RETORYKA I ERYSTYKA
Pojęcie retoryki, funkcje, zasady
Retoryka – (od łac. reo – mówię pięknie, celowo) sztuka dyskutowania, ozdobnego wysławiania się. Pierwszą szkołę retoryki założył w 378 r. p.n.e. Isokrates. Retoryka pochodzi od słowa „recte” – chwytanie ludzi w sieć słowa.
funkcje retoryczne:
DOCERE – f. poznawcza,
DELECTARE – f. estetyczna,
MOVERE – f. sugestyjna,
3 zadania /funkcje mowy:
-docere / probare – pouczyć, gdy próbujemy uczyć, informować słuchaczy, udowadniamy coś, przekonujemy poprzez argumenty logiczne, kierujemy nasze działanie do intelektu słuchaczy, pouczenie ma być refleksyjne, subtelne, nie brutalne – najważniejsza dla rodzaju sądowego
- movere/permovere – wzruszyć, poruszyć, odwołanie się do języka wartości do woli, do etyki – najważniejsza dla rodzaju doradczego
- delectare – wzruszyć, zachwycić, bawić, apel do sfery emocji, ukierunkowanie na uczucia, sprawianie estetycznej przyjemności – najważniejsza dla rodzaju popisowego
Uniwersalne zasady retoryki:
Organiczności – po raz pierwszy sformułował ją Platon. Mowa jako żywa istota. Złożona z kilku członków, każdy z nich ma swoje miejsce, funkcje i muszą działać harmonijnie. Przemówienie musi być zharmonizowane, każda część ma swoje zadanie do spełnienia i musi je spełniać.
Stosowności ( decorum – łac.) – decyduje o właściwym wyborze i zastosowaniu środków retorycznych. Trzeba dobrać właściwy język do tematu. Dostosować swój sposób wystąpienia do okoliczności, w jakich występujemy.
Funkcjonalności – osiągnięcie ostatecznego celu wystąpienia jest uzależnione od znajomości środków retorycznych. Cokolwiek pojawia się w naszej mowie, musi mieć swoje uzasadnienie. Nawet szklanka z wodą jest środkiem retorycznym, każda najmniejsza rzecz, gest, nawet kolor ubrania.
*5 faz opracowywania mowy:
- inventio – inwencja, polega na wyszukiwaniu i gromadzeniu materiału związanego z tematem i celem wystąpienia (badania, ankiety, wywiad)
- dispositio – dyspozycja – porządkowanie materiału, przewidujemy kompozycję, jak zaczniemy, co dalej, jak skończymy, odrzucanie materiału nieciekawego, niewiarygodnego – selekcja
- elocutio- ubieranie w słowa, nadawanie materiałowi kształtu słownego
-memoria – zapamiętywanie
-actio/pronuntiatio – wygłaszanie
NEORETORYKA
1936r. – NOWA RETORYKA
Ivor Armstrong Richards “Filozofia retoryki”- pojęcie nowej retoryki, uwzględnienie nowych warunków komunikacyjnych. Retoryka stara zostanie zastąpiona nową, rozumianą jako dyskurs, jako działanie językowe; użycie słów w celu wywołania postaw.
Chaim Parelman – szkoła belgijska – wypowiedzi, w których kryje się spór, starcie racji. W każdym sporze chodzi o wartości, poświęcanie dóbr, jakie dobro poświęcić w imię innego. Nie ma sensu konstruowanie długich, logicznych wywodów. Kwestia artyzmu zupełnie nie jest istotna. Retoryka jako teoria argumentacji.
Krytyka retoryczna – od lat 20. XX w. Zrodziła się w stanach. Bada się teksty literackie, muzyczne, itd. Metoda analityczna, która odkrywa środki autora. Mowa, jako komunikacja z publicznością. Badaczy interesuje psychika, aparatura argumentacyjna.
Krytyka literacka – dotyczy tworzenia tekstu.
Odbiorca może być prymarny (realny, zamierzony, sformułowany) lub sekundarny (wtórny, przypadkowy, niezamierzony).
Nowa retoryka zajmuje się oddziaływaniem na audytorium.
LOGOS, ETHOS, PATHOS
TRÓJCZŁONOWOŚĆ:
☼LOGOS – odwołuje się do intelektu (np. mnogość przykładów),
☼ETHOS – odwołuje się do woli, postawy moralne, osobowość, system wartości, autorytet, stworzenie wrażenia o sobie, podkreślamy cechy wypowiedzi autora
☼PATHOS – odwołuje się do: uczuć, wyobraźni, wzruszenia, emocji, pasji,
TERMINOLOGIA RETORYCZNA DAWNIEJ I DZIŚ
Terminologia w retoryce (Z zeszytu) – Latynizacja terminów – przełożenie terminów pochodzenia greckiego na terminy łacińskie. Próbowano zastępować niektóre słowa odpowiednikami polskimi. Próbowano nazwać tropy i figury. Od lat 70 XX w. zaczęły się uwspółcześnienia retoryki. Pojawiły się pojęcia: retoryka reklamy, dziennikarska, medialna, gestu, itd. Firanowicz, Kostka- potocki, euzebiusz Słowacki - próbowali oni znaleźć polskie terminy
RETORYKA DZIENNIKARSKA
Jest to jedna z odmian retoryki (szczegółowa). Sztuka sprawnego i skutecznego posługiwania się w mowie i piśmie w rozumieniu publicznym.
Retoryka a media: sztuka, nauka, praktyka na temat odmian komunikacji; siła, która potrafi kreować rzeczywistość. Ong opisał cywilizację np. medialną. Wkraczamy w epokę sofistyczną.
STYL PUBLICYSTYCZNO-DZIENNIKARSKI:
kształtuje postawy ludzkie,
tygiel stylowy (naukowość, artyzm, prostota i in.); zależnie od gatunku,
bazuje na stereotypach,
| INFORMACJA | PUBLICYSTYKA |
|---|---|
| monologowość | dialogowość |
| potoczność | oficjalność |
| szablonowość | nieszablonowość |
Od Elizy) Stylistyka dziennikarska: stylistyka funkcjonalna, stylistyka interakcyjna, style gatunkowe
Retoryka wizualna w dziennikarstwie:
Fotoreportaż, foto felieton, sylwetka, list gończy, prośby, apele, reklama, rekomendacja ze zdjęciem, foto kronika, rysunkowa forma komentarza
Aby doskonalić skutecznie własny warsztat pisarski, nie wystarczy sama znajomość języka. Trzeba rozumieć zjawiska językowe i umieć opisać wytwór własnej pracy, wiedzieć, jak tekst został zrobiony nie tylko od strony fasady, lecz także pod względem funkcjonalności każdego elementu, oraz mieć świadomość, dlaczego jeden tekst jest taki dobry, a inny taki zły.
WSPÓŁCZESNE BADANIA NAD RETORYKĄ
Współcześnie badania nad retoryką obejmują czternaście pól badawczych: • retoryka w obrębie nauki o kulturze, • retoryka a teoria komunikacji, • hermeneutyka i pragmatyka, • retoryka i logiki nieformalne, • retoryka i filozofia • retoryka a teoria informacji i dziennikarstwo, • retoryka polityczna • propaganda i reklama, • kaznodziejstwo, • krytyka retoryczna, • retoryka kobieca, • retoryka wypowiedzi autobiograficznych, • retoryka a mass media, • retoryka a semantyka i semiologia, • retoryka metafory, • retoryka i nauka o kompozycji.
W retoryce bada się:
Retoryka opisowa, systematyczna – Jerzy Ziomek, Lichański
Homiletyka – kaznodziejstwo; jedno z zastosowań retoryki; bada się perswadyjność (Korolko)
Retoryka szkolna – uczono od zawsze
Retoryka reklamy – Lewiński, Szczęsna
Teoria argumentacji – powstała interdyscyplinarna grupa polskiej szkoły argumentacji; Szymanek „Sztuka argumentacji”
Figury retoryczne – Lausberg
Topika, toposy; retoryka dziennikarska; retoryka związana z filozofią; związki retoryki z językoznawstwem; sztukę żywego słowa
Bada się retorykę: (Od Elizy)
- prawa, edukacji, toposu, reklamy, dziennikarstwa, dydaktyczną
RETORYKA JAKO TWORZENIE TEKSTU
Status questionis- jaki jest aktualny stan rzeczy; co inni już na dany temat powiedzieli;
Żeby powstał tekst musi się coś wydarzyć, przyczyna.
Metatekst – rodzaj tekstu o tekście
Tekst w tekście – pewna struktura retoryczna; świadomy konstrukt myśli retorycznej
Funkcja stylotwórcza – dokumentarność, literackość, instrumentalność, retoryczność
Dla tekstu ważny jest kontekst (np., w jakim czasopiśmie nasz tekst jest zamieszczony); czytelnicy; kontekstem są inne teksty tego samego autora. Dokonujemy redukcji tekstu albo powiększania.
Redagując teksty mamy na uwadze aspekty:
Merytoryczny
Językowy (prosto, zrozumiale)
Formalny (reguły gatunkowe)
Etyczno-prawny
Wszystkie teksty w sieci są potencjalnie dostępne i obecne. HIPERTEKST
Skuteczne pisanie:
Aspekt ludzki
Aspekt merytoryczny
Aspekt sytuacyjny
Techniki pisania + skuteczność:
Zależne od medium (inaczej się pisze do prasy niż do Internetu, bo prasę się czyta, a Internet przegląda).
Zależne od gatunku
Kreatywność w pisaniu
Odpowiednio dobrane tytuły, leady, itd.
Brak ogólników
Nienadużywanie cytatów
Retoryczne sposoby oddziaływania na czytelnika:
Szereg argumentów (np. w formie dekalogu)
Stymulacja działań (apele, protesty, reklamy)
Topos z autorytetu (np. autorytety w reklamach)
Listy niemożliwe (kierowane do znanych zmarłych)
RETORYKA WIZUALNA/OBRAZU
Retoryka wizualna to komunikacja obrazowa (np. retoryka mody, reklamy). W obrazie dostrzega się struktury argumentacyjne. Zwraca się uwagę na wielkość, symbolikę. Skutkuje to marginalizacją słowa i spadkiem czytelnictwa.
Retoryka obrazu – (Umberto Eco) upraszczanie wywodów, odwołanie do elipsy jako chwytu stylistycznego, sugestywne metafory zastępujące rozumowanie.
Obraz reklamowy to synekdocha, metonimia.
Dominacja obrazu zaczęła się z chwilą rozwoju magazynów, ale początki trzeba wiązać z komiksem. + Fragment z pkt. 5.
PODMIOT RETORYCZNY
HOMO RHETORICUS (NADAWCA). Występuje często jako podmiot zbiorowy MY. Często jest to wykorzystywane przez polityków, naukowców, itd., którzy wypowiadają się w imieniu zbiorowości. Podmiot charakteryzuje sposób … wypowiedzi oraz retoryka gestu.
NURT CREATIVE WRITING I JEGO ZWIĄZEK Z RETORYKĄ
To twórcze pisania, oryginalna konwencjonalność.
- ćwiczenie różnych form pisania,
- daje narzędzia do tworzenia tekstu,
- odchodzenie od tego, co w pisaniu powszechne,
- pisanie na żywo,
- poczta literacka (mini felietony z poradami)
Nie wiem jaki to ma związek z retoryką;/
INWENCJA – POJĘCIE, TEMAT, TYTUŁ
- Inventio – inwencja, polega na wyszukiwaniu i gromadzeniu materiału związanego z tematem i celem wystąpienia (badania, ankiety, wywiad); plan inwencyjny (treści, idee, toposy, motywy); znalezienie pomysłu na jakąś wypowiedź.
Trójkąt retoryczny
Temat – jest punktem wyjścia; lemat – jego rozwinięcie. Temat pochodzi od greckiego słowa ‘thema’ Jest integralną częścią komunikatu.
Tematy:
- ogólne (podejmujemy kwestię ponadczasową np. esej)
- szczegółowe (wokół określonych wydarzeń np. reportaż).
Treść jest sednem retoryki.
Źródła tematów:
- komputer,
-notatnik dziennikarza,
-cytaty
-rozmowy komórkowe
Hipertemat – temat główny; w jego ramach pojawiają się podtematy; zwykle sygnalizujemy o nim na początku; on scala tekst
Funkcje tytułu:
- nominatywna, nazywająca temat
- deskryptywna, przedstawiająca temat
- pragmatyczna, oddziałująca na odbiorcę
Tytuł to najczęściej równoważnik, integralna część tekstu, jest pointą wypowiedzi. Tytuł tworzymy na końcu, gdyż ma być adekwatny do całego tekstu.
Błędy w tytułach:
- wieloznaczność,
-zbyt długie,
- bezbarwność
Tytuły w tekście:
- tytuł główny
- śródtytuły
- nadtytuł
- podtytuł
Tytuł to najkrótsza forma wstępu.
POJĘCIE TOPOSU I RODZAJE TOPOSÓW
Toposy (gr. źródło, magazyn pomysłów), kojarzą się z powtarzalnością twórczo wykorzystywaną. Topos oznacza zmienność w niezmienności.
Toposy to zbory ujęć, które wciąż się aktualizuje.
Toposy powstały w starożytności, gdy nie znano pojęcia oryginalności. Ideę oryginalności stworzono dopiero pod koniec XIX w., w duchu romantyzmu, który kładł nacisk na indywidualizm.
Arystoteles: toposy – miejsca w wyobraźni, w których szuka się inspiracji do mów.
Topika – to zbiór toposów; gotowych argumentów; nauk o toposach. Mogą być wspólne (uniwersalne mądrości) lub specjalne (do konkretnej dziedziny wiedzy np. prawnicze)
Współczesne toposy badał Curtius – narzędzie służące do opisu i interpretacji tekstu.
Rodzaje toposów:
- kompozycyjne
-elokucyjne
- pronuncjalne
Podstawą była wiedza; żywa tradycja; przygotowane struktury współtworzone przez odbiorców (dwugłos z odbiorcą). Topos pełni funkcję argumentacyjną -> ma wesprzeć tezę. Toposy bardziej się odnajduje niż tworzy.
Topika imienna- wciąż powraca imię jakiegoś bohatera np. Don juan
Topos z porównania- podobieństwa lub różnice X jest jak Y
Topos gatunkowy- gatunki mają swoje wyznaczniki
Topos uniwersalny- zawsze i wszędzie rozumiane tak samo
Topos kulturowy- w słownikach symboli, kultury
Topos narodowy- najbardziej odbierane w danym narodzie, państwie
Topos środowiskowy- np. dziennikarskie
Osobisty, rodzinny- np. język domowy
Aktualności- ważne w dziennikarstwie
Topika internetowa- nowe fabuły, język (netspeak), nowi bohaterowie.
PROGYMNASMATA
Są to ćwiczenia retoryczne. Były ważne przy tworzeniu form wypowiedzi. Twór grecki; powstawały ich zbiory. Niektóre odpowiadają formą wypowiedzi, a niektóre takim jak np. esej.
Ćwiczenia:
Sztuka porównywania – coś z czymś np. pod kątem zalet, wad. Sztuka retoryczna była na antytezach. Porównanie mogło być poprzez kontrastowanie lub analogię.
Pochwały – można było chwalić osoby, rzeczy, pory roku. To, co chwaliliśmy było wzorcem dla nas; forma ideału. Musieliśmy to uzasadnić by zachęcić do naśladowania.
Opis – tło, kontekst sytuacyjny. Już w starożytności obejmował 7 elementów (co, kto, z czym, z czego, jak, gdzie, kiedy, dlaczego).
Imitowanie czegoś (mimesis) – realistyczne odtwarzanie rzeczywistości.
Przedstawianie charakterów
Chreja – rozprawa dydaktyczna; perswazyjna np. maksyma – wyjaśnienie jej; okazywanie słuszności bądź nie.
Opowiadanie – narracje
Polemika – zbijanie zarzutów
Kompromis – pogodzić rozbieżne stanowiska
Dialog – odwzorowywano dialogi Platona, Cycerona. Narodził się na Agorze. Wymiana opinii wolnych obywateli.
PERWSAZJA I ŚRODKI PERSWAZYJNE
►PERSWAZJA (jako działanie etyczne, demokratyczne)
instrumentalna publiczna
propaganda reklama
Perswazja jako działanie niedemokratyczne:
„pranie mózgu”,
Indoktrynacja,
ABY PERSWAZJA BYŁA SKUTECZNA:
skierowana do określonego adresata (pouczający – pouczany),
selekcja informacji,
selekcja środków językowych,
gdy odbiorca myśli i działa z wolą odbiorcy,
gdy odbiorca nie różni się od nas diametralnie (w danej kwestii),
7 ETAPÓW PEŁNEJ PERSWAZJI:
zauważenie,
zainteresowanie,
przeczytanie/wysłuchanie,
zrozumienie,
akceptacja treści,
zapamiętanie treści,
zachowanie zgodne z intencjami nadawcy,
FORMY PERSWAZJI:
przekonywanie (argumentowanie),
nakłanianie (propaganda, dydaktyka, reklama),
pobudzanie (agitacja – przekonywanie tłumów: terror myślowy, demagogia, szybkie przekonywanie, emocjonalność, kłamliwe argumenty, chwytliwe hasła),
4 ZASADY PERSWAZJI:
społecznego dowodu słuszności (np. gdy inni kupują produkt X, to ja też go kupię),
sympatii (poprzez np.: komplementy, ładny wygląd),
autorytetu,
niedoboru (np. gdy trudno jest dostać X, to chcemy mieć X),
Sokrates: Przekonuj i daj się przekonywać
światły obywatel,
naoczny świadek,
krytyczny intelektualista,
RELACJE NADAWCA – ODBIORCA:
N = O (debata) – równorzędność,
N > O (polemika, sąd) – pozycja nadrzędności nadawcy nad odbiorcą,
N < O (laudacja, panegiryk) – nadawca jest podporządkowany chwalonemu odbiorcy,
Perswazja odwołuje się do intelektu, woli i uczuć odbiorcy.
PERSWAZYJNE ŚRODKI LEKSYKALNE:
powtarzanie słów (utrwalają się, przenikają do umysłów),
przymiotniki nazywające wartości,
kumulacja synonimów,
zaimek osobowy „my”,
zaimek dzierżawczy „nasz”,
zdania rozkazujące,
pytania:
retoryczne,
inspirujące,
prowokujące,
apostrofy,
zwroty grzecznościowe,
zdania powinnościowe („należy…”),
zdania typu: „żeby…”, „oby…”,
użycie form osobowych futurum (np. „zrobimy…”),
wyrażenia oceniająco-waloryzujące (np.: „uczciwy”, „dobry”),
metaforyka,
ironia,
amplifikacja (powiększenie lub pomniejszenia),
stopniowanie,
TEKST
interpretacja
wydarzenie postawa odbiorcy
argumentacja
MANIPULACJA, PROPAGADNA
Manipulacja – to kłamliwa perswazja; podawanie informacji nie do sprawdzenia; przewaga nadawcy nad odbiorcą, który jest traktowany instrumentalnie. Metoda zakamuflowanej perswazji. Pochodzi od ‘manu’- ręka.
Manipulacja wykorzystuje, miedzy innymi, kłamstwo, szantaż, a zatem jest aktem ukrytym i perswazją złą.
Tu chodzi o zadowolenie nadawcy, podczas gdy przy perswazji nadawca i odbiorca grają ze sobą, otrzymując obustronną korzyść.
Sposoby manipulowania:
- fragmentacja – nazywamy coś w sposób punktowy, wybiórczy
- Ingracjacja – zaskarbianie względów u adresata; techniką manipulacji są informacje nieprawdziwe, bądź spreparowane.
- Hiperbolizacja – jest to wyolbrzymienie
-Szum informacyjny – sprawy ważne uważa się za małoznaczące lub nadmiar inf.
- kreowanie wroga/kozła ofiarnego – żeby zakryć niedostatki
- oddziaływanie na emocje – budzenie np. antypatii
- inscenizacja – „podstawianie” gości, żeby z aplauzem przeszły kontrowersyjne tematy
- dezinformacja
- opóźnianie przekazu informacji = agenda setting –na dalszych stronach w prasie = teoria porządku dziennego
- sondy publiczne – dotyczą osób niekompetentnych, są niewiarygodne
- informacje wieloznaczne - odbiorca się gubi; dane o wątpliwej wartości
- taktyka autorytetu – „fachowcy”, którzy poświadczają nieprawdę
- nowomowa – (Bralczyk, Głowiński) – to manipulowanie językiem.
- system S-M-S – wzniecenie chaosu, żeby odwrócić uwagę (sensacja, muzyka, seks). Obraz rzeczywistości wiarygodny dla nadawcy.
- zamulanie – pomijanie elementu żeby nie zrozumieć całości przekazu
- powtarzalność – żeby społeczeństwo uwierzyło
- Ingracjacja – manipulujący grozi, wywiera presję, „słodzi” – gra nie fair
PROPAGANDA
Propaganda bazuje na retoryce, wykorzystuje ją w bardzo widoczny sposób. Przesadza. Jak jest potrzebna retoryka to ja wykorzystujemy a jak nie to nie. Retoryka wypracowała techniki perswazyjnego działania. Mogą to być różne grupy odbiorców. Propaganda jest ukierunkowana na prostego zwykłego mało myślącego człowieka. Na duże grupy ludzi, którzy są nie pewni, myślą w sposób nieskomplikowany, prosty, którzy wolą dostać gotowe sądy, oceny, recepty. Są przyzwyczajeni, że w działalności propagandowej występuje dużo środków przekonywujących, mają wrażenie, że lepiej orientują się w świecie. Świat uproszczony, czarno biały. To są oczekiwania odbiorców propagandy, łatwo jest takimi ludźmi sterować. Silna emocjonalizacja, duża agresja w języku. Retoryka bierze pod uwagę różne grupy odbiorców. Propaganda jest ukierunkowana na działanie długofalowe. Retoryka daje pewien obszar wolności, proponuje pewne sądy, oceny. Szanują wolność odbiorców.
Ma zamaskowane techniki:
plotka,
stereotyp,
slogan,
przemilczenie,
selekcja,
upraszczanie,
nadmierne uogólnianie,
zapewnienie,
taktyka „małych kroczków”,
taktyka „ globalnego ataku”,
ARGUMENTACJA
Narzędzia rozumowania argumentacji:
Entymemat (sylogizm) rozumowanie polegające na tym, że z dwóch przesłanek wynika jeden wniosek.
Np. nie umiem przyprawić rosołu, więc nie jestem dobrą kucharką.
Epicheremat
Soryt (łańcusznik) jeżeli a to b to b to a itd…
Indukcyjne (od szczegółu do ogółu)
Przykład (podobny, zbliżony, niepodobny) np. oni coś robią, to my też.
Zasady argumentowania:
Należy uwzględniać właściwości audytorium
Utrzymywanie kontaktu z rozmówcą
Musimy mieć świadomość celu przemowy
Świadomość celu, jaki przyświeca odbiorcom
Unikanie chaosu argumentacyjnego
Teza powinna być powtarzana
Zaznaczanie ważnych kwestii
Posługiwanie się konkretami
Posługiwanie się obrazowaniem
Stosowanie supozycji – wszyscy wiedzą, że…; każdy wie, że…
Mówienie zrozumiale
Mówienie o korzyściach, gdy słuchacze się z nami zgodzą
Odwoływanie się do wartości uważanych powszechnie za moralnie dobre, prestiżu
Odwoływać się do obrony przed nierównościami społecznymi
Nazywanie zjawisk i faktów w określony sposób
Lansowanie własnego stanowiska
KONTRARGUMENTACJA
Mamy z nią zawsze do czynienia, np. w czasie wystąpień publicznych.
Kontrargumentować można się na dwa sposoby:
Uczciwie, rzetelnie – odbijamy to, co mówi przeciwnik.
Nieuczciwie – argumenty nie zawsze etyczne
NEGOCJACJE I SZTUKA PREZENTACJI, JAKO DYSKURS PERSWAZYJNY
ERYSTYKA – POJĘCIE I WYBRANE STRATEGIE
ERYSTKA – sztuka prowadzenia sporów w celu zwycięstwa w oczach słuchaczy.
Spór erystyczny polega na tym, aby świadkowie sporu uznali nas za zwycięzców, nie przeciwnik. Mamy w nim możliwość głoszenia swoich poglądów, zrobienia wrażenia na słuchaczu, daje czas antenowy. Można go prowadzić każdą metodą, nawet nieetyczną.
Techniki erystyczne dzieli się na 3 działy:
Mające związek z tematem wystąpienia
Skierowane na grono słuchaczy
Skierowane na przeciwnika
ERTSTYKA – sztuka prowadzenia sporów
Od łacińskiego Eris – patronki niezgody
Sofistyka – zajmuje się słownymi wybiegami, nieuczciwymi sztuczkami, tzw. sofizmatami:
umiejętność zaprzeczania (np. „w teorii to się sprawdza, ale nie w praktyce”),
metoda potoku bezsensownych słuch, tzw. pustosłów,
metoda twierdzeń relatywnych (np. „Murzyn jest czarny, ale zęby ma białe, więc jest czarny ale nie jest),
pozory poprawności (np. „teoria X jest fałszywa, bo X jest Y”),
Grecy dostrzegli, że erystyka jest po złej stronie perswazji.
Fałszywy obraz rzeczywistości za pomocą chwytów pozamerytorycznych. Sofiści wykorzystywali chwyty erystyczne.
Strategmaty – formuły argumentacyjne używane w erystyce
O erystyce możemy mówić w skali mikro lub makro.
Metody Kochana: metoda ironicznej niekompetencji; podrzucenie audytorium „czerwonego śledzia”, metoda czarno-białego widzenia; sofizmat powszechnej praktyki; błyskawiczne tempo rzucanych pytań; atak osobisty; ścieranie w pył; ucieczka
Dyspozycja – pojęcie, toposy i figury kompozycyjne
Dyspozycio – porządkowanie materiału, przewidujemy kompozycję, jak zaczniemy, co dalej, jak skończymy, odrzucanie materiału nieciekawego, niewiarygodnego – selekcja
Arystoteles wyróżniał 4 elementy w każdej wypowiedzi:
- wstęp
- przedstawienie sprawy i dowodzenie
- epilog
- zakończenie
Dla Platona każda mowa/tekst powinny być zamkniętą całością, która ma wyraziste końce i środek. Powinny istnieć między nimi sensowne proporcje.
KOMPOZYCJA
Musimy zaczynać od zdań przykuwających uwagę; informacje równomiernie rozmieszczać w tekście; ostatnie zdanie ma poruszyć odbiorcę. Jest wiele błędów w kompozycji. Dyspozycja to nauka o uporządkowaniu materiału zebranego na poziomie inwencji.
Wstęp – ogromna rola psychologiczna – przychylność słuchacza. Była to 1/8 całego tekstu (15%). Krótki, ale ważny, bo jeden z najlepiej pamiętanych. Różnie realizowany (anegdota, dowcip, itd.) Przygotowywał do głównego typu wypowiedzi.
Topos exordialny – czyli wstępny; topos jest domeną inwencji; można było podawać przyczyny/ cel pisania, odnieść się do tytułu, uzasadnić podjęty gatunek; w jakich okolicznościach doszło do napisania tekstu.
Zakończenie – życzliwe nastrojenie do tematu, czasem kończymy hasłem, apelem, postulatem. 5 – 15% przekazu.
Topos finalny – topos stosowany w zakończeniach; np. figura zwana epilogosem; skrzydlate słowa – mogą być pointą, życzeniami, sugestią do dalszych rozwinięć.
Schemat 3 warunków spójności: 1 nadawca, 1 odbiorca, 1 temat.
KOMPOZYCYJNE FIGURY RETORYCZNE:
Tranzycja – przejścia, sposoby przechodzenia np. zacznę od, tyle o…
Dygresja – by uniknąć monotonii
Powtarzanie (paralelizm retoryczny) – podsumowanie przy użyciu innych słów, przykładów
Akapit – podstawowa jednostka kompozycji tekstu
Ciągi przyczynowo skutkowe/wynikowe
Pominięcie – „pomijam kwestie związane z…”
Cząstkowa rekapitulacja
Wtrącenia nawiasowe
Wyliczenie
Zapowiedź czegoś
Solilokwium
Sentencje
Dowcipy
Odwracanie kolejności zdarzeń
Asocjacja
ELOKUCJA – POJĘCIE, ZASADY, TRIADA STYLISTYCZNA, STYL RETORYCZNY, STYLISTYKA INTERAKCYJNA
- Elocutio- ubieranie w słowa, nadawanie materiałowi kształtu słownego. (tropy i figury; okresy retoryczne)
Zasady cechy/stylu:
- poprawność gramatyczna,
- jasność,
- takt, czyli stosowność (decorum)
- ozdobność (ornatus) – używano w tekście tropów i figur
Stylistyka a retoryka – w XIX w. zastąpiono retorykę- stylistyką. Język – żeby uczynić go jasnym; odżargonować np. wyodrębniać zamiast wyabstrahować
Triada stylowa:
niski – docere,
średni – delectare,
wysoki – movere,
Koło Wergilego – poszczególnym stylom przypisywał on różne rzeczy (rośliny, zaody, zwierzęta i in.)
Zasada harmonii 3 stylów: retor powinien umieć posługiwać się trzema stylami w jednej mowie.
STYL NISKI (Rej):
dydaktyczny
bliski mowie potoczne,
unika wieloznaczności,
STYL ŚREDNI (Kochanowski):
tematy mniejszej wagi niż w stylu wysokim,
uboższe środki stylistyczne
epigramaty, fraszki,
STYL WYSOKI:
odkrywczość obrazowania,
wiele tropów stylistycznych,
oda, elegia, epopeja,
azjanizm – styl wzniosły
attycyzm – styl prosty i średni
Brakujące do triady ogniwo to cyceronianizm (pomiędzy azjanizmem a attycyzmem)
Od Nietzschego (XIX/XX w.) rozróżniamy 2 opozycyjne style:
dionizyjski – nieuwzględnianie reguł, emocjonalność, twórczy stosunek do języka; np. : Tuwim, Leśmian,
apolliński – intelektualizm, plastyczność, umiar; Staff, Lechoń,
przezroczysty – został wyróżniony w XX w.; bliski stylowi średniemu; cechuje się:
bezstylowością,
przedmiotowością,
czystą mową na rzecz leksyki,
W opozycji do niego jest styl nieprzezroczysty (zmetaforyzowany, pełen ozdób).
Niedawno pojawiło się pojęcie stopnia zerowego stylu – mowa narzędziem komunikacji (R. Barthes)
Styl retoryczny: to co zdobnicze -> to co artystyczne -> wyraz osobowości -> odstępstwa od normy -> koncepcja funkcjonalna -> działanie językowe -> cechy tekstu (styl należy do tekstu) Aktualnie!
Cechy:
mnogość figur,
sentencjonalny,
kunsztowny,
erudycyjny,
Stylistyka interakcyjna – ( konwersacyjność -> s. kolokwialny, retoryczność -> s. ironiczny, retoryczno – perswazyjny; intertekstualność; polemiczność -> s. polemiczny)
MEMORIA, ACTIO
memoria = mnemonika – sztuka intelektu i zapamiętywania; nadmiar informacji utrudnia zapamiętywanie; oto najważniejsze zagrożenia dla tej sztuki:
mechaniczne nośniki pamięci,
nadmiar danych,
ogromne przyspieszenie procesów historycznych,
Wyróżnia się pamięć:
- naturalną
- sztuczną
- długotrwałą
- krótkotrwałą
- Elektroniczne przechowywanie tekstów. (Wyręcza pamięć)
- Kultura pamięci uległa osłabieniu wraz z wynalezieniem druku
- Zapamiętywanie -> przechowywanie -> przypominanie
- Nadmiar danych jest zagrożeniem dla pamięci.
Techniki zapamiętywania:
- porcjowanie informacji,
- hierarchizowanie,
- metoda skojarzeń,
- przechowywanie powtórzeń,
- zdolność koncentracji,
- zaangażowanie w temat
Pamięć sztuczna to pamięć wypracowana.
Zapamiętujemy:
10% czytanego,
20% słyszanego,
30% zobaczonego,
70% widzianego i słyszanego,
80% tego, co sami powiedzieliśmy,
90% tego, co sami zrobiliśmy,
Mnemotechnika posługuje się rymowankami.
Mistrzem mnemoniki był Seneka.
ACTIO
Warunki skutecznej mowy w odniesieniu do mówcy:
spokojny, zaangażowany, pewny siebie,
przewaga idei nad słowami,
urozmaicona forma mowy,
ostrożnie z dowcipem,
logiczność,
rzeczowość,
Odpowiedzialność za słowa nierozerwalnie wiąże się z:
prawdą,
unikaniem sarkazmu,
unikaniem pogardy,
unikaniem manipulacji,
Własny styl wypowiedzi wiąże się z:
siłą głosu,
akcentowaniem,
tempem wypowiedzi,
spontanicznością,
Błędy wygłaszania:
skomplikowana konstrukcja zdań,
nieprawidłowy szyk zdania,
słownictwo niedostosowane do poziomu audytorium,
nadmiar zapożyczeń,
pustosłowie,
nadmierny patos,
górnolotne słowa,
Kryteria oceny wystąpień:
treść,
emocje,
styl,
RETORYKA A INNE DYSCYPLINY
ZWIĄZKI RETORYKI Z INNYMI DZIEDZINAMI NAUK:
gramatyka,
logika,
poetyka,
filozofia,
religia,
sztuki plastyczne,
komunikacja,
ad. 1) Gramatyka skupia się na poprawności wypowiedzi; retoryka jest nadbudową nad nią. Chodzi tu o komunikatywność.
ad. 2) Chodzi tu o prawdziwość wypowiedzi.
Retoryka a logika praktyczna (na poziomie LOGOS):
pytania i odpowiedzi,
tezy,
wnioskowanie,
argumenty i wnioski,
Błędy w rozumieniu:
błędne koło (to samo przez to samo),
nieznane przez nieznane,
Błędy logiczne:
niespójność składniowa (anakolut),
niedopuszczalne zestawienia słów (np. chyba na pewno, alkohol sprzedajemy od 18 lat),
niejasność,
niedopowiedzenie,
ad. 4) Chodzi tu o wiedzę sprawdzoną. Epistemologia.
ad. 5) Chodzi tu o topikę chrześcijańską. Oddziałuje ona mocno na uczucia odbiorcy, dlatego po te toposy chętnie sięgają politycy.
ad. 6) Np. ikonologia. Retoryka w ?Encyklopedii Ripy to kobieta z berłem i książką; retorykę sądową symbolizuje lew, poglądową – koza, rozważającą – smok.
Mimesis – naśladowanie wzorów. Naśladuje się zazwyczaj: świętych, starożytnych myślicieli.
ad. 7) Nadawca to ten, kto przekonuje. Odbiorca to ten, który jest przekonywany.
Arystoteles zwracał uwagę na interakcyjność retoryki. Komunikacja ma jakiś kontekst.
RETORYKA KOMUNIKACYJNA
- jest podstawowym narzędziem komunikacyjnym,
- po stronie odbiorcy powstaje pathos,
- w dyskursie medialnym liczą się przede wszystkim postawy, przekonania, wybory,
- retoryka to skuteczna komunikacja,
- sztuka negocjacji i porozumiewania się,
- każda komunikacja jest retoryczna, a dobra to taka, w której dochodzi do sprzężenia zwrotnego -> porozumienia
- body language,
- Lawwel Nadawca (przekonuje) – Mowa (komunikat oparty na retoryce) – Odbiorca (jest przekonywany)
POJĘCIE MIMESIS
Inaczej imitacja. Sztuka zawsze naśladuje słowem. To naśladownictwo, odtwarzanie. Naśladowanie ludzi, natury, itd. Mimesis nie jest kopiowaniem. Mimesis odnosi się do rzeczy i słów (res i verba). Naśladuje się mistrzów, bierze z nich przykład.
RETORYKA ARYSTOTELESA
sam Arystoteles nie wymyślił retoryki; miał poprzedników: Platona, Sokratesa, Gargiasza, Isokratesa; Arystoteles uporządkował retorykę
szkoła arystotelesowska kładła nacisk na teorię
Arystoteles podkreślał wagę logicznej argumentacji
zauważył interdyscyplinarny charakter retoryki
Retoryka – metoda, technika rozumowania, argumentacji i ekspresji słownej
I i II księga to inwencja
III księga to Elokucja, dyspozycja i actio; pominięcie zapamiętywania
Mówca-słuchacz-mowa
3 elementy duszy ludzkiej: rozum, wola i uczucia (logos, ethos, pathos)
Arystoteles wynalazł typ argumentacji „za i przeciw” (np. „tak, ale…”)
podkreślał komunikatywność języka, ale i funkcje: ekspresywna i impresywną mowy
związki retoryki z dialektyką
3 rodzaje mowy:
doradcza (polityczna) – czas przyszły,
sądowa – czas przeszły,
popisowa – czas teraźniejszy,
toposy
potrzeba zachowania złotego środka stylu
RETORYCZNOŚĆ GATUNKÓW DZIENNIKARSKICH I TEKSTÓW UŻYTKOWYCH /OKOŁODZIENNIKARSKICH/
METODY RETORYCZNEJ ANALIZY TEKSTU
podejście neoarystotelesowskie (toposy, argumentacja, stylistyka, progimnazmaty),
metoda gatunkowa – każdy tekst jest reprezentantem określonego gatunku. Trzeba mieć to na względzie.
metoda metaforyczna – analiza z użyciem aparatu tropologicznego (środki stylistyczne)
metoda noworetoryczna – neoretoryka – badanie tekstu oparte na aparacie argumentacyjnym. Argumenty rzeczowe racjonalizują tekst.
TRIADY RETORYCZNE
1. funkcje retoryczne:
DOCERE – f. poznawcza,
DELECTARE – f. estetyczna,
MOVERE – f. sugestyjna,
2 .Uniwersalne zasady retoryki:
Organiczności
Stosowności.
Funkcjonalności
3. Trzy strategie perswadowania:
LOGOS
ETHOS
PATHOS
4. Triada stylowa:
niski – docere,
średni – delectare,
wysoki – movere,
5.Działy retoryki:
Inwentio
Dispositio trzy podstawowe
Elocutio
3 rodzaje mowy wg. Arystotelesa
doradcza (polityczna) – czas przyszły,
sądowa – czas przeszły,
popisowa – czas teraźniejszy,
Rodzaje toposów:
kompozycyjne
elokucyjne
pronuncjalne
FORMY PERSWAZJI:
przekonywanie
nakłanianie
pobudzanie
RETORYKA A ERYSTYKA
retoryka – cechy prawdziwe, erystyka – cechy wygodne,
retoryka zakłada istnienie prawdy obiektywnej, podczas gdy dla erystyki prawda obiektywna nie istnieje, słuszne jest to, co jest wygodne w osiągnięciu celu,
retoryka to nauka odrębna; erystyka – na pograniczy innych,
Łączy je skuteczność działania za pomocą słów
Erystyka nie jest nauką
Erystyka nigdy nie należała do retoryki
W retoryce jest jawność reguł gry, a w erystyce są zaciemnione
CZY ZMIENIA SIĘ TEORIA RETORYKI?
Niedawno pojawiło się pojęcie stopnia zerowego stylu – mowa narzędziem komunikacji (R. Barthes)
Zmieniają się nazwy stylów, ale ich istota pozostaje taka sama.
Enumeracja – (np.: „wino, kobiety i śpiew”, „Bóg, honor, ojczyzna”) – taki układ to gotowy schemat komunikacyjny; łatwość zapamiętania,
Porównanie – nieznane relacje sprowadza do znanych; dokonanie upoglądowienia,
Powtórzenie – podkreśla myśl, wzmacnia tezę; ta figura tekstowa może być zasadą reklamowania,
Pojawiają się interaktywne gatunki:
chat,
e-mail,
blog,
sms,
audiotele,
RETORYKA A RETORYCZNOŚĆ
Ponowoczesnego status retoryki, będący dziś zarówno pewną dziedziną wiedzy, jak i pewną uniwersalną i nieredukowalną właściwością języka, zwaną częściej retorycznością. Retoryczność to także retoryka, ale o innym „stanie skupienia”: wyemancypowana spod władzy filozofii, antyfundamentalistyczna, epistemologicznie niepewna, ahistoryczna, nomadyczna, zarazem niesubstancjalna i światotwórcza – a więc bliżej jej do sofistów niż do Arystotelesa czy Platona. Nie jest ona systemem – nie daje się nawet sprowadzić do systemu tropologicznego, choć to tropy i figury stanowią jej siłę napędową – ale raczej pewnym „residuum nieokreśloności”, które wymyka się systemowi – dzięki czemu stała się jednym z najważniejszych pojęć poststrukturalistycznego nominalizmu i szeroko pojętej myśli postmodernistycznej. Zarazem jednak – wbrew potocznym sądom zarówno badaczy klasycznych, jak i postmodernistycznych – nie utraciła ona łączności z retoryką w klasycznym sensie, wyrosłą na gruncie filozofii fundamentalistycznych. Relacji klasycznej retoryki i ponowoczesnej retoryczności nie da się określić za pomocą opozycji; trzeba ją raczej widzieć – co proponuje się w niniejszej książce – jako alegorię, rozumianą (za Paulem de Manem) jako relacja oparta na nieustannym wzajemnym podważaniu autorytetu drugiej strony.
Toposy inwencyjne - Toposy inwencyjne czyli „źródła” i „magazyny” dowodów i pomysłów.
toposy elokucyjne, integralność retoryki?
Retoryczność - cecha retoryki. Ja wymieniłam praktycznie wszystkie gatunki dziennikarskie, które były retoryczne (na ostatnim wykładzie je podawała). Napisałam, że retoryczność występuje w dyskursie publicznym (chociaż nie wiem czy to było dobrze). Podałam też przykład retoryki politycznej, dziennikarskiej, topiki i napisałam - co to jest i dlaczego jest to retoryczne. O i tak, w sumie to w tym pytaniu się rozpisałam
PRZEGLĄD GATUNKÓW ZE WZGLĘDU NA RETORYCZNOŚĆ:
1) życiorys, sylwetka, nekrolog – retoryka w nich występuje w rekomendowaniu osób, grze emocji, wyrażaniu szacunku i kreatywności formy
2) przegląd prasy – retoryka przejawia się tu w powiadamianiu o konkurencji i niechcianej reklamie; spełnia funkcje rozrywkowo-komentatorską
3) recenzja – dyskusja z dziełem, subiektywizm, polemika, własna postawa wobec dzieła; retoryka objawia się przy kształtowaniu gustów odbiorców; ta forma reklamy jest gatunkiem dialogowym i nastawionym na czytelnika
4) notatka – infotament=informacja+rozrywka
5) reportaż – piszący gromadzi w sobie emocje, problem jak je wyrazić; media elektroniczne zjadają reportażystom tematy; retoryczność polega na kształtowaniu postaw, wywoływaniu przeżyć i przedstawianiu autorskiego punktu widzenia; reportaż angielski jest bardzo chłodny, obiektywny a francuski – socjologiczny, daleki od literatury
6) komentarz – retoryczność polega na chęci przekonania odbiorcy oraz formule: teza + argument; gatunek polemiczny, subiektywny
7) polemika prasowa – erystyka odgrywa tu ważną rolę: walka na słowa, spór, dysputa publiczna
8) zapowiedź – retoryka w zaczęcie do przeczytania, formie apelu, reklamy
9) raport – retoryka w logicznym toku rozumowania; funkcja komentatorska z perspektywy całego społeczeństwa; temat aktualnie dyskutowany
10) wywiad – zależy od strategii jaką przyjmie gospodarz; retoryka w chęci zdobycia życzliwości rozmówcy, argumentacji i błyskotliwości
11) felieton – pole popisu dla retora: gawędziarskość, syntetyczny ale dowcipny, jak zaciekawić czytelnika, felietonista nakłada maski (np., kpiarza, przewodnika, prowokatora), gry językowe aktywują odbiorcę
12) esej – odmiana literatury retorycznej; ważna jest inwencja, atrakcyjna forma, polemiczność, indywidualność, wywiad fikcyjny z samym sobą, utajona perswazyjność, ważna jest sztuka argumentów
13-05-2008
teksty użytkowe: płaszczyzna gramatyczna i płaszczyzna środków retorycznych (sterują postawami odbiorcy)
RETORYCZNOŚĆ TEKSTÓW UŻYTKOWYCH:
1) nota o dziele – to nota redakcyjna; to paratekst; ciekawą nota jest antynota (a rebours); ma zachęcić do przeczytania; ten gatunek ma przełożenie na zachęty publikowane w prasie
2) ogłoszenie – wiele tu aktów mowy z cechami perswazji; to co ogłaszamy jest najlepsze
3) list do redakcji – retoryka utwierdzająca w poradnictwie
4) list motywacyjny – pokazanie siebie z jak najlepszej strony
5) slogany, hasła – mikrowypowiedzi perswazyjne kondensujące treść o charakterze zaklęć słownych; zbiór planów, obietnic i opinii wykorzystywanych w walce politycznej, plotkarstwie
6) laudacja – wyrazy podziwu
7) życzenia – tu liczy się fajny pomysł, np. ułożenie rymowanki (tu pole do popisu dla retora)
8) oświadczenie – retoryczność polega np. w bronieniu czegoś
O retoryce gazety, obok tekstów, stanowią dołączane gadżety, konkursy i inne.
Ewolucja retoryczności reportażu:
okres międzywojenny
- występowały różne odmiany: literacki, publicystyczny, popularny
- najuważniejsi twórcy tu: Dąbrowska, Żeromski, Broniewski 50 dni w ZSRR
- perswazyjne tytuły, np. Uciekające pieniądze
- odwoływano się do toposów
- epilogos u Kuncewiczowej Warszawa w nocy
- wymiar stylistyczny: obrazowość języka, wyszukana metaforyka, patos i wyolbrzymianie, stosowność języka: oddać opisywane zjawisko poprzez operowanie kontrastem, ekspresywizmy, wykrzyknienia,
- retoryczność reportaży zależała od tematu (strajk, bezrobocie, akcje wynaradawiania, pogromy Żydów)
- demaskujące i oskarżające
socrealizm
- tendencyjność
- dokumentaryzm
- formalny schematyzm
- stylistyka na usługach dydaktyzmu
- tematyka: Nowa Huta, wieś, partia, przemiany, socjalistyczne idee
- metaforyka technologiczna
- alegorie – pokazywały wielkie zmiany
- antytezy – by odróżnić stare od nowego
- modelowe biografie ludzi