PSYCHOLOGIZM-istotę stanowi koncentracja uwagi autora na życiu i świecie wewnętrznym bohaterów. W różnym stopniu ograniczone lub pominięte zostają inne plany świata przedstawionego
historyczny,
polityczny,
obyczajowy
które nawet jeżeli się pojawiają. Są prezentowane przez pryzmat subiektywnych spostrzeżeń i przeżyć postaci.
Autorów prozy psychologicznej interesują różne wymiary świata wewnętrznego:
świadomość i
podświadomość-
w szczególności sfera kompleksów, obsesji, urazów- nieraz bliskich stanom patologicznym i demonicznym, a także
pamięć.
Rozwój prozy psychologicznej wiąże się z przemianami i modyfikacjami formy powieściowej. Wnikliwa i szczegółowa analiza psychologiczna osobowości bohatera, penetracja jego świadomości i świata wewnętrznego wymagała nowych rozwiązań formalnych:
Na PŁASZCZYZNIE NARRACJI- narracja personalna- opowiadanie o świecie z subiektywnej perspektywy bohatera, technika punktów widzenia oraz narracja pierwszoosobowa- przybierająca czasem postać monologu wewnętrznego( w skrajnym wariancie zapis strumienia świadomości
Rozbiciu i degradacji uległa tradycyjna FABUŁA w jej kształcie przyczynowo-skutkowym: akcja ze sfery zewnętrznej przeniosła się niejako do świata wewnętrznego bohaterów a rytm przedstawianych zdarzeń wyznaczał nie rzeczywisty porządek lecz ich przebieg w świadomości i pamięci postaci.
CZAS POWIEŚCIOWY uległ rozbiciu- powieść psychologiczna przedstawia nie linearny i chronologiczny przepływ czasu lecz rytm przeżywanego czasu wewnętrznego bohaterów. Stąd częste stosowanie inwersji czasowych i kształtowanie powieści jako retrospekcji- nieraz wspomnienia całego życia(Cudzoziemka), której podstawa jest pamięć postaci.
Pierwsza połowa lat dwudziestych to – bardziej niż epoka szczytowych osiągnięć- etap prac przygotowawczych, w których przekształca się i doskonali narzędzia, „oczyszcza„ prozatorskie tworzywo, wypróbowuje nowe wzorce na odpowiednio pomniejszonych modelach(dotyczy to także Nałkowskiej, Iwaszkiewicza i Dąbrowskiej).
U NAŁKOWSKIEJ ten proces rozpoczął się najprędzej- już w latach wojny- autorka przekształcała swoje pisarstwo w kierunku prostoty wyrazu i zainteresowania rzeczami małymi ludźmi. Powstały wtedy
„CHARAKTERY” 1922r.- cykl mikroportretów, nawiązujący do XVII i XVIII-wiecznych wzorców francuskich.
U IWASZKIEWICZA ze względu na przynależność do innej młodszej generacji a także na stylizatorski charakter jego wczesnej prozy, zwrot ten nastąpił później. Głównymi etapami ewolucji ku klasycznej prostocie były dwie powieści:
"HILARY, SYN BUCHALTERA" 1923-
to portret poety-prowincjusza, przybyłego do stolicy z nieśmiała myślą o jej podboju, historia jego szybkiej kariery, budowanej kosztem wewnętrznej prawdy i młodzieńczych ideałów, oraz pozornego sukcesu i rzeczywistej klęski, zakończonej samobójstwem w dniu ślubu z bogata a niekochaną narzeczoną- i
"KSIĘŻYC WSCHODZI" 1925-
pojęciu literackiej kariery Hilarego przeciwstawione tu zostało pojęcie duchowego dojrzewania do psiarstwa i pełnego człowieczeństwa. Punktem dojścia, przesłaniem, pointa powieści są słowa: Zrozumiał też, że niczego mu już w świecie nie potrzeba, ani miłości, ani pracy, ani może Boga, tylko te najpiększniejsze, codzienne chwile ujmować w dłonie, przytrzymywać. Poznać, zrozumieć i wyrazić. Dawać im nowe życie, tym chwilom- i życie wieczne”. Słowa te to zarys programu realizowanego przez dojrzałą prozę Iwaszkiewicza.
DĄBROWSKA „LUDZIE STAMTĄD”
PSYCHOLOGICZNY REALIZM KLASYCYZUJĄCY
- do tej kategorii jeśli traktować ją szeroko i w opozycji do ekspresjonistycznych kierunków zaliczyć można liczne powieści i zbiory opowiadań(pisarze których prostota stylistyczna świadczyła o wielkim artyzmie i którzy dbali o komunikatywność swoich dzieł).
Troje realistów dwudziestolecia znowu reprezentowało te cechy.
U NAŁKOWSKIEJ okres ten otwarty został przez
"CHOUCAS" 1927. Najwybitniejszym osiągnięciem psychologizmu Nałkowskiej jest
"NIEDOBRA MIŁOŚĆ" 1928.
Główna teza polega na ukazaniu ludzkiej osobowości jako zmiennej wypadkowej-
oddziaływanie osobowości innych
Główni bohaterowie Agnieszka Blizbor, jej mąż Blizbor, jej przyjaciółka Renata Słuczańska- oddziaływują wzajemnie na siebie, są dla siebie wzajemnie przyczynami zmian w obliczu których stają. Renata zmienia się pod wpływem Agnieszki, Blizbor zmienia się pod wpływem Renaty- zdradza żonę, Agnieszka zmienia się pod wpływem zachowania najbliższych osób- z otwartej, towarzyskiej i pełnej życia istoty staje się zamkniętą w sobie istotą ukrywająca swoje uczucia. Człowiek przynosi ze sobą swój los, określa go sobą, warunkuje.
Tytułowa niedobra miłość- to miłość którą Blizbor kochał swoją żonę- nawet zdradzając ją z Renatą nie był w stanie się z nią rozstać,
„Blizbor był człowiekiem który od miłości robił się zły, który miał niedobra miłość(…)ona została taka sama, jej charakter nie zmienił się, tylko po wszystkim, co zaszło, widziany jest inaczej. Gdyby Blizbor nie okazał się kimś, kto ma „niedobra miłość”, gdyby po prostu nie był brutalem kierującym się tylko nakazem namiętności(…)Agnieszka zawsze pozostałaby tą, którą obdarzyło przewagą samo Zycie. I on drżałby o jej miłość, on zabiegałby o każdy jej uśmiech. Gdyby on był inny.”
procesu podporządkowywania się schematom pewnych ról społecznych, w które człowiek wchodzi kolejno w przebiegu swego życia. Przykład trójkąta małżeńskiego- historia opowiedziana przez narratorkę-świadka, należąca do środowiska. Tematyka psychologiczna dominuje tu i odgrywa rolę znacznie większa niż w
ROMANSIE TERESY HENNERT 1924 i w
GRANICY 1935- zakładam, że Granicę znają wszyscy.
MARIA DĄBROWSKA
w latach 1924-1932 powstały dwa arcydzieła autorki(nagły rozwój, który zaprowadził ja na szczyty literatury trwał niewiele dłużej niż 10 lat)
LUDZIE STAMTĄD i
NOCE I DNIE. Nigdy już nie napisała niczego na miarę swoich dwu wielkich książek.
Noce i dnie- akcja w partiach prologowych sięga powstania 1863, rozpoczyna w 1884, kończy na wybuchu pierwszej wojny światowej. Cała ta epoka ukazana zostaje z perspektywy ludzi szarych, rodziny ulegającej dziejowej deklasacji ziemiaństwa i przechodzenia przedstawicieli w szeregi miejskiej inteligencji. Historia jest jednak w tej powieści tylko tłem- na pierwszy plan wysuwa się w niej problematyka psychologiczna. Przeciwstawienie dwu postaw- jednej otwartej na zewnątrz afirmującej życie, aktywnej i drugiej- zamkniętej w sobie, biernej i nieufnej wobec życia, biernej i refleksyjnej. Pierwsza to Bogumił druga to Barbara. Pisarce udało się obydwu postaciom oddać sprawdliwość, bliższy jednak był autorce wzorzec Bogumiła- reprezentuje on dążenie do ideału wspólnoty- na płaszczyżnie społecznej i zjednoczenia z bytem- na płaszczyzznie metafizycznej. Bogumił stanowi ideał mężczyzny w odbiorze Dąbrowskiej.
JAROSŁAW IWASZKIEWICZ
jego ZMOWA MĘŻCZYZN- antypoetyka kuracja, powieść pisana oschłym i opartym na potocznych dialogach językiem. Także u Iwaszkiewicza frapuje codzienność, szarość ludzkiej egzystencji, bytowanie z dnia na dzień, w porównaniu jednak do Dąbrowskiej jest to codzienność beznadziejna, zrodzona z wewnętrznej pustki, z duchowego wyjałowienia bohaterów powieści. Iwaszkiewicz wyraża postawę pełnego niepokoju poszukiwacza wartości, poszukiwacza odpowiedzi na podstawowe pytania o sens życia, które wydaje się bezsensowne. Następuje tu zwrot ku-dramtycznie pojętej problematyce religijnej, koncentrującej się wokół historii złudnego, bo wyrosłego z sublimacji uczuć erotycznych, powołania kapłańskiego jednej z postaci.
Wśród najwybitniejszych dzieł prozy psychologicznej tego okresu
POLA GOJAWICZYŃSKA
RAJSKA JABŁOŃ 1937
DZIEWCZĘTA Z NOWOLIPEK-
Ostatnie lata przed wybuchem I wojny światowej. Cztery kilkunastoletnie dziewczęta z Nowolipek - Franka, Kwiryna, Bronka i Amelka ukończyły szkołę powszechną i daremnie marzą o dalszej nauce. Matka Frani jest służącą, a jej córka mieszka w schronisku dla sierot. Rodzice Kwiryny są wprawdzie właścicielami sklepiku spożywczego, ale z niechęcią odnoszą się do życiowych aspiracji jedynaczki. Stolarz Mossakowski, ojciec Bronki, odkąd nawiązał romans z kuzynką Heleną nie chce dawać pieniędzy na utrzymanie rodziny i w domu panuje niedostatek. Żyjąca już w krańcowej biedzie wdowa Raczyńska pragnie jak najszybciej korzystnie wydać za mąż córkę Amelkę. Przychylnie patrzy na asystującego dziewczynie praktykanta kupieckiego Romana. Franka ma największe ambicje, chciałaby zostać pisarką. Koleżanki ze schroniska wyśmiewają jej próby literackie, co rani boleśnie jej dumę. Pewnego dnia ojciec wysyła Bronkę po pieniądze do klienta. Jest nim przystojny i cyniczny Różycki. Dziewczyna wyraźnie mu się podoba i natychmiast zaczyna ją uwodzić. Pod pozorem nowego obstalunku przychodzi do stolarni Mossakowskiego, ale Bronka nie reaguje na jego zaloty, jest zainteresowana Ignasiem Piędzickim, przyjacielem brata. Niestety, nie może go widywać, gdyż Ignaś wyjeżdża na studia za granicę. Franka i Bronka zaczynają uczęszczać na lekcje prowadzone przez panie z towarzystwa. Amelka rezygnuje ze zdobycia wykształcenia i rozpoczyna naukę zawodu u modystki. Kwiryna pracuje w sklepie rodziców. W czasie przyjęcia wyprawionego przez Amelkę Roman po raz pierwszy widzi Kwirynę i zakochuje się w niej. Odejście Romana nie załamuje Amelki, wkrótce zdobywa nowego adoratora, urzędnika Michałowskiego. Zachwycona tym pani Raczyńska pozwala im przez wiele godzin przebywać tylko we dwoje. Franka w Ogrodzie Saskim poznaje młodego aktora, który pewnego zimowego popołudnia prowadzi niczego nieświadomą dziewczynę do opustoszałego budynku Teatru Letniego i brutalnie gwałci. Przyjaciółki pomagają jej przezwyciężyć szok. Chcą, aby zdawała do szkoły dramatycznej. Uzdolniona aktorsko Franka .oblewa" egzamin z przedmiotów teoretycznych. Umiera stolarz Mossakowski. Niedługo po jego śmierci przyjeżdża do Warszawy Ignaś Piędzicki, zwierza się Bronce, że już dawno porzucił studia i zajmuje się "robotą polityczną" w Krakowie. Korzystając z pięknej wiosennej pogody cztery przyjaciółki organizują majówkę; tam Ignaś i Bronka wyznają sobie miłość. Po powrocie z majówki wstrząśnięta Kwiryna dowiaduje się, że jej rodzice zostali zamordowani. Cios ten nie załamuje dziewczyny, postanawia wynająć inny lokal na sklep i prowadzić go wspólnie z Romanem. Ignaś nie chce wykorzystywać uległości zakochanej Bronki, przestrzega ją przed zbytnią łatwowiernością w stosunku do mężczyzn. Wyjeżdża do Krakowa i obiecuje pisać. Amelka zapada na bliżej nieokreśloną chorobę. Okazuje się, że jest to ciąża. Raczyńska woli nie wiedzieć o niczym. Michałowski skłania kochankę, aby zdecydowała się na zabieg ginekologiczny. Po zabiegu charakter Amelki ulega zmianie, staje się opryskliwa i oschła wobec wszystkich. Wybucha wojna. Rodzina Mossakowskich wyjeżdża w głąb Rosji. Bronkę zatrzymuje nadzieja powrotu Ignasia. Szuka pracy, spotyka Różyckiego, który oferuje jej posadę w ochronce. Brak wiadomości od ukochanego powoduje u dziewczyny depresję psychiczną. Przeprowadza się do małego pokoiku, gdzie samotnie spędza wieczory. Pozbawiona złudzeń Amelka decyduje się na bogate zamążpójście. Jej narzeczonym zostaje niemłody aptekarz z Leszna. Franka również próbuje przebudować swoje życie i wyzbyć się wrodzonej wrażliwości. Przez krótki czas jest prostytutką. Nędza sprawia, że staje się ofiarą panującej w mieście epidemii tyfusu. Przyjaciółki odwiedzają Frankę w szpitalu i są przerażone jej wynędzniałym wyglądem. Po dojściu do zdrowia dziewczyna dowiaduje się, że matka jest umierająca. Profesor, dawny chlebodawca matki, zatrudnia Franię w charakterze osoby zarządzającej domem. Traktuje ją z niezwykłą kurtuazją. Ta delikatność sprawia, że bohaterka obdarza go uczuciem. Profesor, nie chcąc popaść w konflikt z żoną, proponuje Frani pracę w bibliotece. Dziewczyna jest załamana. Zwierza się Bronce z braku jakichkolwiek nadziei na przyszłość. Po wyjściu przyjaciółki zażywa truciznę. Na pogrzebie Franki spotykają się Bronka i Kwiryna. Są jedynymi osobami idącymi w kondukcie pogrzebowym. Na cmentarzu przyłącza się do nich profesor. Bronka otrzymuje tylko jeden list od Ignasia i przestaje wierzyć w jego powrót. Popada w całkowitą bierność. Wykorzystuje to Różycki i uwodzi dziewczynę. W tym nowym związku Bronią pozostaje zupełnie obojętna. W jakiś czas później, obserwując przemarsz Legionów przez Warszawę, widzi wśród jeźdźców Ignasia.
MARIA KUNCEWICZOWA
„CUDZOZIEMKA” - wydana w roku 1936 - najwybitniejsze osiągnięcie pisarki, to historia życia kobiety o niezrealizowanym talencie skrzypaczki, pokazana w formie wspomnień przewijających się przez ostatni dzień jej życia. Róża bardziej przywiązana jest do tego, co w jej życiu nie zostało spełnione: pierwszej miłości, która była ledwie zalążkiem oraz niespełnionych ambicji artystki, niż do realnego życia, w którym zadręczała męża i dzieci.
Powieść Kuncewiczowej przywykło się uważać za przykład oddziaływania psychoanalizy. Jednak zauważalna jest tylko teoria kompleksów, czyli ukrytych urazów wyniesionych głównie z dzieciństwa i młodości, tworzących nieracjonalne motywy działania i powodujących zaburzenia w przeżywaniu i reakcjach z otoczeniem. Model powieści obyczajowej, z dominującą rolą narratora i obiektywizowaniem, nie sprzyjał rozwojowi psychoanalitycznych wątków i inspiracji; musiałyby one wiązać się z interpretacją symboli, analizą snów i wejściem głębiej w świat niczym niezobiektywizowanych jednostkowych przeżyć, co oznaczałoby jednak rozpad powieści obyczajowo-społecznej.
Precyzyjna budowa, porównywana często do utworu muzycznego, oryginalna, psychoanalityczna interpretacja charakteru bohaterki, to najczęściej podnoszone walory tej opowieści o kobiecie u progu śmierci, dokonującej rozrachunku z losem, z nieudanym życiem, poszukującej przyczyn osobistej klęski, analizującej własną psychikę. Z jednej strony wieczna obcość, cudzoziemskość, brak naprawdę własnego miejsca w świecie, z drugiej erotyczny niedosyt i niemożliwość artystycznego wyżycia (zaprzepaszczona wskutek błędu nauczyciela kariera skrzypaczki) uczyniły z niej osobę wiecznie niezadowoloną, tyranizującą otoczenie i uprzykrzającą życie najbliższym.
Tak jak i w innych opowiadaniach z lat trzydziestych, doszedł w powieści psychologicznej motyw muzyki. To na nim spoczywa zadanie połączenia tamtego wyimka czasu z teraźniejszością - w uległym degradacji świecie teraźniejszym jedynie muzyka nie straciła wartości, przenika życie wewnętrzne bohaterki, stymuluje je, wpływając pośrednio na jej dalsze losy.
Równie ważną rolę odgrywa w powieści „Cudzoziemka” muzyka. W przedstawieniu świata psychicznego swoich bohaterów uciekła się Kuncewiczowa do pomocy innych sztuk, na przykład muzyki.
Jarosław Iwaszkiewicz
PANNY Z WILKA 1933,
MŁYN NAD UTRATĄ1936 i
DWA OPOWIADANIA 1938- trzy tomy opowiadań
oraz dwie powieści
CZERWONE TARCZE 1934 i
PASJE BŁĘDOMIERSKIE 1938.
Panny z Wilka opowiadają o powtórnym, po kilkunastu latach przyjeździe bohatera do zaprzyjaźnionego, pełnego młodych kobiet, dworu- traktat o przemijaniu, o roli pamięci w ludzkiej psychice, o niemożności wstąpienia po raz drugi do tej samej rzeki, wreszcie o niemożności bycia szczęśliwym.
Zofia Nałkowska GRANICA 1935 i NIECIERPLIWI 1939