|
Pedagogika resocjalizacyjna - wykłady (historia resocjalizacji w Polsce i na świecie) Pedagogika resocjalizacyjna jest częścią pedagogiki specjalnej, która zajmuje się wszelkimi odbiegającymi od normy zachowania psychofizycznymi. Dyscypliny pedagogiki specjalnej to:
Pedagogika resocjalizacyjna powstała najpóźniej, gdyż przez długi czas temat przestępczości i wykolejenia nie był przez naukę podejmowany. W Polsce, zagadnienie to podjęła Maria Grzegorzewska, autorka pierwszej definicji niedostosowania społecznego. Z uwagi na swój przedmiot badań, czyli jednostki zaburzone i przestępcze, pedagogika resocjalizacyjna współpracuje z innymi naukami, między innymi z:
Specyfika pedagogiki resocjalizacyjne wyraża się w jej przedmiocie zainteresowania, który stanowią jednostki niedostosowane społecznie. Nauka ta przedstawia odmienny punkt widzenia, nie poprzestaje na opisywaniu, lecz zajmuje się również opracowywaniem pewnych strategii, metod oddziaływań, zasad postępowania przywracających zaburzone jednostki do społeczeństwa. Pedagogika resocjalizacyjna ma zatem zarówno charakter teoretyczny jak i praktyczny (w oparciu o rozpoznanie konstruuje modele zawierające wskazówki, w jaki sposób zapobiegać oraz przywracać jednostki do społeczeństwa). Pedagogika resocjalizacyjna nie posiada własne metodologii; posługuje się ona takimi metodami badań jak:
Historia myśli resocjalizacyjnej na świecie Rozwój resocjalizacji można skrótowo przedstawić za pomocą następujących punktów, ukazujących kolejne, przełomowe fakty:
System progresywny i regresywny Reforma więziennictwa z USA wzbudziła zainteresowanie Europy, gdzie system celkowy uzyskał aprobatę I Kongresu Penitencjarnego z 1846 roku. przeciwnikiem tego systemu był Lukas, zdaniem którego więzienie miało prowadzić do uspołecznienia, a nie izolacji więźniów. Przyjmował on, iż podstawę wychowania powinna stanowić odpowiednia klasyfikacja oraz segregacja więźniów. Przyjęto więc, iż należy zmierzać od najsurowszego, do coraz to łagodniejszego reżimu Myśl tę podjął Crofton rozwijając tę ideę; wprowadził on 3 stopnie resocjalizacji:
Każda z tym faz mogła zostać skrócona, jak również istniała możliwość cofnięcia więźnia do poprzedniej fazy. Na podobnej, acz odwrotnej zasadzie opierał się system regresywny, który polegał na tym, iż więźniowie na samym początku mieli najlepsze warunki i byli degradowani za złe zachowanie bądź ponownie awansowani. System ten jednak nie był tak efektywny jak progresywny. W Bostonie założono w 1826 roku reformatorium, którym kierował Wells. Pedagog ten był zdania, iż każdy chłopiec może się poprawić zanim skończy 15 lat. Traktował on swoich wychowanków jak członków wolnego społeczeństwa. Wprowadził sześciostopniowy system: 3 złe stopnie i 3 dobre, przy czym to sami wychowankowie przydzielali sobie te stopnie. Przechodzenie ze stopni początkowych było łatwiejsze niż miało to miejsce w późniejszych etapach. Bardzo cenioną wartością była szczerość, tępiono donosicielstwo. Na podobnych zasadach funkcjonowało reformatorium w Elmirze. Twórcą tego zakładu był Brockway, który był zdania, iż nie należy zajmować się tylko nieletnimi, dlatego też jego zakład przeznaczony był dla osób w wieku 16 - 20 lat, którzy nie byli recydywistami. Głównym czynnikiem poprawy miało być tutaj wrodzone dążenie do wolności oraz poprawy swego bytu. Brockway wprowadził podział wychowanków według kryterium stopnia poprawy: istniały trzy główne kategorie - czerwona, czarna i niebieska, z których każda charakteryzowała się odmiennymi warunkami i uprawnieniami. Osoba nowa zaliczana była do kategorii średniej, a więc czarnej, skąd mogła awansować wyżej do niebieskiej, bądź zostać zdegradowana do czerwonej. Osoby nie wykazujące poprawy przechodziły do czwartej kategorii - niepoprawnych, gdzie panowały najgorsze warunki (jednoosobowe cele, brak pracy). Wszyscy wychowankowie opłacali swoje utrzymanie, odzież, pożywienie i leki, środki na to otrzymywali oni za wykonywaną pracę, udział w zajęciach szkolnych. Ośrodek ten był bardzo skuteczny, o czym świadczyły statystyki - ponad 80% przedterminowo zwolnionych już nigdy nie wracało do więzienia. Reformatorium w Elmirze zyskało światową sławę, wywierając ogromy wpływ na dalszy rozwój resocjalizacji. System rodzinny Idea systemu rodzinnego istniała już od dawna, lecz w praktyce pojawiła się dopiero w początkach XIX wieku, gdzie wyodrębniano niewielkie grupy wychowanków, pozostających pod ciągłą opieką danego wychowawcy. Pierwszy tego typu ośrodek powstał we Szwajcarii - był to słynny zakład w Hofwyl, będący fundacją Fellenberga, który chciał zwalczać nędzę oraz związaną z nią przestępczość przez naukę biednych dzieci rolnictwa i rzemiosła. Zakład ten otworzony został w 1810 roku. jego wychowankami były dzieci złapane przez policję za żebractwo czy włóczęgostwo. W ośrodku tym przebywały również zepsute dzieci z dobrych rodzin i sieroty. Pierwszym kierownikiem był Jan Jakub Wehrli, który nieustannie przebywał w swoimi zakładzie, dzieląc ze swoimi wychowankami wszystkie zajęcia. Na końcowym etapie rozwoju, zakład ten opierał się na systemie monitorów polegającym na tym, iż chłopcy nie mający piętnastu lat nadzorowani byli przez wybranego starszego kolegę - "brata - opiekuna". Hofwyl odnosił bardzo dobre wyniki, dlatego też inne ośrodki zaczęły się na nim wzorować. Podobne formy opieki powstawały w taki sposób, iż dwoje ludzi (mąż i żona) posiadający własne dzieci lub nie "adoptowali" na jakiś czas kilku nieletnich. Metody wychowawcze stosowane w tym systemie polegały zazwyczaj na pracach rolniczych, w jakich brali udział zarówno podopieczni jak i opiekunowie. System republik i wiosek dziecięcych Obok instytucji opierających na wzorze stosunków społecznych panujących w rodzinie, rozwijały się również instytucje resocjalizacyjne, oparte na idei samorządności młodzieży, gdzie przykładem są:
Republika we Freeville przyjęła dwa podstawowe założenia: zupełna wolność i praca, przez co placówka ta wytworzyła swoją własną, rozbudowaną organizację składającą się z agend rządowych, podzielonych na legislatywę, egzekutywę oraz sądownictwo (na wzór ustroju Stanów Zjednoczonych). Wychowankowie aby się utrzymać, uprawiali ziemię, budowali domy, uczyli się rzemiosła i organizowali warsztaty. Za całą ich pracę otrzymywali oni wynagrodzenie w aluminiowej monecie, dzięki której mogli oni opłacać wszystkie koszty związane z ich pobytem w ośrodku. Miasto Chłopców było miejsce, gdzie przebywali opuszczeni chłopcy - wszelkiej rasy, pochodzenia i wyznania. Kierownik zakładu - Flanagan zapewniał swoim wychowankom przygotowanie zawodowe, jednocześnie starał się on zapewnić im warunki jak najbardziej przypominające rodzinę. Starał się, by jego chłopcy mieli przekonanie, iż to co robią ma swój sens i wartość. Osada ta ulegała ciągłemu rozbudowywaniu, gdzie w ostatnim okresie kierowania miasta przez Flanagana przebywało tam ponad tysiąc wychowanków. W mieście funkcjonował podział na grupy, na których czele stali dziekani wraz z czterema pomocnikami. W roku 1934 ośrodek ten otrzymał od państwa prawa samodzielnego miasta posiadającego własną administrację i pocztę, gdzie wszelkie funkcje pełnione były przez wychowanków. Innym, słynnym resocjalizatorem był Antoni Makarenko, który stworzył własny system wychowawczy. Jego zdaniem wszechstronny rozwój osiągnąć można tylko w kolektywie. Cały system opierał się na wychowaniu przez pracę i do pracy. W kolonii Makarenki (pod Połtawą) panował podział na poszczególne oddziały, na których czele stali dowódcy. Życiem kolonii dowodziła rada dowódców złożona z wychowanków. Mimo iż ten system wychowawczy dawał znaczne efekty, to jednak krytykowano go za jego militaryzm. Historia resocjalizacji w Polsce Jako pierwsi z postulatem złagodzenia surowych oraz niesprawiedliwych kar wystąpili Biernat z Lublina, Sebastian Patrycy z Pilzna i Jacek Ocieski (wiek XVI). Po raz pierwszy, metody wychowawczo - poprawcze wobec nieletnich zastosowane zostały w przytułku dla sierot św. Brunona (Warszawa 1629 rok). Pierwszy zakład o charakterze opiekuńczo - prewencyjnym założony został w 1732 roku w Warszawie, przy szpitalu Dzieciątka Jezus. Ośrodek ten został później przekształcony w dom poprawczy, stanowiący pierwszy tego typu zakład w Polsce. W Warszawie w 1936 roku założono Dom Poprawy o nazwie "Domus Correctionis" z fundacji biskupa Rostkowskiego. Jego zadaniem było poskramianie i poprawa złych ludzi poprzez przyuczanie ich do zawodu oraz wykonywanie przez nich przymusowej pracy. Jako główne metody wychowawcze stosowano plagi, dyscyplinę, dyby i kajdany, przebywanie na zimnie i w ciemni oraz zmniejszenie porcji żywieniowych i zakaz rozmów. Ośrodek ten przyjmował tylko zdrowych. W 1736 roku Augusta III wydał przywilej dla wychowanków tego zakładu mówiący, iż po opuszczeniu tego miejsca nie należy ich potępiać, gdyż posiadają oni możliwość zajmowania wszelkich urzędów czy posad. Wychowanków kierowały do domu świeckie i kościelne sądy. W Warszawie 1636 roku powstał Instytut Moralnej Poprawy Dzieci, który miał bardziej świecki charakter. Jego wychowankami zostawały dzieci nieznanych rodziców i bezdomne, które otrzymywały tam przygotowanie zawodowe i rzemiosło, jak i w późniejszym czasie pracę. W roku 1766, zakłady przekazano Kompanii Manufaktur Wełnianych, gdzie praca w tych placówkach była głównym środkiem resocjalizacyjnym przebywającej w nich młodzieży. Zakład ten został zamknięty w latach 80, a jego idea była kontynuowana przez Instytut Moralnej Poprawy Dzieci w Mokotowie. W okresie zaborów, sytuacja wygląda w sposób następujący: Zabór rosyjski Rok 1818 - Kodeks Karzący Królestwa Polskiego
Rok 1847 - Kodeks Kar Głównych i Poprawczych
Rok 1886 - Ukaz
Rok 1909 - Ustawa o zakładach wychowania przymusowego
Odstąpienie od kar cielesnych miało miejsce po roku 1861 i tyczyło się jedynie młodocianych. Od roku 1823 przestawano umieszczać młodocianych w celach razem z dorosłymi. Instytut Moralnej Poprawy Dzieci w Mokotowie powstał w roku 1828 roku z inicjatywy Fryderyka Skarbka. Po odbyciu wielu podróży oraz przyglądaniu się funkcjonowaniu systemów penitencjarnych w Niemczech, Holandii i Francji wygłosił swój referat "O Instytucie Berlińskim dla poprawy moralnie zaniedbanych dzieci". Realizatorem idei Skarbka był pedagog i działacz społeczny Stanisław Jachowicz. Opierając się na pierwowzorze określono zadania oraz charakter zakładu, do którego przyjmowano podopiecznych w wieku od 6 do 14 lat. Młodzi ludzie mogli tam trafić na skutek któregoś z przypadków:
Cała praca personelu wychowawczego polegała na nakłanianiu do poprawy i wzbudzaniu uczciwości, nauki pisania, czytania oraz pracowania. Wychowankowie kierowani byli do różnych zakładów rzemieślniczych, gdzie nabywali praktycznych umiejętność jak: stolarstwo, ślusarstwo, szewstwo, ogrodnictwo czy wyplatanie koszy. W pracach wychowawczych obowiązywała zasada, że właściwe postępowanie oraz praca nie powinny być nagradzane, gdyż stanowią uniwersalną normę społeczną, której powinni przestrzegać wszyscy ludzie. Zatem nauka i praca stały się środkami, które służyły osiągnięciu poprawy. Czynności te zajmowały wychowankom czas od godziny 8 do 17. W zakładzie stosowane były następujące kary:
Dzięki zastosowaniu systemu celkowego wychowankowie ani na moment nie byli sami, wyłączając nocny spoczynek. Każdego obowiązywał taki sam strój. W chwili, gdy w instytucie zorganizowany został kolejny oddział dla dziewcząt, personel zadbał o to, by wychowankowie nie kontaktowali się ze sobą ani na chwilę. W tym celu rozmieszczono oba oddziały w przeciwległych obszarach budynku. Tworząca się w połowie XIX wieku struktura organizacyjna życia w zakładach odbiegała znacząco od surowych instrukcji z roku 1835. Porzucono zasadę pojedynczych cel. Zbudowano dwie duże cele oraz kilka mniejszych pomieszczeń przeznaczonych na klasy oraz zajęcia rzemieślnicze. Zmiany te w dużej mierze wprowadzono dzięki Tymoteuszowi Rodziszewskiemu, Zygmuntowi Zajewskiemu i lekarzowi Strummerowi. Strummer oraz Zajewski rozpoczęli nową metodę resocjalizacyjną poprzez pracę w polu i ogrodzie. Metodę tą wykorzystana została później w Studzieńcu. Kolejny kierownik Instytutu Tomasz Koźmiński odszedł od zasady nie nagradzania za wykonywaną pracę. Wychowankowie podzieleni zostali na cztery grupy i wpisani na tablice: złotą, srebrną, białą i czarną. Migracja z jednego oddziału do innego związana była z moralną poprawą. Po przejęciu Instytutu przez Magistrat Warszawy w 1907 roku, nie dokonano poważniejszych zmian w funkcjonowaniu ośrodka. Z czasem jednak zaniedbano problemy pracy oraz przysposobienia zawodowego, a samą placówkę zaczęły charakteryzować tendencje rusyfikacyjne. Po uzyskaniu niepodległości w roku 1918 wznowiono pracę zakładu. W roku 1876 pod Skierniewicami dokonano otwarcia pierwszego na polskich ziemiach domu poprawczego przeznaczonego dla nieletnich przestępców. Instytucja powstała z inicjatywy Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych. Placówka wzorowana była na francuskiej kolonii w Mettray. Założycielem Studzieńca jest Józef Wieczorkowski, działacz społeczny, prezes Sądu Apelacyjnego. Podstawową ideą ośrodka oraz jego twórcy było wydostanie nieletnich z więzień oraz umieszczenie ich we właściwie zorganizowanych zakładach, w których podjęto by pracę nad ich poprawą oraz przygotowaniem do prawego i uczciwego życia. Zespół kierowany przez profesora Walentego Miklaszewskiego sporządził dokładną instrukcję funkcjonowania zakładu studzienieckiego. Placówka dla dziewcząt mieszcząca się w Puszczy Mariańskiej została powołało do życia w 1891 roku to samo towarzystwo co zakład w Studzieńcu. Niestety ośrodek ten funkcjonował tylko do 1924 roku po czym został zamknięty na skutek gruntownego remontu budynku. Uruchomiony ponownie w 1927 roku zmienił się w ośrodek przeznaczony wyłącznie dla chłopców do 13-go roku życia. Szkoła pracy powstała w 1911 roku w Strudzie, przeznaczona była dla mężczyzn zwolnionych z więzień, ze szczególnym uwzględnieniem młodocianych w wieku od 14 do 18 lat. Podstawowym celem zakładu było przystosowanie swych wychowanków do systematycznej pracy oraz zgodnego życia w społeczeństwie. Niestety placówka funkcjonowała tylko przez rok, po czym została zamknięta przez władze niemieckie i nigdy później nie otwarta. Zabór pruski Kodeks karny Rzeszy Niemieckiej
Jeżeli młodociany nie był świadomy swojego czynu - mógł zostać osadzony w zakładzie wychowawczym. Jeżeli młodociany miał świadomość popełnianego czynu - podlegał karze więzienia do 15 lat, czyli nie więcej niż wynosi połowa kary, która stosowana była w podobnych przypadkach wobec dorosłych. W latach 1883-1885 zbudowany został w Chojnicach Pomorski Zakład Krajowy. Na początku przeznaczony był tylko dla osób moralnie zagrożonych obu płci powyżej 18 lat. W 1900 roku stworzono osobny oddział przeznaczony dla chłopców do 18 lat, kierowanych do zakładu z wyroków sądów powiatowych lub opiekuńczych. W roku 1888 w Szubinie powstał Zakład Wychowawczy przeznaczony dla młodzieży katolickiej od 10 do 21 lat. Zakład był typowym ośrodkiem germanizacji. Podstawowy element wychowania stanowiła praca na roli. Nie zajmowano się organizowaniem czasu wychowankom, nie istniały kółka zainteresowań, nie prowadzono zajęć sportowych, każda oznaka braku dyscypliny karana był chłostą. Zabór austriacki W Austrii powstawały komisje wychowania i ochrony dzieci, które mogły wobec zagrożonych moralnie dzieci stosować różne środki wychowawczo-poprawcze i zapobiegawcze. Ustawa z roku 1885
W Galicji ochrona nieletnich przestępców była bardzo słaba. Rząd przeniósł obowiązek utrzymywania domów poprawczych na Galicyjski Wydział Krajowy usytuowany we Lwowie, który nie posiadał wystarczających na ten cel funduszy . Pierwszy zakład zbudowany został w roku 1914 w Przedzelnicy. Do typu zakładów wychowawczo - poprawczych zaliczał się również Śląski Krajowy Zakład w Cieszynie uruchomiony w 1912 roku. Placówka przeznaczony była dla chłopców od lat 14 roku, którzy byli kierowani tam na mocy wyroków sądowych lub na skutek złego prowadzenia bądź sieroctwa. Zwykle wychowanek przyjmowany był za okres trzech lat, bądź do ukończenia 18 lat w przypadku braku poprawy w zachowaniu. Do podstawowych środków wychowawczych należała: praca, nauka oraz godziwe rozrywki. W przypadku złego zachowania, stosowano kary, lżejsze jak zakaz wyjścia poza teren zakładu bądź cięższe, do których należała chłosta. Nagrodami za dobre zachowania były przepustki na wyjście do miasta, bilety do kina, zezwolenia na spotkanie z rodziną bądź wyróżnienie w formie srebrnego paska naszywanego na kołnierzyk. Czasy międzywojenne 1 lutego 1919 roku marszałek Józef Piłsudski wydał dekret dotyczący utworzenia sądów dla nieletnich. Urzędujący wówczas minister sprawiedliwości Leon Supiński podpisał rozporządzenie o urządzaniu sądów dla nieletnich. 1 września 1919 roku rozpoczęły funkcjonowanie trzy sądy: w Łodzi, Warszawie i Lublinie. Do kompetencji tych sądów należały sprawy dotyczące nieletnich do 17-go życia oraz osób starszych oskarżonych o przestępstwa dokonywane na nieletnich do 17-go roku życia. Problem stanowił jednak fakt, iż do 1932 roku, czyli do chwili uchwalenia Kodeksu Karnego oraz Kodeksu postępowania Karnego (w 1929 roku) w całym kraju obowiązywały kodeksy: niemiecki, rosyjski i austriacki. Silny rozwój sądownictwa nieletnich nastąpił dopiero po II Wojnie Światowej, po wydaniu w 1949 roku ustaw zmieniających dotychczasowe przepisy dotyczące organizacji i zakresu kompetencji sądów. Na początku sądy zajmowały się tylko sprawami karnymi nieletnich, ale w roku 1953 rozszerzono zakres ich kompetencji o sprawy dotyczące ograniczeń władzy rodzicielskiej itp. Rozporządzenie z 1919 roku zalecało również sędziom dla nieletnich powoływanie opiekunów sądowych. Do zakresu obowiązków takich opiekunów należało udzielanie pomocy sędziemu w zakresie gromadzenia informacji o nieletnich oraz sprawowanie z ramienia sądu opieki nad nimi (zwłaszcza w okresie zawieszania wykonania wyroków). W 1929 roku zmieniono instytucję opiekuna na instytucję kuratora nieletnich przy sądach grodzkich oraz każdym sądzie dla nieletnich. Po II Wojnie Światowej miał miejsce dalszy rozwój instytucji kuratora. W roku 1951 przy sądach dla nieletnich powołano kuratorów społecznych, zajmujących się społecznie pracą z niedostosowaną młodzieżą. W perspektywie coraz większej ilości pracy należało w 1959 roku powołać stanowiska zawodowych kuratorów dla nieletnich, będących stałymi pracownikami sądów. W roku 1978 stworzono wydziały rodzinne i nieletnich w sądach rejonowych. Po zakończeniu II Wojny Światowej opieka nad zakładami przypadła Ministerstwu Sprawiedliwości. Końcem 1946 roku Minister Oświaty wydał memoriał dotyczący pogorszającej się sytuacji w zakładach poprawczych. Od tamtej chwili ośrodki przeszły pod opiekę Ministerstwa Oświaty. W roku 1950 wszelkie placówki opiekuńczo - wychowawcze oraz resocjalizacyjne przejęte zostały przez państwo. Odpowiedzialność Karna na podstawie Ustawy Prawo Karne z dnia 1 września 1932 roku:
Aby skazać nieletniego zgodnie z ogólnymi zasadami odpowiedzialności karnej, wystąpić musiały dwie przesłanki:
Można zawiesić osadzenia nieletnich w zakładzie poprawczym jeżeli wystąpią ku temu określone przesłanki. Zawieszenie może wystąpić na czas 1 - 3 lat. Jeśli w tym czasie nieletni prowadził się właściwie może nastąpić uznanie osadzenia w zakładzie poprawczym za niebyłe. Warunkowe zwolnienie nastąpić może na wniosek dyrekcji zakładu. Zgodnie z ustawą z 1929 roku sąd dla nieletnich może w razie potrzeby użyć następujących środków zapobiegawczych:
Po ukończeniu dochodzenia sąd może umorzyć sprawę bądź wyznaczyć termin rozprawy głównej w celu zakończenia przewodu sądowego oraz ogłoszenia wyroku. Instytucje pomocnicze przy sądach dla nieletnich powstałe po 1918 roku
Stan posiadania placówek w latach 1918 - 1939 Prócz wymienionych już ośrodków w Studzieńcu, Szubinie, Cieszynie i Chojnicach na uwagę zasługują również takie placówki jak: zakład dla nieletnich w Wielucianach, Przędzelnicy, Głazie, Kamieniu Pomorskim dla dziewcząt, Bojanowie, Antoniewie, Koźminie i Cerekwicy. Oprócz zakładów dla nieletnich istniało w Polsce wiele placówek przeznaczonych dla młodzieży zagrożonej i zaniedbanej moralnie. Zakłady te tworzone były pod kontrolą Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej. W 1939 roku takich miejsc był około 25. Wszystkie te placówki podzielić można na kilka grup: kongregacje kościelne, stowarzyszenia społeczne, fundacje, samorządowe związki publiczne oraz osoby prywatne. Wśród fundacji wymienić można Lwowską Fundację Fryderyka Skarbka, Fundację Warszawską Pusłowskich (dom na Mokotowie). Pośród towarzystw na uwagę zasługują Towarzystwo Opieki nad Młodocianymi oraz Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. Do kongregacji kościelnych zaliczyć można Zakon Magdalenek (6 placówek dla dziewcząt z 450 miejscami) oraz Zgromadzenie Sióstr Opatrzności Bożej (5 placówek i 230 miejsc). W 1938 roku działało w Polsce 40 placówek wychowawczych dla nieletnich. |