innych gatunków

• uwiarygadnia esej sobą

• mało nawiązań, cytatów z literatury

• kryptoreportaż - widzę i opisuję

• odrębność Stempowskiego:

• gawędowość - wpływ gawędy szlacheckiej

• oralność

• narracyjność

• autobiografizm kreowany - gra własną biografią

• pretekstualność - o czym ten tekst jest?, temat może być przykrywką

• Vincenz:

• przeniósł się na Huculszczyznę (dziś Rumunia, Ukraina), bo odkryto tam złoża ropy, a on miał współudziały

• Na wysokiej połoninie: zaczął jeszcze przed wojną; kraina na wzór państwa platońskiego; różne nacje (Żydzi, Huculi)

• działanie na poziomie emocji, a nie rozumu

2. reportaż - PL szkoła reportażu

• literatura faktu + reportaż

• tekst teoretyczny: Literatura faktu A. Wata (relatywizuje pojęcie faktu; przeciwstawia sobie literaturę fikcyjną i niefikcjonalną, postulując literaturę niefikcjonalną jako piękną)

• PL szkoła reportażu: Wańkowicz, Pruszyński, A. Fidler - reportaż podróżniczy

• przed nimi 1 tekst ważny: Żeromski Na probostwie w Wyszkowie (nie reportaż, ale mający jego cechy)

• cechy PL szkoły reportażu

• gawędowość - naddatek oralności

• powtórzenia - opis nieokrojony

• narracyjność

• nawet jeśli jakiś ważki temat, to pokazany z perspektywy spraw codziennych

• H. Krall

• Wańkowicz Na tropach Smętka - podróż kajakiem przez Warmię i Mazury; zapis walki o polskość, mimo silnego naporu niemieckiego; Ziele na kraterze; Bitwa o Monte Cassino

• Pruszyński: reportaże z hiszpańskiej wojny domowej; Różaniec z granatów; reportaż w stylu nowoczesnym; zm. w 1950

---