PROZA PSYCHOLOGICZNA
Na początek przepisuje moje notatki z wykładu, bo raczej nie każdy na nim był. A później dodam coś z książki, bo notatki wykładowe są nieco chaotyczne
W okresie międzywojennym obok prozy nawiązującej do klasycznego realizmu, prozy groteskowej (Gombrowicz, Schulz, Witkacy) najrozleglej uprawiana była proza psychologiczna.
Utwór prekursorski - „Pałuba” - Wierzyński, analiza ludzkiej osobowości uwikłanej w konwencje.
Termin pojawił się w latach '30 u krytyków, łączono go z nazwiskami: Nałkowska, Kuncewiczowa, Horomański.
Do prozy psychologicznej używano też nazwy „nowy realizm”. Miała ona akcentować ambicje mimetyczne wobec świata przeżyć wewnętrznych. Inne pojęcie - proza psychoanalityczna, w nawiązaniu do Freuda.
Do dziś nie jest ona określona dokładnie, nie ma bardzo wyraźnych wyróżników. Najważniejsza jest przewaga motywacji wewnętrznej bohatera.
S. Wysłouch wyróżnia 3 nurty:
- proza analityczna - procesualnie zajmuje się psychiką ludzką „Cudzoziemka”
- proza idiograficzna - opisuje izolowane zjawiska psychologiczne, np. u Horomańskiego: zazdrość
- proza behawiorystyczna - ogranicza się do opisu zachowań zewnętrznych np. i T.Brezy
Inni badacze uważają, że proza psychologiczna to pojęcie - worek, gdzie wrzuca się wszystko. Bardziej jednoznacznie rozumieli ten termin wrogowie tejże literatury: Wyka, Miłosz, Herling - Gruziński. Jeden z krytyków powiedział, że to „literatura Horomaniaków”. Przeciwnicy tej prozy zarzucali jej zbyt wąski kąt widzenia, nieuporządkowane charaktery, zanik proporcji, indyferentyzm moralny, ubóstwo treści, fizjologizm. Akcja wielu powieści jest niemal całkowicie wewnętrzna. Wydarzenia dzieją się za sceną, retrospekcje.
Kwestia czasu - cz traktowany bardzo subiektywnie. Zainteresowanie Bergsonem.
Definicja Anny Sobolewskiej:
Proza psychologiczna charakteryzuje się tym, że:
w płaszczyźnie tematycznej obecności nie tylko analizy psychologicznej ale i mikroanalizy zjawisk psychicznych, opartej na najnowszej wiedzy psychologicznej.
narracja personalna, bądź szczególne połączenie narracji personalnej z narracją auktorialną i to taką, w jakiej manifestowana jest obecność narratora, która arbitralnie porządkuje świat przedstawiony
w zakresie kompozycji obecność konstrukcji ramowej, przejawiającej się rozbiciem na wątły plan akcji teraźniejszej i rozbudowany plan retrospekcji
Zasadą kompozycji bywa asocjacjonizm, a niekiedy opiera się ona na inwersjach czasowych.
Ad 1. prekursor takiego opisywania świata -> Marcel Prostu BARDZ dokładnie opisywał wydarzenia (1 sekunda - kilka stron)
Ad 2. narracje:
1-osobowa
auktorialna - auktor - łac. „sprawca” , narracja obiektywna, narrator zdystansowany do świata przedstawionego
personalna - subiektywna. Narrator uczestniczy w świecie przedstawionym
Technika behawiorystyczna - związana z charakterystyką postaci przez opis zachowań zewnętrznych, przez który możemy domniemywać stanów wewnętrznych.
Ad 3. Asocjacjonizm - od asocjacja „skojarzenie”. Układ czasu nie w sposób linearny, a na zasadzie skojarzeń. Wykorzystywana „pamięć mimowolna”, związana z poznaniem intuicyjnym.
Technika inwersji czasowej i odwrócenie pewnych sytuacji. Na początku wydarzenie końcowe. („Zazdrość i medycyna”)
Nurt psychologiczny tworzyły przede wszystkim kobiety m.in. Nałkowska, M. Kuncewiczowa, I. Krzewinka, A. Januszewska. Pisały głównie o roli kobiety niekochanej. Jedną z najwybitniejszych była Z. Nałkowska.
- „Niedobra miłość” - przeświadczenie o nieidentyczności natury ludzkiej. Narratorka z naukową ścisłością śledzi dezintegrację psychiki bohaterki. Utrata miłości grozi degradacją społeczną.
- „Granica” - najgłośniejsza w tej powieści. Przemiana radykalnego działacza w sejmowego dygnitarza. Dyskusja o granicach odpowiedzialności jednostki, o granicach poznania.
- „Niecierpliwi” 1939r. rodzina Szpotawych, fenomen samobójstwa, genetycznych obciążeń psychiki. Człowiek jest bytowo uzależniony od innych i żywych i umarłych.
- „Cudzoziemka” - M. Kuncewiczowej,1939r. (w tym roku w polskiej literaturze ukazało się ponad 100 powieści).
- „Całe życie Sabiny” - H. Boguszewska, 1933r Bohaterka tytułowa ogląda swoje życie z perspektywy śmierci. Przedstawiona jest we wszystkich rolach kobiecych: żona, matka, kochanka, kura domowa, nauczycielka, kobieta kochana i porzucona, a na końcu jako śmiertelnie chora i samotnie umierająca.
- „Życie trwa 4 dni” - Stefan Otwinowski. Zarysowane fundamentalne przeświadczenie, że życie ludzkie kończy się w 1 zdarzeniu, które dominuje całą pamięć i świadomość człowieka.
Jarosław Iwaszkiewicz odgrywał ważną rolę i miał osobne miejsce w nurcie psychologicznym. Jego proza psychologiczna różni się od innych. Brak w niej analizy psychologicznej. Życie wewnętrzne postaci jest dostępne pośrednio przez siatkę wrażeń umysłowych. Emocje bardziej ukazane niż analizowanie.
„Panny z wilka” - główny bohater Wiktor Ruben wstrząśnięty śmiercią przyjaciela. Lekarz radzi odpoczynek. Wiktor wraca do majątku Wilka. Cały czas pracy oddalił go od lat młodości. Wraca do dworu 6 panien, nachodzą go refleksje o przemijaniu, rzeczywistości itd.
Polemika z Proustem. Wiktor chce być korepetytorem 6 panien, ale to niemożliwe.
Bardzo ciekawe utwory tego okresu: Horomański „Zazdrości i medycyna”, Rudnicki „Niekochana”.
„Niekochana” - Noemi i Kamili - egzystencjalna świadomość 2 ludzi, którzy nie mogą ani ze sobą być ani się rozstać.
„Zazdrości i medycyna” - inwersje czasowe, klasyczny trójkąt małżeński : Rebeka + mąż Widmar + kochanek dr Tamten. Mąż zazdrosny, żona niewierna, a kochanek blisko. Ważne zjawisko zazdrości. Pętle czasowe, ciężko się połapać w strukturze czasowej.
Powieść behawiorystyczna, bez analizy zjawisk psychologicznych, drobiazgowy rejestr zjawisk zewnętrznych.
- „Adam Grywaud” (??)- T. Breza 1936r. - nudny narrator pierwszoosobowy opowiada o swoich przeżyciach. Akcja rozgrywa się w salonie mieszczańskich sfer Warszawy. Dochodzenie prawdy o człowieku. Narrator śledzi rozmaite układy w towarzystwie. Zwłaszcza Grywauda, który zrywa narzeczeństwo. Chodzi o homoseksualizm - pierwszy raz tak odważnie poruszono ten wątek. W„Pożegnaniu jesieni” podobnie. Technika behawiorystyczna.
A teraz trochę z książki.
Psychologiczny realizm klasycyzujący - Reprezentujący go pisarze dążą do przedstawienia świata intersubiektywnie sprawdzalnego: ich zainteresowania psychologiczne dotyczą najczęściej ludzi i przeżyć typowych: język, jakim operują, skłania się ku mowie potocznej i ku ascezie środków wyrazu. W przeciwieństwie do nurtów ekspresjonizujących, sztuka pisarska tych realistów posługuje się wartościami estetycznymi łagodnymi, patronują jej idee umiaru i rygoru. W wyborze tradycji, do których nawiązuje, nie chce ona mieć nic wspólnego z proza młodopolską, z którą nurty ekspresjonizujace są zawsze, słabiej czy silniej, powiązane, nie stroni natomiast od podejmowania dziedzictwa realizmu pozytywistycznego ani od filiacji klasycystycznych.
Spośród zjawisk wybitniejszych należy tu wymienić twórczość takich pisarzy jak Piotr Choynowski, Jerzy Kossowski, Irena Krzywicka, Tadeusz Kudliński, Wanda Melcer, Zygmunt Nowakowski, Stanisław Rembek, Włodzimierz Perzyński + Nałkowska, Dąbrowska Iwaszkiewicz.
Nałkowska - Choucas - luźna kompozycja, fabuła epizodyczna, technika sylwetkowa, konwencja reportażowo - pamiętnikarska. Szwajcarskie uzdrowisko w Alpach, gruźlicy z całej Europy. Autorka w sposób niezwykle delikatny i jak gdyby mimochodem, w trakcie opowiadania o dniu codziennym kuracjuszy, analizuje nacjonalizm, patriotyzm i stosunki, jakie panują i powinny panować między narodami.
Niedobra miłość - Główna jej tez polega na ukazaniu ludzkiej osobowości jako, zmiennej w czasie, wypadkowej: 1. oddziaływania osobowości innych, 2. procesu podporządkowywania się schematom pewnych ról społecznych, w które człowiek , chcąc nie chcąc, wchodzi kolejno w przebiegu swojego życia.
Nałkowska tezę swoją, wywiedzioną ze znakomitej umiejętności obserwacji i analizy psychologicznej, przeprowadziła na przykładzie trójkąta małżeńskiego, posługując się narratorką - świadkiem, należącą do „towarzystwa” w małym miasteczku, gdzie wszyscy się znają i opowiadają o sobie nawzajem.
Proza realizmu psychologicznego
Obok realizmu społecznego znakomicie rozwija się w tych latach - zarówno w twórczości starszych generacji, jak i w utworach młodego pokolenia - realizm psychologiczny. Proza, którą w ten sposób można określić, szuka jednak dla siebie nowych dróg, rozwija się i przekształca formalnie. A także ulega niejednokrotnie presji tej prozy, którą nazwaliśmy prozą realizmu społecznego. Zarówno te tendencje , jak zdecydowane przesunięcie się głównych akcentów ku pesymistycznym koncepcjom ludzkiego losu, ku „ciemnej tonacji” - wszystko to sprawia, że dla coraz mniejszej liczby utworów do określenia „realizm psychologiczny” dopisać można przymiotnik „klasycyzujący”. Staje się on coraz bardziej nieaktualny.
Spośród wybitnych dzieł prozy psychologicznej tego okresu presja realizmu społecznego najwyraziściej bodaj daje odczuć w warszawskiej dylogii Poli Gojawiczyńskiej w : „Dziewczętach z Nowolipek” (1935) i w „Rajskiej jabłoni”(1937). Cykl to zresztą niezmiernie charakterystyczny dla prozy lat trzydziestych, a w pewnej mierze także dla prozy Dwudziestolecia. Mamy tu bowiem do czynienia zarówno z autentyczną powieścią środowiskową o zbiorowym bohaterze, jak z „literacką autobiografią lat dziecinnych i młodzieńczych” w jej dziewczyńskiej odmianie: zarówno z rewelacją kobiecego erotyzmu, jak ze zwrotem ku szaremu człowiekowi; zarówno z ciemną tonacją egzystencjalną, jak z pewnym radykalizmem społecznym, a nawet - w „Rajskiej jabłoni” - z pewnymi elementami powieści politycznej. Tematy takie, jak przeżywana w młodości wojna, kariera ekslegionisty, który awansuje na sanacyjnego dygnitarza, czy zbrodnia jakby żywcem wyjęta z gazetowej kroniki wydarzeń - dopełniają tego rejestru cech szczególnie dla Dwudziestolecia znamiennych. Ich zwieńczeniem zaś jest perfekcja, z jaką pisarka operuje - tak bardzo przez tę epokę faworyzowaną - mową pozornie zależną. Mistrzostwo to łączy się ściśle, zwłaszcza w „Dziewczętach z Nowolipek”, z problemem narratora powieści. Potrafi on, nie wychodząc poza granice wiedzy o świecie, pojęć, słownictwa młodocianych reprezentantek warszawskiego proletariatu i drobnomieszczaństwa, przepoić te książki nie tylko zaraźliwym a sekretnym liryzmem, ale także głęboką, dojrzałą mądrością życiową.
Graniczny charakter - przy czym jest to granica bądź z realizmem społecznym, bądź z powieściopisarstwem popularnym, zwłaszcza w odmianie młodzieżowej,bądź wreszcie z pamiętnikarstwem - cechuje także większość spośród licznych wówczas, typowych powieści dzieciństwie, szkolnej młodości i procesach dojrzewania. Należą tu m.in. takie utwory jak: dylogia Zygmunta Nowakowskiego „Przylądek Dobrej Nadziei” i „Rubikon”, czy też dwa cykle Michała Rusinka „Burza nad brukiem” i „Człowiek z bramy”, a także „Szczenięce lata” Melchiora Wańkowicza. Jako studia psychologiczne na plan pierwszy wysuwają się tu jednak inne utwory, a mianowicie dwie powieści rozwojowe „Ma lat 22” Tadeusza Peipera i „Niebo w płomieniach” Jana Parandowskiego.
Obok studiów psychologicznych przedstawiających proces dojrzewania okres ten przyniósł trzy znakomite analizy psychiki kobiecej, trzy portrety - biografie należące do szczytowych osiągnięć realizmu psychologicznego Dwudziestolecia. Mowa o „Całym życiu Sabiny” Heleny Boguszewskiej, „Cudzoziemce” Marii Kuncewiczowej i o „Przygodzie w nieznanym kraju” Anieli Gruszeckiej.