Definicje

prawo międzynarodowe publiczne (p.m.p.) – zespół norm prawnych regulujących stosunki wzajemne między państwami, organizacjami międzynarodowymi i tymi podmiotami, którym państwa przyznają zdolność prawną międzynarodową oraz odpowiednie atrybuty zdolności do czynności prawnych międzynarodowych (M. Perkowski).
Nazwy w językach obcych: International Law (ang. – Jeremy Bentham 1780), le droit international (fr.), mieżdunarodnoje prawo (ros.), ius inter gentes (łac.), das Volkerrecht (niem.).

prawo międzynarodowe prywatne – zespół norm prawnych, których zadaniem jest wskazanie określonego systemu prawnego (własnego lub obcego państwa), właściwego dla dokonania oceny prawnej konkretnej sytuacji osobistej lub majątkowej (Góralczyk, s. 19).
W swej istocie jest ono prawem wewnętrznym każdego państwa. W Rzeczpospolitej Polskiej obowiązuje Ustawa z dn. 12 XI 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U.1965.46.290 z póź. zm.), która w § 1 art. 1 stwierdza: „Ustawa niniejsza określa prawo właściwe dla międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego, opiekuńczego i prawa pracy”.

prawo wspólnotowe (Wspólnot Europejskich, Unii Europejskiej) – porządek prawny (zespół norm prawnych) nowego typu, właściwy dla Państw Członkowskich WE (UE), który z ich woli, przy podziale kompetencji, zyskał m.in. pierwszeństwo nad porządkiem prawnym krajowym Państw Członkowskich i walor bezpośredniego stosowania.

stosunki międzynarodowe – stosunki społeczne (międzyludzkie), które przekraczają granice jednego państwa. Uczestnikami ich mogą być państwa, organizacje międzynarodowe, osoby fizyczne, prawne oraz tzw. ułomne osoby prawne (Góralczyk, s. 23). Podmioty te można podzielić dwojako:
- podmioty niepodlegające niczyjej zwierzchności (tj. państwa, organizacje międzynarodowe rządowe, Stolica Apostolska etc. – czyli pomiędzy podmiotami prawa międzynarodowego i przez to prawo regulowane);
- podmioty posiadające określoną przynależność państwową (tj. osoby fizyczne, prawne etc).
Całokształt stosunków utrzymywanych przez podmioty prawa międzynarodowego nazywa się obrotem międzynarodowym.

społeczność międzynarodowa – ogół państw suwerennych, utrzymujących stosunki wzajemne, regulowane przez prawo międzynarodowe (znaczenie węższe); ogół wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych wyposażonych w zdolność do działań w płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i obowiązki są określone przez prawo międzynarodowe (znaczenie szersze).

Cechy charakterystyczne prawa międzynarodowego publicznego

W stosunkach międzynarodowych panuje zasada równości państw i wzajemnej od siebie niezależności. Nie ma też żadnej władzy, która stałaby ponad państwami.

Cechami p.m.p. są:

brak organu tworzącego prawo (ustawodawcy) na wzór ustawodawcy wewnątrzpaństwowego, nie istnieje też żaden ponadpaństwowy organ międzynarodowy powołany do tworzenia prawa wiążącego dla państw, w szczególności nie jest nim ONZ. Podmioty tworzą prawo międzynarodowe zawierając umowy lub stosując określoną praktykę, która przechodzi w zwyczaj. Prawo to jest zdecentralizowane i niesformalizowane. Powoduje to m.in. partykularyzm prawa, bowiem dane przepisy wiążą te podmioty, które są stroną danej umowy lub stosują daną praktykę.

brak zorganizowanego i scentralizowanego aparatu przymusu; stosowanie i wykonywanie środków przymusu należy indywidualnie do odpowiednich podmiotów prawa międzynarodowego, w szczególności państw.

brak obligatoryjnego sądownictwa – kompetencja sądów międzynarodowych musi opierać się na zgodzie państw, która może dotyczyć wszystkich rodzajów sporów lub tylko określonej kategorii. Dopiero wtedy wyrok jest bezwzględnie wiążący. Co do zasady nie ma też uniwersalnego centralnego sądu - obok Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze (ONZ) tworzy się sądy doraźnie, w zależności od potrzeb.

System sankcji w p.m.p.

Sankcja – w p.m.p. negatywna reakcja społeczności międzynarodowej, z jaką spotyka się podmiot naruszający normy prawa międzynarodowego. Zasadniczo wyróżniamy sankcje trojakiej natury:

psychologicznej – stwierdzenie naruszenia prawa i napiętnowanie naruszającego prawo przez światową opinię publiczną – np. reakcja opinii publicznej (np. przez zmniejszenie ruchu turystycznego, zakupu towarów z danego państwa czy kampanię prasową), oświadczenia głów państw i szefów rządów, nota dyplomatyczna, rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ;

odwetowej – stosowane indywidualnie przez państwo pokrzywdzone lub zbiorowo przy udziale innych państw; wyróżnia się dwa rodzaje:

retorsje (działania zgodne z p.m.p.) – np. wydalenie dyplomatów;

represalia (odwetowe środki przymusu stosowane przez państwo w odpowiedzi na sprzeczne z prawem działanie innego państwa) – np. zatrzymanie statku, zajęcie majątku, androlepsja (schwytanie obywatela drugiego państwa i więzienie go do czasu zadośćuczynienia z tytułu naruszenia prawa);

zorganizowane – stosowane przez właściwy organ międzynarodowy, a nie przez samego pokrzywdzonego; wyróżnia się m.in.:

gospodarcze – np. bojkot towarów, embargo (zakaz wywozu lub przywozu określonych towarów);

polityczne – np. pozbawienie prawa głosu;

organizacyjne – np. wydalenie z organizacji międzynarodowej;

wojskowe.

Stosowanie p.m.p.

Stosowanie – posługiwanie się przepisami p.m.p. jako podstawą prawną przez rozmaite instytucje rozstrzygające. Wszystkie państwa uznają istnienie prawa międzynarodowego jako prawa i jego moc wiążącą. Natomiast przestrzeganie to stan postępowania wedle (zgodnie) z prawem.

Rodzaje i hierarchia norm w p.m.p.

Rodzaje norm prawnych w p.m.p:

1. normy powszechne – obowiązujące wszystkie podmioty, np. Karta Narodów Zjednoczonych (26 VI 1945) – obecnie 191 państw;

2. normy partykularne, wielostronne (multilateralne), obowiązujące określoną grupę podmiotów, np. położoną w jednym rejonie geograficznym (tzw. prawo regionalne), np. Pakt Północnoatlantycki, TWE, TUE etc.

3. normy dwustronne (bilateralne) – obowiązują między dwoma podmiotami, które daną umowę zawarły 9np. umowy handlowe, kulturalne, konsularne, ekstradycyjne etc.).

4. ius cogens – bezwzględnie wiążąca norma powszechnego prawa międzynarodowego – norma przyjęta i uznana przez międzynarodową wspólnotę państw jako całość za normę, od której uchylenie się jest niedopuszczalne i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę powszechnego prawa międzynarodowego, posiadającą taki sam status, tzn. ius cogens (art. 53. konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 23 V 1969 r.).

Hierarchia – zasadniczo wszystkie normy p.m.p. mają jednakową moc wiążącą. Przyznaje się wyższe miejsce w hierarchii normom ius cogens, a następnie postanowieniom Karty Narodów Zjednoczonych, o czym mowa w jej art. 103: „W razie sprzeczności między zobowiązaniami członków Organizacji Narodów Zjednoczonych, wynikającymi z niniejszej Karty, a ich zobowiązaniami, wynikającymi z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z niniejszej Karty mają pierwszeństwo”.

1. Wzajemny stosunek p.m.p. i prawa wewnętrznego

teoria monistyczna – p.m.p. i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny:

1. z prymatem p.m.p. (m.in. H. Kelsen) – wszystkie istniejące normy prawne stanowią jedność, w obrębie której p.m.p. jest hierarchicznie wyższym porządkiem prawnym w stosunku do każdego porządku krajowego, w związku z czym ogranicza swobodę działania państwa.

2. z prymatem prawa wewnętrznego (m.in. G. Hegel) – p.m.p. jest jako zewnętrzne prawo państwowe podporządkowane państwu i niezdolne do krępowania jego działania.

teoria dualistyczna – p.m.p. i prawo wewnętrzne stanowią dwa odrębne systemy prawne różniące się między sobą przedmiotem regulacji i źródłami. Normy p.m.p. mogą uzyskać moc obowiązującą w porządku wewnętrznym w drodze transformacji:

1. zwykłej – kiedy każda ratyfikowana umowa międzynarodowa jest ogłaszana w odpowiednim dzienniku promulgacyjnym;

2. generalnej – gdzie na podstawie ogólnej klauzuli – znajdującej się z reguły w konstytucji – wszystkie normy wiążące państwo włączone są do porządku wewnętrznego.

1. P.m.p. w systemie prawa wewnętrznego na przykładzie Polski

W polskim systemie prawnym przyjęto koncepcję tzw. umiarkowanego dualizmu. Rzeczpospolita Polska przestrzega zasady pacta sunt servanda, jednakże aby dana umowa stała się powszechny źródłem prawa, wymagana jest jej ratyfikacja na zasadach określonych w Konstytucji RP.

Pozycja prawa międzynarodowego jako źródła prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej została określona w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz. 483):

Art. 9. – „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego” – przepis odnosi się zarówno do norm umownych jak i prawa zwyczajowego.

Art. 87. ust. 1. – „Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia”.

Art. 88. ust. 3. – „Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw. Zasady ogłaszania innych umów międzynarodowych określa ustawa”.

Art. 89. ust. 1. – „Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:
1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy”.

Art. 91. – „1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.

2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”.

1. Zasady prawa międzynarodowego: źródła, charakter prawny

Zasady prawa międzynarodowego – normy prawne szczególnego rodzaju ze względu na swoje znaczenie, moc obowiązującą, tryb uzyskania tej mocy oraz zmiany, właściwe dla obrotu międzynarodowego. Mają charakter bezwzględnie obowiązujący (tj. ius cogens). Nie ma w pełni miarodajnego, wyczerpującego i definitywnego katalogu podstawowych zasad prawa międzynarodowego.

Np. Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych (Rezolucja ZO ONZ nr 2625(XXV) z 24 października 1970 r.) wymienia następujące:

1. państwa w ich stosunkach międzynarodowych powinny powstrzymać się od groźby lub użycia siły przeciw integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej jakiegokolwiek państwa lub w inny sposób niezgodny z celami Narodów Zjednoczonych;

2. państwa powinny regulować ich spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, by pokój międzynarodowy, bezpieczeństwo i sprawiedliwość nie zostały naruszone;

3. obowiązek niemieszania się w sprawy należące do wewnętrznej jurysdykcji jakiegokolwiek państwa;

4. obowiązek państw współdziałania ze sobą;

5. zasada równouprawnienia i samostanowienia ludów;

6. zasada suwerennej równości państw;

7. zasada wykonywania w dobrej wierze zobowiązań zaciągniętych przez nie, zgodnie z Kartą.

Natomiast Akt Końcowy KBWE (1 VIII 1975 r., Helsinki) w Deklaracji zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między Państwami uczestniczącymi wymienia następujący ich katalog:

1. zasada suwerennej równości i poszanowania praw wynikających z suwerenności;

2. zasada powstrzymania się od groźby użycia siły lub jej użycia;

3. zasada nienaruszalności granic;

4. zasada integralności terytorialnej państw;

5. zasada pokojowego załatwiania sporów;

6. zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne;

7. zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań;

8. zasada równouprawnienia i prawa narodów do samostanowienia;

9. zasada współpracy miedzy państwami;

10. zasada wykonywania w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego.

1. Zasada suwerenności

Przez suwerenność – jako samookreślenie się państw, zdolność do samodzielnego, niezależnego od jakiegokolwiek innego podmiotu, występowania w stosunkach międzynarodowych (Bierzanek, Symonides, s. 121) – należy rozumieć dwa aspekty:

1. samowładność, tj. prawną niezależność od jakichkolwiek czynników zewnętrznych;

2. całowładność, tj. kompetencję normowania wszystkich stosunków wewnątrz państwa.

Zasada suwerenności państw stanowi podstawową zasadę współczesnego p.m.p., określającą ich sytuację w społeczności międzynarodowej.

Wykonywanie władzy suwerennej – domniemanie, że władze państwowe, zarówno wewnątrz państwa, jak i w stosunkach międzynarodowych, mogą działać tak, jak to uważają za słuszne i najbardziej zgodne z interesami i potrzebami danego państwa, a więc że mogą działać dowolnie, według własnego uznania (Góralczyk, s. 133). Nie można domniemywać ograniczeń wykonywania suwerenności – każde państwo może robić wszystko, co nie jest zakazane przez normy prawa międzynarodowego wiążące to państwo. Granicą jej wykonywania jest poszanowanie suwerenności innych państw.

Kompetencja własna (wewnętrzna) państw – katalog uprawnień (spraw), które władza państwowa danego państwa może wykonywać zupełnie swobodnie i według własnego uznania. To, co należy do kompetencji własnej państwa, określone jest przez aktualny stan jego zobowiązań prawnomiędzynarodowych (tzn. ograniczony przez te kompetencje, których wykonywanie państwo przekazało w drodze umowy międzynarodowej innemu podmiotowi p.m.p.).

Zakres kompetencji wewnętrznej jest zmienny w czasie oraz zmienny podmiotowo, jednak wybór ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego zawsze należy do tych kompetencji.

1. Zasada integralności terytorialnej

Zasada integralności terytorialnej polega – wg Aktu Końcowego KBWE (op. cit.) – na: powstrzymaniu się od wszelkich działań niezgodnych z celami i zasadami Karty NZ przeciwko integralności terytorialnej, niepodległości politycznej lub jedności państw; powstrzymaniu się od groźby użycia siły lub jej użycia oraz powstrzymaniu się od czynienia terytorium któregokolwiek z państw przedmiotem okupacji wojskowej lub innych bezpośrednich lub pośrednich środków przymusu podejmowanych wbrew prawu międzynarodowemu.

1. Zasada nienaruszalności granic

Zasada nienaruszalności granic sformułowana w Akcie Końcowy KBWE (op. cit.) polega na uznaniu wzajemnym za nienaruszalne wszystkich granic państwowych i powstrzymaniu się na zawsze od zamachów na te granice oraz na powstrzymaniu się od wszelkich żądań lub działań zmierzających do zawładnięcia i uzurpacji części lub całości terytorium któregokolwiek z państw.

1. Zasada samostanowienia narodów

Przysługująca współcześnie wszystkim narodom zasada samostanowienia narodów polega na:

• szanowaniu równych praw wszystkich narodów i ich prawa do samostanowienia,

• poszanowaniu prawa wszystkich narodów, w warunkach pełnej wolności, do określenia, kiedy i jak sobie życzą, swojego wewnętrznego i zewnętrznego statusu politycznego, bez ingerencji z zewnątrz, i dążenia, według swego uznania, do rozwoju politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego,

• wyeliminowaniu wszelkich form naruszania tej zasady.

Zasada ta nie sprzeciwia się dobrowolnym związkom narodów (Antonowicz, s. 43).

1. Zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne państwa

Wynikająca z zasady suwerenności i uznana za jedną z podstawowych zasad pokojowego współistnienia, zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne państwa – tj. zakazu mieszania się państw (i organizacji międzynarodowych) w sprawy należące do kompetencji własnej innych państw – obejmuje następujące reguły:

• powstrzymywać się od jakiejkolwiek ingerencji, bezpośredniej lub pośredniej, indywidualnej lub zbiorowej, w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy należące do zakresu wewnętrznej jurysdykcji innego państwa, niezależnie od ich stosunków wzajemnych;

• powstrzymywać się od jakiejkolwiek formy ingerencji zbrojnej lub groźby takiej ingerencji przeciwko innemu państwu;

• powstrzymywać się, w każdych okolicznościach, od wywierania jakiegokolwiek militarnego lub politycznego, gospodarczego lub innego nacisku zmierzającego do podporządkowania swym własnym interesom wykonywania przez inne państwo praw wynikających z jego suwerenności i w ten sposób zapewnienia sobie korzyści jakiegokolwiek rodzaju,

• powstrzymywać się od udzielania bezpośredniej lub pośredniej pomocy działalności terrorystycznej lub wywrotowej albo innej działalności zmierzającej do obalenia siłą ustroju innego państwa.

Historia stosunków międzynarodowych zna liczne przykłady złamania tej zasady, tj. bezprawnych interwencji (ingerencji) w sprawy innych państw, dokonywanych pod różnymi pretekstami i rozmaicie uzasadnianych. Interwencja może przybierać różne formy, np. zbrojną, gospodarczą czy dyplomatyczną.

1. Zasada pokojowego załatwiania sporów

Wg Aktu Końcowego KBWE (op. cit.) pokojowe załatwianie sporów polega na załatwianiu sporów wynikłych między państwami środkami pokojowymi w taki sposób, by międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo oraz sprawiedliwość nie zostały zagrożone. Państwa mają dążyć do osiągnięcia szybkiego i słusznego rozwiązania na podstawie prawa międzynarodowego, z użyciem takich środków, jak: rokowania, badania, pośrednictwo, postępowanie pojednawcze, arbitraż, postępowanie sądowe, inne środki pokojowe według własnego wyboru, w tym procedurę ustaloną przed powstaniem sporu.

W razie niepowodzeń państwa dalej będą szukać pokojowych środków załatwienia sporu. Inne państwa zaś mają powstrzymać się od uniemożliwienia realizacji tego zamiaru.

1. Zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności

Zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności obejmuje następujące reguły:

• szanować prawa człowieka i podstawowe wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań każdego bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub religii,

• popierać i zachęcać do efektywnego korzystania z obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, społecznych, kulturalnych i innych praw i wolności, które wynikają wszystkie z przyrodzonej godności ludzkiej osoby i mają podstawowe znaczenie dla jej swobodnego i pełnego rozwoju,

• uznawać i szanować wolność jednostki w zakresie wyznawania i praktykowania, indywidualnie lub wespół z innymi, religii lub przekonań zgodnie z nakazami jej własnego sumienia.

• szanować prawa osób należących do mniejszości narodowych, do równości wobec prawa, dając im pełną możliwość rzeczywistego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności i chronić ich uzasadnione interesy w tej dziedzinie.

1. Katalog źródeł p.m.p.

Pojęcie źródeł prawa może mieć trojakie znaczenie:

1. materialne (łac. fontes iuris oriundi) – czyli zespół czynników, które doprowadziły do powstania konkretnych norm prawa;

2. formalne – czyli formy, w jakich tworzone są normy prawa (w przypadku p.m.p. – najczęściej są to: umowa międzynarodowa i zwyczaj);

3. poznawcze (łac. fontes iuris cognoscendi) – czyli zbiory dokumentów, z których czerpie się wiedzę o normach prawa.

Jako taki, powszechnie obowiązujący, katalog źródeł p.m.p. nie istnieje. Ich przykładowe wyliczenie zawiera art. 38. Statutu MTS w Hadze, którego ust. 1. brzmi: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzyganie zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:

1. konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;

2. zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo; [tak naprawdę to odwrotnie]

3. ogólne zasady prawa, uznane przez narody cywilizowane; [„narodami niecywilizowanymi” były państwa kolonialne]

4. z zastrzeżeniem postanowieniem artykułu 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”.

Doktryna przyjęła następujący katalog źródeł p.m.p. (bez kryterium charakteru wiążącego albo nie):

• umowy międzynarodowe – obecnie stanowią wiodące źródło p.m.p.;

• prawo organizacji międzynarodowych;

• prawo zwyczajowe;

• zasady ogólne;

• orzeczenia trybunałów międzynarodowych oraz poglądy doktryny;

• tzw. gentlemen agreement;

• akty jednostronne państw.

1. Ogólne zasady prawa jako źródło p.m.p.

Ogólne zasady prawa – zasady wspólne dla wszystkich systemów prawnych (tzn. prawa wewnętrznego i p.m.p), uznawane powszechnie, mające zastosowanie tak przy tworzeniu, jak i stosowaniu prawa.

Niektóre z nich wywodzą się jeszcze z prawa rzymskiego; warto wymienić m.in.: pacta sunt servanda; ne bis in idem; nemo iudex idoneus in priopria causa; nemo plus iuris ad alium transfere potest quam ipse habet; lex specialis derogat legi generali.

1. Judykatura i doktryna jako źródło p.m.p.

Judykatura (orzecznictwo sądowe) i doktryna (poglądy najwybitniejszych jej przedstawicieli) nie stanowią źródła prawa. Mają one służyć jedynie jako środek pomocniczy do walidacji i interpretacji przepisów prawa. Warto podkreślić, że projekty aktów normatywnych są sporządzane i opiniowane przez przedstawicieli doktryny.

1. Uchwały organizacji międzynarodowych jako źródło p.m.p.

Uchwały organizacji międzynarodowych (rządowych) wg M. Perkowskiego:

1. pro foro interno (adresowane do państw członkowskich i organów organizacji):

   1. decyzje (bezwzględnie wiążące),

   2. akty administracyjne adresowane do organów organizacji (regulaminy, budżet etc.),

   3. zalecenia:

      1. sensu stricto (niewiążące),

      2. tzw. soft law (państwa przestrzegają ze względu na autorytet i ładunek ideałów),

2. pro foro externo (adresowane do państw trzecich):

   1. akty niewiążące,

   2. rozdział VII Karty NZ („Akcja w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji”).

Podział W. Góralczyka do uchwał pro foro interno zalicza tylko uchwały do organów wewnętrznych organizacji, natomiast uchwały pro foro externo adresowane są do państw członkowskich.

1. Tryby podejmowania uchwał w organizacji międzynarodowej

Procedura tworzenia przez organizacje norm wiążących dla państw członkowskich dokonuje się głównie trzema sposobami:

1. uchwały podejmowane jednomyślnie przez organ złożony z przedstawicieli państw;

2. tzw. system contracting out – uchwały podejmowane są większością głosów, jednak państwa przegłosowane i pozostające w mniejszości mogą skutecznie oświadczyć (z reguły w określonym, prekluzyjnym terminie), że uchwała w całości lub części nie jest dla nich wiążąca; milczenie traktowane jest jako wyrażenie zgody; system ten stosowany jest do przyjmowania norm o charakterze technicznym;

3. uchwały podejmowane większością głosów, z mocą wiążącą dla wszystkich państw, np. WE (UE).

1. Akty jednostronne państw i prawo miękkie

Wyróżnia się następujące akty jednostronne państw podejmowane w celu wywołania określonych skutków prawnych:

• notyfikacje – akt jednostronny państwa polegający na oficjalnym pisemnym powiadomieniu drugiego podmiotu prawa międzynarodowego o pewnym wydarzeniu, z którym prawo to łączy określone skutki prawne;

• uznanie – vide zag. 61,

• protest – akt, w którym państwo stwierdza, że dane zachowanie się lub dany stan faktyczny stanowi naruszenie p.m.p; jest to fakultatywny sposób ochrony swoich interesów; może być złożony w formie pisemnej lub ustnie;

• zrzeczenie się (renonciation) – akt, w którym państwo rezygnuje z określonych praw, musi być wyraźne; części praw nie można się zrzec (np. dyplomata nie może się zrzec przysługujących mu przywilejów i immunitetów, może to zrobić tylko państwo).

Soft law (ang. prawo miękkie) – formalnie niewiążące akty prawne, które jednak są dobrowolnie przestrzegane i stosowane przez państwa ze względu na ich rangę, ratio legis, przedmiot, autorytet organu wydającego czy ładunek ideałów. Określa się je jako „prawo programowe” lub „prawo celowości”. Zalicza się do nich uchwały organizacji międzynarodowych (np. rezolucje ONZ) oraz porozumienia międzypaństwowe, które z woli państw uzyskały taki walor (np. Akt Końcowy KBWE z 1975 r.).

1. Zwyczaj międzynarodowy – pojęcie i elementy

Zwyczaj jest to zgodne postępowanie państw tworzące prawo; praktyka jest dowodem istnienia zwyczaju. Dla jego istnienia niezbędne są:

1. zgodna praktyka państw (element obiektywny),

2. przeświadczenie państw, że praktyka ta tworzy prawo (łac. opinio iuris sive necessitatis, element subiektywny).

1. Sposoby powstawania normy zwyczajowej

Sposoby powstania normy zwyczajowej:

• poprzez powtarzające się czynności w podobnych sytuacjach z przeświadczeniem tworzenia zwyczaju,

• tolerowanie roszczeń innych państw,

• orzecznictwo sądowe (efekt procesu dowodowego powiększonego o swobodną ocenę sądu).

1. Praktyka jako element zwyczaju

Praktyka państw jako element zwyczaju, wyrażająca się w ich postępowaniu (działaniu ich organów), musi mieć następujące właściwości:

• powszechna (kryterium to można badać nawet w stosunkach dwustronnych),

• zgodna,

• jednolita,

• długotrwała (ilość czasu potrzebna na utworzenie zwyczaju jest odwrotnie proporcjonalna do częstotliwości praktyki, tzn. im częstsza praktyka, tym szybciej powstaje zwyczaj),

• nieprzerwana (ciągła).

Praktyka taka może się wyrażać w (formy):

• umowach międzynarodowych,

• oświadczeniach składanych w różnych okolicznościach,

• praktyce dyplomatycznej,

• aktach ustawodawczych mających za przedmiot p.m.p.,

• postępowaniu organów administracyjnych,

• etc.

1. Sprzeciw wobec praktyki państw

Państwo może się sprzeciwić aktualnie powstającej normie prawa zwyczajowego gdy godzi ona w jego interesy. Sprzeciw taki powinien być wyraźny.

1. Opinio iuris jako element zwyczaju

Jeśli przedstawiciel państwa oświadcza, że postępuje w taki sposób, bo tak stanowi prawo, to wyraża on owe opinio iuris, które może przedstawiać się w różny sposób:

• zawarta w samej praktyce (postępowaniu) państw,

• zawarta w oficjalnych oświadczeniach państw,

• zawarta w uchwałach organizacji międzynarodowych,

• może wynikać z umów międzynarodowych .

Państwa kierujące się wspólnymi lub podobnymi interesami zazwyczaj postępują w jednakowy sposób, a do tego postępowania dołącza się czasem i opinio iuris.

1. Podział norm zwyczajowych

Doktryna wypracowała podział na:

• powszechne, regionalne i partykularne;

• po raz pierwszy regulujące daną kwestię oraz powstałe w wyniku ewolucji;

• według etapu procesu kodyfikacji:

  • deklarowane (np. traktat repetuje zwyczaj),

  • konkretyzowane (np. traktat precyzuje zwyczaj),

  • proponowane (np. traktat proponuje zwyczaj).

1. Utrata mocy obowiązującej przez normę zwyczajową

Norma prawa zwyczajowego traci moc obowiązującą wskutek: wykształcenia się nowej normy zwyczajowej, kolidującej z dotychczasową albo odstąpienia państw od jej praktykowania (desuetudo).

1. Kurtuazja międzynarodowa

Kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium) – grzeczność przestrzegana w stosunkach międzynarodowych. Należy odróżnić ja od zwyczaju międzynarodowego gdyż reguły kurtuazji mimo że oparte są na zasadzie wzajemności nie mają charakteru prawnego. Postępowanie wbrew tym regułom nie narusza p.m.p., ale może zostać źle odebrane.

Najwięcej zasad kurtuazji wykształciło się w dziedzinie stosunków dyplomatycznych (protokół dyplomatyczny) i konsularnych oraz w obrocie morskim.

1. Pojęcie umowy międzynarodowej, podstawy prawne

Umowa międzynarodowa - międzynarodowe porozumienie między państwami (oraz innymi podmiotami prawa międzynarodowego), zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej dokumentach, i bez względu na jego szczególną nazwę (np. traktat, układ, konwencja, pakt, porozumienie, protokół, deklaracja, akt końcowy konferencji, konkordat i in.; umowa może być zawarta także w formie wymiany not), które tworzy prawo (uprawnienia i obowiązki).

Nie są umowami regulowanymi p.m.p. umowy zawierane przez państwa ze spółkami i korporacjami zagranicznymi (np. dotyczące pożyczek i inwestycji).

Na przestrzeni dziejów p.m.p. materia ta była regulowana zwyczajowo. Współcześnie podstawą zawierania takich umów jest:

• Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z dnia 23 V 1969 r. (Dz. U. 1990.74.439), która weszła w życie 01 VIII 1990 r. – w stosunku do umów między państwami;

• Konwencja wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi lub organizacjami międzynarodowymi z dnia 21 III 1986 r.;

• podpisano także Konwencję wiedeńska o sukcesji państw w odniesieniu do traktatów z dnia 22 VIII 1978 r.

1. Rodzaje umów międzynarodowych

Ze względu na ilość podmiotów uczestniczących:

1. bilateralne (dwustronne),

2. multilateralne (wielostronne).

Ze względu na czas obowiązywania:

1. terminowe,

2. bezterminowe,

3. wieczyste – nie podlegają wypowiedzeniu w żadnym czasie.

Ze względu na możliwość związania się umową przez inne podmioty:

1. zamknięte – przystąpienie nowych podmiotów bezwzględnie nie jest możliwe;

2. otwarte:

• warunkowo, tj. wymagane jest np. spełnienie określonych warunków (m.in. gospodarczych – np. UGiW, określony poziom ochrony praw człowieka czy mniejszości narodowych, np. Turcja, Białoruś) czy wreszcie zgoda dotychczasowych kontrahentów (np. UE);

• tzw. półotwarte – niekiedy tak pisze się o umowach, do których warunkiem jest posiadanie określonej właściwości (m.in. położenie geograficzne w przypadku porozumień o zasięgu regionalnym, np. UE i casus akcesji Maroka);

• bezwarunkowo – umowa zawiera klauzule dopuszczającą przystąpienie innych podmiotów bez potrzeby uzyskiwania zgody dotychczasowych kontrahentów; zazwyczaj wystarcza jednostronne oświadczenie państwa przyjmującego.

Ze względu na sposób zawarcia:

1. umowy państwowe podlegające ratyfikacji przez głowę państwa;

2. umowy rządowe – podlegające zatwierdzeniu przez Radę Ministrów;

3. umowy resortowe – których przedmiot należy do właściwości jednego ministra, zatwierdzane przez premiera lub ministra.

Należy nadmienić, że podział ten ma znaczenie techniczne, gdyż w istocie rzeczy wszystkie umowy wiążą państwo w równym stopniu.

Ze względu na przedmiot regulacji (treść):

1. polityczne – np. układy pokojowe, umowy sojusznicze (obecnie tylko przymierza obronne, przynajmniej oficjalnie), traktaty o przyjaźni;

2. gospodarcze – np. handlowe, lotnicze, kolejowe, telekomunikacyjne etc.;

3. administracyjne – m.in. konsularne, umowy o pomocy prawnej;

4. wojskowe;

5. społeczne – np. ochrona praw człowieka, umowy o współpracy w dziedzinie nauki, kultury i sztuki.

Niejednokrotnie jednoznaczna kwalifikacja jest niemożliwa, jedna umowa może bowiem dotyczyć kilku dziedzin.

1. Budowa umowy międzynarodowej

Konwencje wiedeńskie nie precyzują elementów koniecznych w budowie umowy międzynarodowej. Lukę tę wypełnia prawo zwyczajowe. Klasyczna umowa międzynarodowa może zawierać następujące elementy (uwzględniono także elementy historyczne):

• tytuł (dziś obejmuje także datę, miejsce, strony oraz przedmiot regulacji);

• inwokacja (np. w rozwoju historycznym: „W imię Trójcy Przenajświętszej” pomiędzy państwami chrześcijańskimi, „W imię Boga Wszechmogącego”, gdy chodziło o poszanowanie innych wyznań);

• intytulacja, tj. wyszczególnienie monarchów zawierających umowę wraz z przysługującymi im tytułami;

• preambuła (arenga), tj. fakultatywne wyliczenie przyczyn zawarcia danej umowy, określenie jej celów i zadań, nadaje umowie wyższą rangę;

• narracja, tj. opis czynności i wydarzeń, które spowodowały wszczęcie rokowań, wyznaczenie pełnomocników, zbadanie pełnomocnictw i uznanie ich za dobre i sporządzone (wystawione) w należytej formie oraz wyrażenie przez pełnomocnika zgody na postanowienia zawarte w umowie;

• część merytoryczna (dyspozycja), czyli właściwa treść umowy, z reguły najobszerniejsza; zazwyczaj podzielona na artykuły zgrupowane w rozdziały, działy, tytuły etc.; dyspozycja kończy się klauzulami dotyczącymi ratyfikacji, wejścia w życie umowy, publikacji, czasu jej obowiązywania itp.;

• koroboracja (od łac. corroboratio - wzmocnienie), np. „na dowód czego pełnomocnicy podpisali niniejszy traktat i odcisnęli swe pieczęcie”;

• data i miejsce zawarcia umowy, np. „Dan w Krewie, w Wigilię Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Roku Pańskiego ;

• podpisy i pieczęcie.

Język umowy międzynarodowej – w średniowieczu była nim łacina, w oświeceniu – francuski, który po II wojnie światowej został zastąpiony językiem angielskim. Zasada ta dotyczyła prawie wszystkich umów.

Obecnie umowy międzynarodowe bilateralne sporządza się w językach kontrahentów, przy czym oba teksty są jednakowo autentyczne. Niekiedy jednak spisuje je się w innym języku, gdy języki kontrahentów są mało rozpowszechnione, przy czym ten trzeci tekst rozstrzyga w razie wątpliwości interpretacyjnych.

Umowy multilateralne zawiera się najczęściej we wszystkich 5 oficjalnych językach ONZ, przy czym wszystkie teksty są jednakowo autentyczne. Pozostawia to jednak znaczne niedogodności praktyczne w razie rozbieżności w interpretacjach.

1. Procedura zawarcia umowy międzynarodowej

Według ustawy z 14 IV 2000 r. o umowach międzynarodowych (Dz.U.2000.39.443) następujące elementy składają się na zawarcie takiej umowy:

1. rozpoczęcie i prowadzenie negocjacji – w przypadku umów bilateralnych prowadzi je się w drodze wymiany not lub w toku rokowań pomiędzy zainteresowanymi państwami, zaś w przypadku umów wielostronnych – zwoływane są konferencje z udziałem pełnomocników reprezentujących państwa, a projekty przygotowują specjalnie powołane do tego celu komisje (wymagana jest zazwyczaj zgoda 2/3 państw, chyba że taką samą większością postanowią inaczej – art. 9 konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów);

2. przyjęcie tekstu umowy; w tym etapie umowa jest parafowana przez pełnomocników państw (zwykle przez umieszczenie inicjałów pod tekstem umowy) – oznacza to, że uzgadnianie tekstu zostało zakończone, że jest on autentyczny i nie można w nim czynić zmiany (łac. ne varietur). Procedurę tę stosuje się gdy istnieje potrzeba nadania umowie uroczystego charakteru;

3. wyrażenie zgody na podpisanie umowy międzynarodowej (ratyfikacja, zatwierdzenie) – jeśli jest wymagana, jeśli nie – od razu następuje jej podpisanie i wejście w życie;

4. podpisanie umowy, ogłoszenie w dzienniku urzędowym i wejście w życie. Są trzy sposoby określające kolejność składania podpisów: reguła alternatu (każdy na swoim egzemplarzu składa podpis jako pierwszy), kolejność alfabetyczna oraz pele-mele (dowolność).

1. Pełnomocnictwa do zawarcia umowy międzynarodowej

Pełnomocnictwo - dokument wystawiony przez kompetentną władzę państwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustalaniu autentycznego tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonywaniu jakiejkolwiek innej czynności związanej z traktatem (art. 2. konwencji wiedeńskiej)

Z tytułu pełnionych funkcji, bez pełnomocnictwa, za przedstawicieli państw upoważnionych do przyjmowania praw i zaciągania zobowiązań w ich imieniu, uważa się następujące osoby:

1. szefów (głowy) państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych – dla wszystkich czynności związanych z zawarciem umowy;

2. szefów misji dyplomatycznych – dla przyjęcia tekstu umowy z państwem przyjmującym;

3. przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencji międzynarodowej, bądź przy organizacji międzynarodowej lub jednym z jej organów – dla przyjęcia tekstu umowy na danej konferencji, w danej organizacji lub w danym organie (art. 7. konwencji wiedeńskiej).

Inne osoby muszą posiadać stosowne pełnomocnictwa. Czynności związane z zawarciem umowy dokonane przez osoby nieupoważnione do reprezentowania państwa mogą być uznane za prawnie skuteczne, jeśli zostaną przez dane państwo później zatwierdzone.

W Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań i parafowania umów podpisują bądź minister spraw zagranicznych, bądź też – w odniesieniu do umów resortowych – właściwy minister. Pełnomocnictwa do podpisania umowy podpisuje Prezydent RP – w odniesieniu do umów państwowych, Prezes Rady Ministrów – w odniesieniu do umów rządowych, i właściwy minister – w odniesieniu do umów resortowych.

1. Tryby wyrażania zgody na związanie się umową międzynarodową

Ratyfikacja (od łac. ratum habeo – zatwierdzam) oznacza zatwierdzenie umowy międzynarodowej przez szefa (głowę) państwa, przy czym w odniesieniu do ważniejszych umów wymagana jest zgoda parlamentu. W niektórych państwach dokonuje jej tylko parlament (np. Meksyk) lub obywatele w referendum (np. Szwajcaria).

Wyróżnia się dwa tryby wyrażenia zgody na związanie się państwa postanowieniami umowy międzynarodowej:

1. prosty – przez podpisanie umowy;

2. złożony – przez ratyfikację (tzw. „dużą” [=głowa państwa za zgodą parlamentu] albo „małą” [=zgoda parlamentu nie wymagana]) albo zatwierdzenie (przez Radę Ministrów, premiera lub właściwego ministra, jeśli nie jest on jej sygnatariuszem).

Ratyfikacja wywołuje skutki prawnomiędzynarodowe dopiero wówczas, gdy o jej dokonaniu zostaną formalnie powiadomione państwa umawiające się. W odniesieniu do umów dwustronnych stosuje się protokolarna wymianę dokumentów ratyfikacyjnych, sygnowanych przez głowę państwa i ministra spraw zagranicznych i opatrzonych pieczęcią państwa. Przy wymianie dokumentów ratyfikacyjnych stosuje się instytucję depozytariusza, którym jest zazwyczaj państwo, na terenie którego umowę podpisano, kilka państw (chodzi o stosunki dyplomatyczne) albo organ organizacji międzynarodowej (np. Sekretarz Generalny ONZ).

Funkcje depozytariusza (wg konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów, op. cit.):

• troska o przechowywanie oryginalnego tekstu umowy,

• sporządzanie wierzytelnych odpisów,

• przyjmowanie podpisów pod umową oraz innych dokumentów dotyczących umowy,

• informowanie stron o dacie wejścia w życie umowy,

• inne.

Dla możliwości posługiwania się umową przed organami ONZ (w tym MTS), umowę należy zarejestrować w Sekretariacie ONZ (art. 102 ust. 2 Karty NZ), który następnie dokona jej ogłoszenia.

1. Wejście w życie umowy międzynarodowej

Umowy międzynarodowe wchodzą w życie z chwilą:

• wymiany dokumentów ratyfikacyjnych (dot. umów dwustronnych),

• złożenia dokumentów ratyfikacyjnych przez określoną liczbę państw (umowy wielostronne),

• podpisania umowy,

• z datą określoną w umowie.

Strony mogą wyrazić zgodę na tymczasowe stosowanie umowy przed jej wejściem w życie.

Szczegóły zawsze określone są w tzw. klauzulach ratyfikacyjnych umieszczanych na końcu zasadniczego tekstu umowy. Zazwyczaj umowa międzynarodowa wchodzi w życie po jej podpisaniu i ratyfikacji (gdy tego wymaga) oraz promulgowaniu jej w sposób właściwy dla ustawodawstwa wewnętrznego państw (w Polsce jest to ogłoszenie w Dzienniku Ustaw RP). Umowa wielostronna może określić minimum państw, które muszą ją ratyfikować, aby weszła w życie.

1. Zastrzeżenie do umowy międzynarodowej

Zasadą jest, że umowa międzynarodowa obowiązuje w całości. Niekiedy strona umowy wielostronnej, ze względu na swój interes, może związać się tylko częścią umowy.

Zastrzeżenie jest aktem jednostronnym, w którym państwo lub organizacja międzynarodowa zmierza do uchylenia lub modyfikacji względem siebie określonych postanowień umowy międzynarodowej przed ostatecznym wyrażeniem zgody na nią. Umowa może wykluczyć zgłaszanie zastrzeżeń (np. Karta NZ), albo dopuścić tylko takie, które są „zgodne z przedmiotem i celem konwencji” (MTS).

Na konferencjach międzynarodowych odstąpiono od wymogu jednomyślności, wprowadzając większość kwalifikowaną 2/3 głosów. Państwo, które zostało przegłosowane, ma prawo zgłosić zastrzeżenia.

Zastrzeżenie wniesione przez państwo uważa się za przyjęte przez inne państwo, jeżeli nie sprzeciwi się ono zastrzeżeniu w ciągu 12 miesięcy od otrzymania notyfikacji o zastrzeżeniu albo od dnia wyrażenia zgody na związanie się traktatem.

1. Sprzeciw wobec zastrzeżenia do umowy międzynarodowej

Wolności zgłaszania zastrzeżeń odpowiada wolność zgłaszania do nich sprzeciwów, które – wedle konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów – mogą być dwojakiego rodzaju:

• zwykły, który powoduje, że postanowienia, do których zgłoszono zastrzeżenia, a następnie sprzeciw nie mają zastosowania między państwem zgłaszającym zastrzeżenie, a państwem zgłaszającym sprzeciw wobec tego zastrzeżenia;

• kwalifikowany, który powoduje, że pomiędzy państwem, które zgłosiło zastrzeżenie, a państwem, które zgłosiło sprzeciw kwalifikowany w stosunku do tego zastrzeżenia, umowa w ogóle nie wchodzi w życie; w rezultacie, mimo że państwa te są stronami tej samej ustawy wielostronnej, nie są związane jej postanowieniami w swych stosunkach wzajemnych.

1. Przestrzeganie i stosowanie umowy międzynarodowej

Stosowanie to posługiwanie się przepisami umowy międzynarodowej jako podstawą prawną przez rozmaite instytucje rozstrzygające. Przy stosowaniu bada się:

• aspekt czasowy (temporalny), z włączeniem zasady lex retro non agit, chyba że odmienny zamiar strony wynika z traktatu lub został ustalony w inny sposób;

• terytorialny – umowa obowiązuje na terytorium całego państwa (wyłącza się tu tzw. klauzulę kolonialną), chyba że strony postanowią ograniczyć zasięg umowy do fragmentu terytorium;

• następstwo traktatów dotyczących tego samego zagadnienia – rozstrzyga sama umowa, jednakże wobec braku unormowań w tej kwestii stosuje się zasadę lex posterior derogat legi priori;

Natomiast przestrzeganie to stan postępowania wedle (zgodnie) z normami zawartymi w umowie, w myśl zasady pacta sunt servanda (tzw. zasada świętości umów). Wobec braku zorganizowanego aparatu przymusu w p.m.p. pełni ona podstawowe znaczenie dla realizacji zaciągniętych zobowiązań. Ponadto przestrzeganie oznacza, że strona umowy nie może powoływać się na postanowienia swego prawa wewnętrznego dla usprawiedliwienia niewykonania przez nią zobowiązania.

1. Interpretacja umowy międzynarodowej

Istnieją trzy koncepcje na temat interpretacji umów międzynarodowych:

• szkoła subiektywistyczna – interpretacja powinna zmierzać do ustalenia prawdziwej woli umawiających się stron;

• szkoła obiektywistyczna (tekstualna) – interpretacja powinna zwracać uwagę na sam tekst umowy, który jest oświadczeniem woli stron, a nie spekulować, jaki był rzeczywisty zamiar stron;

• szkoła teleologiczna (funkcjonalna) – interpelacja powinna zwracać uwagę na przedmiot i cel umowy oraz odpowiadać potrzebom społeczności międzynarodowej w czasie jej stosowania.

Rodzaje wykładni umów międzynarodowych:

• wiążąca:

• autentyczna – dokonywana przez strony umowy

• quasi-autentyczna (uzualna) – powstała przez zgodne postępowanie stron umowy (zgodna praktyka),

• sądowa – dokonana przez sąd lub arbitraż międzynarodowy,

• dokonana przez organy organizacji międzynarodowej – gdy umowa zawiera taką klauzulę;

• niewiążąca (poglądy doktryny).

Podstawą interpretacji może być tylko tekst autentyczny umowy (zazwyczaj umowa sama wskazuje, jakie wersje językowe są uznane za autentyczne).

Zasady interpretacji umów międzynarodowych (art. 31 konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów):

• należy interpretować w dobrej wierze,

• użyte zwroty i wyrazy winny być rozumiane tak jak to wynika z ich normalnego znaczenia, chyba że zostaną wprowadzone do tekstu umowy definicje legalne,

• znaczenie poszczególnych wyrazów należy przyjmować w świetle przedmiotu i celu umowy.

Do pomocniczych środków interpretacji szkoła subiektywistyczna zalicza tzw. prace przygotowawcze (fr. travaux préparatiores), do których zalicza się: protokoły z posiedzeń czy oświadczenia delegatów, a które znajdują zastosowanie gdy ww. środki nie dadzą satysfakcjonujących rezultatów. Doktryna od czasów Grocjusza wypracowała dodatkowo m.in. takie zasady: clara non sunt interpretanda, interpetatio cessat in claris, interpretacja zobowiązań w sposób ścieśniający czy analiza preambuły.

1. Umowa a państwo trzecie

Jest ogólną zasadą, że umowa międzynarodowa obowiązuje i tworzy określone prawa i obowiązki jedynie dla jej stron (pacta tertiis nec nocent nec prosunt) – żadnemu państwu nie można wbrew jego woli narzucić obowiązków ani przyznać praw (co wynika z zasady suwerenności). Dla państw trzecich umowa jest res inter alios acta i jako taka nie wiąże ich. Umowa może jednak dwojako oddziaływać na państwo trzecie (tj. nie będące stroną umowy):

1. na korzyść państwa trzeciego (in favorem tertii):

   • in abstracto – na korzyść każdego innego państwa, np. umowy tworzące tzw. ustrój obiektywny (np. swoboda żeglugi, prawo przepływu etc.) czy komunikację międzynarodową;

   • na korzyść konkretnie określonego państwa, która to zasada rządzi się następującymi regułami:

     • państwo trzecie nie jest zobowiązane do przyjęcia zaoferowanej mu korzyści; potrzebna jest na to jego zgoda (nawet domniemana); ocena charakteru korzyści jest przecież subiektywna;

     • państwo trzecie nie może dochodzić przyznanych mu w umowie korzyści, jeżeli strony umowy nigdy mu tych korzyści nie przyznały (zobowiązanie powstało jedynie inter partes);

     • jeżeli dla państwa trzeciego powstało już konkretne uprawnienie lub jeśli nabyło ono zaoferowane mu w umowie korzyści i jeżeli umowa nie przewidywała odwołania tych korzyści, wówczas bez zgody państwa trzeciego nie można zmienić powstałej tym sposobem sytuacji prawnej lub faktycznej;

2. na niekorzyść państwa trzeciego (in detrimentum tertii) – w zupełnie wyjątkowych okolicznościach (np. wobec agresora), nakładają na państwo trzecie zobowiązania; w normalnych sytuacjach nie są dopuszczalne bez zgody zainteresowanego państwa.

1. Zmiana umowy międzynarodowej

Zmiana umowy międzynarodowej polega na wprowadzeniu poprawek do tekstu umowy, które jednak nie zmieniają istoty, przedmiotu ani celu tej umowy. Umowa może jednak zakazać wprowadzenia zmian.

Na przykładzie Karty NZ poprawki do niej można wprowadzić na podstawie uchwały Zgromadzenia Ogólnego powziętej większością 2/3 głosów oraz ratyfikacji tych poprawek przez 2/3 państw, w tym wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Do tej pory poprawki wprowadzono 3-krotnie: zwiększenie niestałych członków Rady Bezpieczeństwa i zmiana sposobu głosowania oraz zwiększenie liczby członków Rady Gospodarczo-Społecznej.

1. Modyfikacja umowy międzynarodowej

Modyfikacja (rewizja) umowy międzynarodowej polega na dostosowaniu traktatu do nowych potrzeb. Na przykładzie Karty NZ jej rewizja wymaga uchwały specjalnej konferencji członków ONZ zwołanej na podstawie decyzji podjętej przez Zgromadzenie Ogólne większością 2/3 głosów i większością którychkolwiek 9 członków Rady Bezpieczeństwa. Uchwalona w ten sposób zmiana Karty staje się wiążąca po ratyfikacji przez 2/3 członków ONZ, w tym wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa.

Problem modyfikacji Karty NZ podniesiono w związku z 60. rocznicą jej podpisania i koniecznością jej dostosowania do współczesnych warunków.

1. Przyczyny nieważności formalnej umowy międzynarodowej

Według konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów (op. cit.) przyczynami nieważności formalnej są:

• przyczyny nieograniczonej nieważności formalnej:

• brak zdolności traktatowej,

• brak pełnomocnictw,

• brak kompetencji;

• przyczyna ograniczonej nieważności formalnej – brak rejestracji u Sekretarza Generalnego ONZ.

1. Przyczyny nieważności zasadniczej umowy międzynarodowej

Według konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów (op. cit.) przyczynami nieważności zasadniczej są:

• przyczyny nieważności bezwzględnej:

• sprzeczność z ius cogens,

• przymus:

• wobec państwa,

• wobec przedstawiciela państwa;

• przyczyna nieważności względnej:

• przyczyny o charakterze formalnym:

• przekroczenie kompetencji,

• przekroczenie pełnomocnictw;

• wady oświadczeń woli: błąd, podstęp oraz przekupstwo.

1. Zawieszenie i wypowiedzenie umowy międzynarodowej

Zawieszenie stosowania umowy zwalnia strony umowy z obowiązku wypełniania jej postanowień we wzajemnych stosunkach w okresie zawieszenia; nie wpływa ono jednak na stosunki prawne ustanowione przez umowę między stronami. W okresie zawieszenia strony powinny powstrzymać się od działań, które mogą przeszkodzić wznowieniu umowy.

Spowodowane ono może być:

• naruszeniem umowy przez kontrahenta,

• niemożnością jej wykonania

• zasadniczą zmianę okoliczności (klauzula rebus sic stantibus).

Zawieszenie powinno być przewidziane w umowie, innym porozumieniu między stronami lub przynajmniej nie zabronione. Nie może jednak być sprzeczne z przedmiotem i celem umowy.

W umowach wielostronnych dwie lub więcej stron mogą zawiesić stosowanie umowy między sobą o ile nie utrudni to innym stronom korzystania z praw ani wykonywania obowiązków.

Wypowiedzenie umowy odbywa się zazwyczaj na warunkach przewidzianych w niej samej, określającej tryb tego procesu. W razie braku klauzuli wypowiedzenia – według części doktryny – jest ono niedopuszczalne, gdyż strony nie przewidziały takiej możliwości, a zatem nie chciały do niego dopuścić.

Jednakże prawo do wypowiedzenia wynika z suwerenności państw i nie obejmuje tylko kilku rodzajów umów (np. traktaty pokoju czy umowy graniczne). Według konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów (op. cit.) jest ono dopuszczalne tylko wtedy, gdy:

• można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taka możliwość,

• charakter umowy na to pozwala.

Jeśli na skutek wypowiedzenia umowy wielostronnej liczba kontrahentów spadnie poniżej liczby niezbędnej do wejścia w życie, umowa wygasa jeśli sama tak stanowi. Często stosuje się klauzule prolongacyjne (np. niewypowiedzenie umowy na 12 miesięcy przed upływem terminu powoduje przedłużenie jej o kolejny rok). Notyfikacja wypowiedzenia powinna być złożona odpowiednio wcześniej, a w razie braku takiej klauzuli – na 12 miesięcy naprzód.

1. Wygaśnięcie umowy międzynarodowej

Umowa międzynarodowa może wygasnąć wskutek przyczyn:

1. przez nią przewidzianych:

   1. upływ czasu (vide klauzula prolongacyjna),

   2. spełnienie się warunku rozwiązującego,

   3. wypowiedzenie umowy zgodnie z jej warunkami;

2. przez nią nieprzewidzianych:

   1. zgodna wola stron (nawet bez konieczności podawania przyczyny),

   2. utrata podmiotowości przez jedną ze stron (vide sukcesja państw w stosunku do traktatów),

   3. jednostronne wycofanie się z umowy – jeśli umowa na to pozwala,

   4. wybuch wojny,

   5. pogwałcenie umowy przez kontrahenta,

   6. powstanie sytuacji uniemożliwiającej realizacje zobowiązania nie z winy państwa (np. dot. przedmiotu umowy),

   7. pojawienie się nowej normy ius cogens – umowa wygasa w momencie pojawienia się jej,

   8. clausula rebus sic stantibus

1. Wpływ wojny na umowę międzynarodową

Umowy międzynarodowe zawierane są na dwa rodzaje sytuacji międzynarodowych (choć jedna umowa może zawierać postanowienia dwojakiego rodzaju):

• na czas pokoju;

• na czas wojny, które z chwilą jej wybuchu zachowują moc obowiązującą, a w czasie konfliktu zbrojnego mają pełne zastosowanie i muszą wyć wykonywane.

Natomiast umowy na czas pokoju z chwilą wybuchu wojny mogą wygasnąć (pogląd dawniejszy) lub ulec zawieszeniu. W przypadku umów wielostronnych – ich postanowienia ulegają zawieszeniu pomiędzy zwaśnionymi stronami, a po przywróceniu pokoju są ponownie stosowane. Jeśli chodzi o umowy bilateralne, regulujące stosunki pokojowe, to zazwyczaj albo wygasają one, albo decyzję co do ich obowiązywania pozostawiona jest w ręce państw zwycięskich.

1. Nawiązanie i zerwanie stosunków dyplomatycznych

Każdemu państwu, jako rezultat jego suwerenności, przysługuje:

• czynne prawo legacji (wysyłanie przedstawicieli dyplomatycznych),

• bierne prawo legacji (przyjmowanie obcych przedstawicieli dyplomatycznych).

Stosunki dyplomatyczne regulowane są przez:

• normy kurtuazyjne,

• prawo zwyczajowe (najstarsze),

• prawo wewnętrzne,

• konwencję wiedeńską o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. (Dz.U.1965.37.232).

Etapy nawiązywania stosunków dyplomatycznych:

1. porozumienie o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych (za wzajemną zgodą stron),

2. zaproponowanie kandydata na szefa misji dyplomatycznej i uzyskanie agrément państwa przyjmującego (w razie państwo przyjmujące nie musi przedstawiać uzasadnienia),

3. wystawienie listów uwierzytelniających (fr. lettres de créance) i wprowadzających (fr. lettres d’introduction – dot. chargés d’affaires) przez państwo wysyłające i przekazanie ich na ręce głowy państwa lub m.s.z. państwa przyjmującego,

4. objęcie funkcji przez szefa misji dyplomatycznej.

Zakończenie misji dyplomatycznej może nastąpić w przypadku:

• notyfikacja przez państwo wysyłające,

• notyfikacja przez państwo przyjmujące (oświadczenie o nieuznawaniu przedstawiciela dyplomatycznego za członka misji),

• uznanie członka personelu misji za persona non grata,

• dymisja szefa placówki,

• zakończenie na skutek wypadków losowych (np. śmierć szefa placówki),

• zerwanie stosunków dyplomatycznych.

Akredytacja w kilku państwach – państwo wysyłające może stosownie do okoliczności akredytować szefa misji lub wyznaczyć członka personelu dyplomatycznego w więcej niż jednym państwie, chyba że którekolwiek z państw przyjmujących wyraźnie się temu sprzeciwia.

Jeżeli państwo wysyłające akredytuje szefa misji w jednym lub w kilku innych państwach, może ono ustanowić misję dyplomatyczną, kierowaną przez chargé d’affaires ad interim, w każdym z państw, gdzie szef misji nie ma swojej stałej siedziby. Dwa lub więcej państw może akredytować tę samą osobę jako szefa misji w innym państwie, chyba że państwo przyjmujące sprzeciwia się temu.

1. Funkcje misji dyplomatycznej

Według konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. (Dz.U.1965.37.232) funkcje misji dyplomatycznej są następujące (art. 3):

• reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym;

• ochronę interesów państwa wysyłającego i jego obywateli, w granicach ustalonych przez prawo międzynarodowe;

• prowadzenie rokowań z rządem państwa przyjmującego;

• zaznajamianie się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami panującymi w państwie przyjmującym i z rozwojem zachodzących w nim wydarzeń oraz składanie sprawozdań swemu rządowi (np. na podstawie mediów, publikacji, statystyk, oficjalnych rozmów, sprawozdań itp.);

• rozwijanie pomiędzy nimi przyjaznych stosunków gospodarczych, kulturalnych i naukowych.

1. Skład misji dyplomatycznej

Wyróżnia się następujące kategorie osób:

• szefowie misji dyplomatycznych (3 klasy); jeżeli stanowisko szefa misji nie jest obsadzone lub jeżeli szef misji nie może pełnić swoich funkcji, chargé d’affaires ad interim będzie działał przejściowo jako szef misji;

• minister-rezydent (dziś nie praktykowane),

• posłowie (coraz rzadziej ustanawiani),

• personel dyplomatyczny – są to osoby posiadające stopień dyplomatyczny:

  • radcowie,

  • sekretarze (zwykle numerowani od I do III),

  • attachés zwykli (od fr. attacher – przywiązywać),

  • attachés specjalni (urzędnicy służby dyplomatycznej pełniący funkcję specjalisty w określonej dziedzinie): wojskowi (in. obrony), morscy, lotniczy, kulturalni (utrzymują stosunki z określonymi ministerstwami państwa przyjmującego oraz mają specjalne pozycje funkcjonalne i protokolarne w misji);

• personel administracyjny i techniczny:

  • kierownik i pracownicy kancelarii,

  • maszynistki,

  • lekarze,

  • tłumacze,

  • szyfranci.

• służba misji – personel obsługi: kierowcy, ochroniarze, dozorcy, sprzątaczki etc. zatrudnieni przez państwo wysyłające; prywatna służba członów misji nie jest zatrudniana przez państwo.

Liczebność personelu misji zależy w zasadzie od państwa wysyłającego. Państwo przyjmujące może zażądać, alby liczebność misji była utrzymana w rozsądnych granicach, biorąc pod uwagę okoliczności i warunki w państwie przyjmującym oraz potrzeby misji. W uzasadnionych przypadkach państwo przyjmujące może zażądać zredukowania liczebności misji. M.s.z. państwa przyjmującego powinno być informowane o mianowaniu członków misji, o ich przybyciu wraz z rodzinami oraz o ich ostatecznym wyjeździe.

1. Klasy i rangi przedstawicieli misji dyplomatycznej

Szefowie misji dzielą się na trzy klasy:

• ambasadorów i nuncjuszów (w przypadku Stolicy Apostolskiej)), akredytowanych przy głowach państw, oraz innych szefów misji równorzędnego stopnia;

• posłów nadzwyczajnych, ministrów i internuncjuszów, akredytowanych przy głowach państw;

• chargés d’affaires, akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych.

1. Korpus dyplomatyczny i zasada pierwszeństwa

Korpus dyplomatyczny (fr. Corps diplomatique, stąd skrót CD):

• w znaczeniu węższym – szefowie misji dyplomatycznych akredytowani przy głowie określonego państwa przyjmującego,

• w znaczeniu szerszym – wszyscy członkowie personelu dyplomatycznego misji dyplomatycznych w określonym kraju wraz z małżonkami, ich nazwiska zaś umieszczone są w spisie korpusu dyplomatycznego.

Na czele korpusu stoi dziekan (doyen), którym jest szef misji dyplomatycznej o najdłuższym stażu w danym kraju. W niektórych krajach, które nie tylko utrzymują stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską i tradycyjnie miały bardzo dobre relacje z nią, dziekanem korpusu dyplomatycznego z urzędu może zostać nuncjusz apostolski, bez względu na okres pobytu w tym państwie. W takim przypadku wicedziekanem zostaje najstarszy stażem ambasador. Sprawowanie funkcji dziekana korpusu dyplomatycznego nie nadaje dziekanowi, żadnych uprawnień władczych w stosunku do pozostałych dyplomatów. Jest to funkcja primus inter pares (pierwszego wśród równych), a więc funkcja o charakterze reprezentacyjnym i ceremonialnym.

Do głównych zadań dziekana należą:

• reprezentowanie korpusu na zewnątrz,

• przemawianie w jego imieniu na uroczystościach oraz przyjęciach,

• informowanie nowo przybyłych dyplomatów o panujących w kraju zwyczajach,

• organizacja przywitania i pożegnania.

Poza sprawami pierwszeństwa i etykiety nie czyni się żadnych różnic między szefami misji w zależności od ich klasy. Państwa uzgadniają między sobą klasę, do której będą należeć szefowie ich misji.

Szefowie misji korzystają z pierwszeństwa w obrębie swojej klasy w kolejności dat i godzin objęcia swych funkcji, z uwzględnieniem pierwszeństwa nuncjusza apostolskiego (jeśli jest ono praktykowane). Zmiany w listach uwierzytelniających szefa misji nie powodujące zmiany klasy nie wpływają na jego pierwszeństwo.

1. Mianowanie szefa i członków misji dyplomatycznej oraz zakończenie funkcji

O nawiązaniu stosunków dyplomatycznych i jego procedurze była mowa w zag. 72 (vide agrement). Uważa się, że szef misji objął swoje funkcje w państwie przyjmującym, gdy złożył swoje listy uwierzytelniające bądź gdy notyfikował o swoim przybyciu, a wierna kopia jego listów uwierzytelniających została złożona w m.s.z. państwa przyjmującego lub w innym ministerstwie uznanym za właściwe, zgodnie z praktyką panującą w państwie przyjmującym, która powinna być stosowana w jednolity sposób.

Kolejność składania listów uwierzytelniających lub ich wiernych kopii jest ustalana według daty i godziny przybycia szefa misji.

Państwo wysyłające może mianować według swego uznania członków personelu misji. Członkowie personelu dyplomatycznego misji mają w zasadzie obywatelstwo państwa wysyłającego; mogą być mianowani spośród osób posiadających obywatelstwo państwa przyjmującego jedynie za zgodą tego państwa, które może ją cofnąć w każdym czasie. Państwo przyjmujące może zastrzec sobie to samo prawo w odniesieniu do obywateli państwa trzeciego, którzy nie są zarazem obywatelami państwa wysyłającego.

Zakończenie funkcji ma miejsce w przypadkach przewidzianych w zag. 72. W razie ich wystąpienia:

• państwo przyjmujące powinno (nawet w wypadku konfliktu zbrojnego) przyznać ułatwienia w celu umożliwienia wyjazdu ze swego terytorium w możliwie najkrótszym terminie osobom korzystającym z przywilejów i immunitetów, jak również członkom rodzin takich osób niezależnie od ich obywatelstwa;

• państwo przyjmujące obowiązane jest (nawet w wypadku konfliktu zbrojnego) szanować i ochraniać pomieszczenia misji wraz z jej mieniem i archiwami;

• państwo wysyłające może powierzyć pieczę nad pomieszczeniami misji wraz z jej mieniem i archiwami państwu trzeciemu, które jest do przyjęcia dla państwa przyjmującego;

• państwo wysyłające może powierzyć ochronę swych interesów oraz interesów swych obywateli państwu trzeciemu, które jest do przyjęcia dla państwa przyjmującego.

1. Obowiązki członków misji dyplomatycznej wobec państwa przyjmującego

Członkowie misji dyplomatycznej mają obowiązek wobec państwa przyjmującego:

• szanować prawa i przepisy państwa przyjmującego, jego ustrój i władze (przywileje i immunitety nie wyłączają podlegania miejscowemu prawu, lecz jedynie wyłączają właściwość sądów miejscowych i zastosowania sankcji za naruszenie odpowiednich norm);

• zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne, nawet gdy nie występuje w roli dyplomaty – np. w rozmowie prywatnej (np. krytyka polityki państwa przyjmującego, prowadzenie agitacji i działalności wymierzanej przeciwko władzom, doradzanie w wyborach);

• zakaz wykorzystania pomieszczeń misji w sposób niezgodny z jej funkcjami (np. do działalności zawodowej czy komercyjnej).

1. Immunitet jurysdykcyjny: cywilny, karny i adm. personelu misji dypl.

Celem przywilejów i immunitetów nie jest zapewnienie korzyści poszczególnym osobom, lecz zabezpieczenie skutecznego wykonywania funkcji przez misje dyplomatyczne reprezentujące ich państwa (konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych, op. cit.). Mają one charakter osobowy w przypadku dyplomatów, a funkcyjny – konsulów.

Przyjmuje się w doktrynie – z powodu braku ścisłego rozgraniczenia pojęć „przywilej” i „immunitet” – że przywilej oznacza „można więcej” (rozszerzenie uprawnień w stosunku do obywateli), zaś immunitet „trzeba mniej” (zwolnienie z części obowiązków nałożonych na obywateli). Współcześnie opierają się one na teorii funkcjonalnej, wychodzącej z założenia, że gdyby dyplomaci podlegali jurysdykcji państwa przyjmującego, nie mogliby wykonywać swoich funkcji niezależnie (inne teorie: eksterytorialności oraz reprezentacji; Bierzanek, Symonides, s. 178).

Przywileje i immunitety dzielą się na:

• rzeczowe – korzysta z nich placówka dyplomatyczna jako całość;

• osobowe – korzystają z nich członkowie misji dyplomatycznej.

Immunitet jurysdykcyjny polega na wyłączeniu spod jurysdykcji karnej państwa przyjmującego oraz – z trzema wyjątkami – spod jurysdykcji cywilnej i administracyjnej. Te wyjątki dotyczą::

• powództw z zakresu prawa rzeczowego dotyczących prywatnego mienia nieruchomego położonego na terytorium państwa przyjmującego, chyba że posiada on je w imieniu państwa wysyłającego dla celów misji;

• powództw dotyczących spadkobrania, w których przedstawiciel dyplomatyczny występuje jako wykonawca testamentu, administrator, spadkobierca lub zapisobierca w charakterze osoby prywatnej, a nie w imieniu państwa wysyłającego;

• powództw dotyczących wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowej działalności wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego w państwie przyjmującym poza jego funkcjami urzędowymi.

Przedstawiciel dyplomatyczny nie jest obowiązany do składania zeznań w charakterze świadka. Immunitet jurysdykcyjny przedstawiciela dyplomatycznego może być uchylony przez państwo wysyłające; państwo wysyłające kieruje się interesem stosunków dwustronnych.

W stosunku do przedstawiciela dyplomatycznego nie mogą być przedsięwzięte żadne środki egzekucyjne (nie dot. ww. wyjątków) z zastrzeżeniem jednak, że odnośne środki mogą być przedsięwzięte bez naruszania nietykalności jego osoby lub rezydencji. Immunitet jurysdykcyjny nie oznacza, że dyplomata nie podlega sądom swego państwa. W przypadku popełnienia przestępstwa, po odwołaniu, może być on sądzony i skazany przez sąd państwa wysyłającego.

1. Zakres podmiotowy, czasowy, terytorialny immunitetów misji dyplomatycznej

Misji dyplomatycznej przysługują następujące przywileje i immunitety (rzeczowe):

• nietykalność pomieszczeń misji i jej archiwów oraz dokumentów - vide zag. 81;

• swoboda porozumiewania się – używanie tzw. poczty dyplomatycznej – dot. to wszelkich sposobów porozumiewania się z państwem wysyłającym i konsulatami na terytorium państwa przyjmującego, łącznie z kodem i szyfrem, przy użyciu kurierów dyplomatycznych (także ad hoc), którzy nie podlegają zatrzymaniu w jakiejkolwiek formie czy wykorzystaniu tzw. poczty kapitańskiej (przewóz przez kapitana statku powietrznego czy morskiego); przesyłki powinny być odpowiednio oznaczone i nie mogą być otwierane ani zatrzymane; instalacja i używanie nadajnika radiowego jest możliwa tylko za zgodą państwa przyjmującego;

• zwolnienie z podatków, opłat i należności pobieranych od pomieszczeń misji;

• prawo używania flagi i godła państwa wysyłającego na pomieszczeniach misji łącznie z rezydencją szefa misji i na jego środkach transportu w związku z wykonywaniem funkcji oficjalnych;

• opłaty i należności pobierane przez misję dyplomatyczną za dokonanie czynności urzędowych są zwolnione od wszelkich podatków i opłat.

Z tych immunitetów i przywilejów korzystają:

• szefowie misji i personel dyplomatyczny;

• członkowie ich rodzin – jeśli pozostają z nimi we wspólnocie domowej i jeśli nie są obywatelami państwa przyjmującego;

• personel administracyjny i techniczny (i ich rodziny) – karny każdym wypadku, cywilny i jurysdykcyjny – tylko czynności oficjalne, zwolnienia celne dot. tylko tzw. pierwszego urządzania się;

• służba misji – tylko czynności oficjalne.

Zakres czasowy:

• początek: od momentu przybycia na terytorium państwa, a gdy już się na nim znajduje – od chwili notyfikacji głowie państwa lub m.s.z.;

• koniec: do momentu opuszczenia kraju (nawet w wypadku konfliktu zbrojnego).

Przejazd przez państwo trzecie – przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z tych samych przywilejów i immunitetów(w zakresie jakim jest to niezbędne) na terytorium państwa trzeciego jeśli udaje się do państwa przyjmującego oraz gdy wraca do państwa wysyłającego (łac. in transitu). Analogiczne korzystają członkowie jego rodziny, nawet gdy podróżują osobno.

1. Nietykalność osobista i pomieszczeń misji dyplomatycznej

Nietykalność osobista członków misji dyplomatycznej:

• osoba przedstawiciela dyplomatycznego jest nietykalna, nie podlega on aresztowaniu ani zatrzymaniu w żadnej formie, państwo przyjmujące będzie traktować go z należytym szacunkiem i przedsięweźmie wszelkie odpowiednie kroki, aby zapobiec wszelkiemu zamachowi na jego osobę, wolność lub godność.

• państwo przyjmujące zapewni wszystkim członkom misji swobodę poruszania się i podróżowania na swoim terytorium (nie dot. stref, do których wstęp jest zakazany lub ograniczony ze względu na bezpieczeństwo państwa);

• zwolnienie z wszelkich osobistych świadczeń, z wszelkiego rodzaju służby publicznej oraz z obciążeń wojskowych takich, jak rekwizycje, daniny wojskowe i zakwaterowanie.

Nietykalność pomieszczeń misji:

• bez zgody szefa misji funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mają prawa wstępu na teren misji (aspekt negatywny);

• państwo przyjmujące ma obowiązek przedsięwzięcia wszelkich kroków dla ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek wtargnięciem lub szkodą oraz zapobieżenia jakiemukolwiek zakłóceniu spokoju misji lub uchybieniu jej godności (aspekt pozytywny);

• środki transportu wyłączone są spod rewizji, rekwizycji, zajęcia i egzekucji (o ile są oznakowane „CD”);

• rozciąga się ona na jej archiwa i dokumenty, niezależnie od miejsca w którym się znajdują;

• rezydencja prywatna przedstawiciela dyplomatycznego korzysta z takiej samej nietykalności i ochrony jak pomieszczenia misji, podobnie jak dokumenty i korespondencja.

1. Zwolnienia od podatków, opłat celnych i kontroli celnej

Mają one następujący kształt:

• nie podlega przepisom o ubezpieczeniach społecznych w państwie przyjmującym,

• jest zwolniony od wszelkich opłat i podatków, osobistych i rzeczowych, zarówno państwowych, regionalnych, jak komunalnych, za wyjątkiem podatków pośrednich (np. VAT) oraz opłat pobieranych za świadczone usługi (np. opłaty klimatyczne);

• zwolnienie od opłat celnych za przedmioty przywożone do użytku służbowego lub osobistego; bagaż jego nie podlega żadnej kontroli, chyba że istnieją poważne podstawy do przypuszczeń, że zawiera on przedmioty lub artykuły, których przywóz lub wywóz jest zakazany przez państwo przyjmujące.

1. Funkcje konsularne

Według konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia 1963 r. (Dz.U.1982.13.98) funkcje konsularne polegają na (art. 5):

• ochronie interesów państwa wysyłającego oraz jego obywateli, zarówno osób fizycznych, jak i prawnych;

• popieraniu rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym;

• zapoznawaniu się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem życia handlowego, gospodarczego, kulturalnego i naukowego państwa przyjmującego, zdawaniu z tego sprawy rządowi państwa wysyłającego oraz udzielaniu informacji osobom zainteresowanym; 

• wydawaniu paszportów i dokumentów podróży obywatelom państwa wysyłającego, jak również wiz lub odpowiednich dokumentów osobom, które pragną udać się do państwa wysyłającego;

• udzielaniu pomocy i opieki obywatelom państwa wysyłającego, zarówno osobom fizycznym, jak i prawnym;

• działaniu w charakterze notariusza i urzędnika stanu cywilnego oraz wykonywaniu podobnych czynności, jak również pewnych funkcji o charakterze administracyjnym, jeżeli nie sprzeciwiają się temu ustawy i inne przepisy państwa przyjmującego; 

• ochronie interesów obywateli państwa wysyłającego w sprawach spadkowych;

• ochronie interesów małoletnich i innych osób nie posiadających pełnej zdolności do czynności prawnych, obywateli państwa wysyłającego, w szczególności gdy zachodzi potrzeba ustanowienia nad nimi opieki lub kurateli; 

• zastępowaniu lub zapewnianiu odpowiedniego zastępstwa obywateli państwa wysyłającego przed sądami lub innymi władzami państwa przyjmującego w celu uzyskiwania, zgodnie z ustawami i innymi przepisami tego państwa, podjęcia tymczasowych środków dla ochrony praw i interesów tych obywateli, gdy osoby te z powodu nieobecności lub z jakiejkolwiek innej przyczyny nie są w stanie podjąć w odpowiednim czasie obrony swych praw i interesów;

• przesyłaniu sądowych i pozasądowych dokumentów oraz wykonywaniu rekwizycji sądowych zgodnie z obowiązującymi umowami międzynarodowymi lub, w braku takich umów, w sposób zgodny z ustawami i innymi przepisami państwa przyjmującego; 

• wykonywaniu przewidzianych przez ustawy i inne przepisy państwa wysyłającego praw nadzoru i inspekcji w odniesieniu do statków morskich i rzecznych posiadających przynależność państwową państwa wysyłającego oraz statków powietrznych zarejestrowanych w tym państwie, jak również w stosunku do ich załóg; 

• udzielaniu pomocy statkom morskim, rzecznym i powietrznym; 

• wykonywaniu powierzonych urzędowi konsularnemu przez państwo wysyłające wszelkich innych funkcji, których nie zakazują ustawy i inne przepisy państwa przyjmującego lub którym państwo to nie sprzeciwia się.

1. Urząd konsularny: początek i koniec funkcji

Stosunki konsularne, mające na celu przede wszystkim opiekę nad obywatelem państwa wysyłającego na terenie państwa przyjmującego, regulowane są przez:

• prawo zwyczajowe (najstarsze),

• ustawodawstwo wewnętrzne – np. w Polsce Ustawa z 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (t.j.: Dz.U.2002.215.1823)

• umowy dwustronne,

• konwencję wiedeńską o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia 1963 r. (Dz.U.1982.13.98).

Kierownicy urzędów konsularnych dzielą się na cztery klasy: a) konsulów generalnych, b) konsulów, c) wicekonsulów,

d) agentów konsularnych.

Państwa mogą powołać konsulów honorowych (jest to instytucja fakultatywna) – powoływanych na podstawie umowy przez państwo wysyłające spośród mieszkańców (najczęściej obywateli) państwa przyjmującego. Konsul honorowy pełni swoją funkcję z upoważnienia państwa wysyłającego, nie otrzymuje stałego wynagrodzenia, ale rekompensatę poniesionych wydatków z pobieranych opłat konsularnych. Jest on zwolniony od wszelkich podatków i opłat od sum otrzymywanych od państwa wysyłającego z tytułu wykonywanej funkcji. Może być aresztowany i zatrzymany. Archiwa i dokumenty konsulatu honorowego są zawsze nietykalne.

Nawiązanie stosunków konsularnych - procedura:

• wzajemne porozumienia, zgoda na nawiązanie stosunków dyplomatycznych z reguły obejmuje zgodę na nawiązanie stosunków konsularnych (ale zerwanie stosunków dyplomatycznych nie powoduje ipso facto zerwania konsularnych);

• jeśli funkcje konsularne mają być wykonywane przez wydział konsularny placówki dyplomatycznej, to nie jest wymagana zgoda państwa przyjmującego, lecz jedynie notyfikacja osób, które je wykonują (osoby te korzystają wtedy z immunitetu dyplomatycznego);

• ustalenie liczby, siedziby urzędu konsularnego oraz okręgu (terenu działania), wymagana jest zgoda państwa przyjmującego; często stosuje się zasadę wzajemności;

• wystawienie listu komisyjnego, zawierającego nazwisko szefa, jego klasę, okręg konsularny oraz siedzibę jego urzędu, który jest przekazywany na drodze dyplomatycznej; może być zastąpiony notyfikacją;

• udzielenie przez państwo przyjmujące exequatur, tj. wyrażenie zgody na treści zawarte w liście komisyjnym lub jego odpowiedniku; forma jego udzielenia jest dowolna, a państwo może odmówić jego udzielenia bez podania przyczyn;

Zakończenie funkcji konsularnych:

• notyfikacja przez państwo wysyłające,

• cofnięcie exequatur,

• notyfikacja przez państwo przyjmujące (oświadczenie o nieuznawaniu danego członka personelu konsularnego za członka misji),

• uznanie członka personelu misji za persona non grata,

• dymisja szefa placówki,

• zakończenie na skutek wypadków losowych (np. śmierć szefa placówki),

• zerwanie stosunków konsularnych.

1. Immunitety konsularne na tle dyplomatycznych

Immunitety i przywileje przysługujące funkcjonariuszom konsularnym są węższe od przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, opierają się na podstawie funkcjonalnej. Jednak na mocy umów dwustronnych współcześnie istnieje tendencja do zrównywania zakresów i charakteru prawego obu rodzajów ułatwień.

Immunitety i przywileje placówki konsularnej (analogicznie jak przy misji dyplomatycznej, z wyjątkami omówionymi niżej):

• nietykalność placówki konsularnej, jej archiwów i dokumentów, istnieje jednak domniemana zgoda szefa placówki konsularnej w przypadku pożaru lub innej katastrofy wymagającej szybkiej akcji;

• swoboda porozumiewania się, jednakże dopuszczalna jest kontrola w razie istnienia poważnych podstaw do przypuszczeń, że poczta zawiera inne rzeczy niż dokumenty etc., kontrola odbywa się w obecności urzędnika konsularnego, odmowa uniemożliwia wysłanie poczty konsularnej; obejmuje także swobodę porozumiewania się z obywatelami państwa wysyłającego oraz władzami państwa przyjmującego, które ma obowiązek zawiadomić właściwy urząd konsularny o przypadkach zgony, opieki lub kurateli, rozbicia się statku lub wypadku lotniczego, jeśli dot. to obywatela państwa wysyłającego;

• zwolnienie z podatków, opłat i należności pobieranych od pomieszczeń placówki konsularnej;

• prawo używania flagi i godła państwa wysyłającego na pomieszczeniach placówki dyplomatycznej łącznie z rezydencją szefa i na jego środkach transportu w związku z wykonywaniem funkcji oficjalnych;

• opłaty i należności pobierane przez misję dyplomatyczną za dokonanie czynności urzędowych są zwolnione od wszelkich podatków i opłat.

Immunitety i przywileje funkcjonariuszy konsularnych:

• państwo przyjmujące będzie traktowało urzędników konsularnych z należnym szacunkiem i zastosuje wszelkie odpowiednie środki dla zapobiegania jakimkolwiek zamachom na ich osoby, wolność lub godność;

• urzędnicy konsularni podlegają zatrzymaniu lub tymczasowemu aresztowaniu jedynie w razie popełnienia ciężkiej zbrodni (przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności powyżej 5 lat) i na podstawie postanowienia właściwej władzy sądowej;

• urzędnicy konsularni mogą być więzieni lub podlegać jakiejkolwiek innej formie ograniczenia ich wolności osobistej jedynie w wykonaniu prawomocnego wyroku sądowego;

• urzędnicy konsularni i pracownicy konsularni nie podlegają jurysdykcji władz sądowych i administracyjnych państwa przyjmującego w odniesieniu do czynności dokonanych w wykonaniu funkcji konsularnych;

• członkowie urzędu konsularnego mogą być wzywani w charakterze świadków w toku postępowania sądowego lub administracyjnego; nie są obowiązani do składania zeznań co do faktów związanych z wykonywaniem ich funkcji ani do przedstawiania urzędowej korespondencji i dokumentów odnoszących się do ich funkcji;

• służy im zwolnienie od zezwoleń na wjazd, pobyt, pracę, ubezpieczenia społecznego, zwolnienie od świadczeń osobistych i rzeczowych;

• zwolnienie od opłat i podatków – analogicznie jak przy misji dyplomatycznej.

Zakres czasowy – każdy członek urzędu konsularnego korzysta z przywilejów i immunitetów z chwilą przybycia na terytorium państwa przyjmującego w celu objęcia swego stanowiska lub, jeżeli znajduje się już na tym terytorium, z chwilą przystąpienia do wykonywania swych funkcji w urzędzie konsularnym.

1. Misje specjalne: pojęcie, charakter prawny

Organy zewnętrzne państwa dzielą się na stałe oraz czasowe (ad hoc), do których zaliczają się misje specjalne. Są to doraźne delegacje i poselstwa w celu załatwienia określonych spraw. Jest to najstarsza forma dyplomacji.

Wyróżnia się następujące rodzaje misji specjalnych:

• misje szefów państw;

• misje szefów rządów i członków rządów;

• misje wojskowe, kulturalne, naukowe etc.

Cele misji specjalnych:

• polityczne – prowadzenie rokowań i załatwianie spraw spornych, negocjowanie i podpisywanie umów międzynarodowych etc.,

• ceremonialne – udział w koronacjach, uroczystościach objęcia urzędów (np. prezydenta), pogrzebach etc.,

• techniczne – uzgodnienie zagadnień specjalistycznych (np. szczegóły ochrony granic czy procedury wizowe)

Nawet przy istnieniu stałych misji dyplomatycznych konieczność wysłania misji specjalnych wynika z chęci załatwienia określonej sprawy przez osobę mającą szczególne kwalifikacje albo cieszącą się dużym autorytetem albo uznaniem. Niekiedy, jak w wypadku tzw. „ambasadorów wędrujących” (ang. ambasador-at-large), jedna osoba jest wysyłana w celu przedstawienia stanowiska lub zbadania opinii innych rządów do kilku krajów. Wysyłanie misji specjalnej występuje w wyniku uzgodnienia między państwami tak osoby, jak i celu.

Spór międzynarodowy: pojęcie, podmiot, przedmiot, źródło

Spór międzynarodowy (dispute):

jest to sytuacja, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne (opinia doradcza MTS z 1950 r.);

jest to brak zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami (wyrok STSM z 1924 r.);

sytuacja, w której jeden podmiot prawa międzynarodowego żąda od drugiego podmiotu tego prawa jakiegoś działania lub zachowania się, opierając swe żądanie na obowiązujących oba podmioty normach pospolitego prawa międzynarodowego albo stanowionych, a drugi podmiot żądaniu temu się opiera (B. Wierzbicki).

P.m.p. wprowadza obowiązek pokojowego załatwiania sporów, zobowiązuje w konkretnych przypadkach państwa do poddania się określonemu sposobowi załatwiania sporów oraz tworzy systemy i sposoby załatwiania sporów.

Podmioty sporu – tylko podmioty prawa międzynarodowego publicznego reprezentowane przez swoje organy. Przedmiotem sporu jest żądanie i odmowa jakiegoś postępowania podmiotu społeczności międzynarodowej. Źródłem sporu jest zawsze interes podmiotu wywołującego spór; interes ten może być chroniony normą p.m.p. lub nie.

Fazy: Sytuacja międzynarodowa – faza sporu, w której nie doszło jeszcze do określenia stanowisk; jest to określony co do czasu i miejsca układ stosunków międzynarodowych; jest to pojęcie szersze niż spór. W badanej dziedzinie p.m.p. wykazuje zainteresowanie tymi sytuacjami, które – na skutek napięć (stanów, w których występuje antagonizm bez jasno zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu, istotne dla każdej racjonalnej dyskusji, pozostaje na dalszym planie) – mogą prowadzić do powstania sporu. Rozróżnienie jest istotne ze względu na sposób glosowania w Radzie Bezpieczeństwa ONZ (Bierzanek, Symonides, s. 338);

• Spór;

Kryzys – faza sporu, w której podjęto działania faktyczne celem zaspokojenia interesu podmiotu p.m.p.;

Konflikt – spór, który przybrał ostrzejszą formę i grozi użyciem sił zbrojnych albo siły takie zostały już użyte (konflikt zbrojny).

Rodzaje sporów międzynarodowych

Wyróżnia się trzy zasadnicze podziały:

o charakterze międzynarodowym i nie mające takiego charakteru;

zwykłe i kwalifikowane (tj. nie- oraz zagrażające pokojowi i międzynarodowemu bezpieczeństwu, co do których decyzje podejmuje Rada Bezpieczeństwa ONZ),

prawne i polityczne (wg części doktryny, mają one miejsce wtedy, gdy brak jest reguł prawnych, które mogłyby być zastosowane do rozstrzygnięcia sporu, a gdy strony powołują się na argumenty inne niż prawne) – w praktyce jest to kryterium bardzo nieostre.

Rozwiązywanie sporów m.-nar.: rokowania, dobre usługi, mediacje

Sposoby rozwiązywania sporów można podzielić na zbrojne i pokojowe. Sposoby zbrojne i wszelkie inne siłowe są zakazane przez p.m.p.

Pokojowe sposoby dzielimy na:

dyplomatyczne, gdzie państwa uczestniczce w sporze współdziałają w załatwianiu sporu, zachowując dla siebie, aż do ostatniej fazy trwania sporu, możność podjęcia ostatecznej decyzji; wyróżnia się tu:

rokowania bezpośrednie, dobre usługi, mediacja, komisja badań (śledcza), koncyliacja, normowana przez tzw. wzorcowe reguły koncyliacji przyjęte przez Instytut Prawa Międzynarodowego w 1961 r. oraz Rezolucję ONZ w sprawie zasad koncyliacji z 1990 r. sądowe: sądy (trybunały) międzynarodowe:

stałe, np. MTS, ETS, Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza etc., ad hoc, arbitraż międzynarodowy – polega na rozstrzyganiu sporów między państwami na podstawie prawa międzynarodowego przez sędziów przez nie wybranych; nie ma on charakteru obligatoryjnego, lecz opiera się na zgodzie państw, która rodzi dla nich obowiązek wykonania w dobrej wierze wyroku (ostatecznego); ma on miejsce na podstawie tzw. klauzuli arbitrażowej w umowie międzynarodowej lub dwu- albo wielostronnej umowy poddającej określone kategorie sporów (albo wszystkie) pod arbitraż międzynarodowy. Powołany został Stały Trybunał Arbitrażowy w Hadze (od 1907 r.).

Rokowania bezpośrednie – proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnice zdań w drodze wymiany poglądów w celu osiągnięcia porozumienia, kończący się najczęściej kompromisem. Wyróżnia się rokowania dwustronne oraz wielostronne (na konferencjach międzynarodowych). Jest to najczęściej stosowany sposób rozwiązywania sporów. Przy ocenie skuteczności tego środka należy brać pod uwagę, że – w związku z poufnym z reguły charakterem rokowań – szeroka publiczność nie zawsze jest informowana o sposobie załatwiania sporu, a nawet że spór w ogóle miał miejsce. Rokowania powinny być przeprowadzone przed oddaniem sporu komisji koncyliacyjnej bądź sądowi międzynarodowemu.

Mogą być przeprowadzane w formie ustnej lub pisemnej (np. wymiana not). Obowiązek prowadzenia rokowań nie oznacza obowiązku osiągnięcia porozumienia. Brak stosunków dyplomatycznych nie wyklucza prowadzenia rokowań.

Dobre usługi – polegają na tym, że państwo udzielające dobrych usług dąży do ułatwienia stronom nawiązania przerwanych rokowań, doprowadza je do stołu obrad, jest pośrednikiem w rozmowach przedwstępnych, ale samo nie bierze udziału w rokowaniach. Przeprowadza je się na wniosek jednej ze stron lub korzysta z oferty państwa trzeciego lub organizacji międzynarodowej.

Mediacja (pośrednictwo) – dotyczy sytuacji, w której państwo pełniące rolę mediatora doprowadza do wszczęcia rozmów miedzy stronami sporu, bierze udział w rokowaniach, kieruje nimi, dyskutuje oraz daje propozycje rozwiązania sporu. Różnica między dobrymi usługami a mediacją nie zawsze jest ostra. Mediatorem może być nie tylko państwo, ale także osoba fizyczna. Przeprowadza ją się na wniosek jednej ze stron lub korzysta z oferty państwa trzeciego lub organizacji międzynarodowej.

Rodzajem mediacji jest sposób ich przeprowadzania zwany artykułem sekundantów – każde z państw uczestniczących w sporze oddzielnie wybiera jedno państwo, a państwa wybrane w ten sposób podejmują się wspólnej mediacji.

Mediacja jest praktykowana przez USA i UE w sporze izraelsko-palestyńskim (ostatnio „The Roadmap for Peace” z 2003 r.). Można wskazać pośrednictwo papieża Jana Pawła II w sporze między Argentyną a Chile dotyczącego kanału Beagle, zakończonego podpisaniem porozumienia w Watykanie (1985).

Dobre usługi i mediację (oraz inne sposoby) reguluje konwencja haska z 1907 r. o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych. Kwestię tę omawia także np. europejska konwencja o pokojowym załatwianiu sporów z 1957 r.

Rozwiązywanie sporów m.-nar.: komisje badań i komisje koncyliacyjne

Komisje badań (śledcze) – organ kolegialny ustalający stan faktyczny na żądanie stron w sporze w przypadku różnicy zdań co do stanu faktycznego. Wynik badań takiej komisji (sprawozdanie) nie ma charakteru bezwzględnie wiążącego dla stron, chociaż tworzy punkt wyjścia dla dalszej procedury pojednawczej. Postępowanie jest zawsze kontradyktoryjne. W praktyce rzadko stosowane.

Takie badanie jest integralną częścią procesu arbitrażowego oraz koncyliacji, podczas których organy rozstrzygające mogą same stwierdzać stan faktyczny lub korzystać z ustaleń takiej komisji. Może się nimi posługiwać także MTS.

Komisje koncyliacyjne (pojednawcze) – organ kolegialny ustalający stan faktyczny i proponujący sposób pokojowego załatwienia sporu. Komisja koncyliacyjna sama formułuje propozycję załatwienia sporu (nie jest skrępowana przepisami p.m.p. – może orzekać na zasadach słuszności), a nie wspólnie z ze stronami uczestniczącymi w sporze. Instytut Prawa Międzynarodowego ustalił w 1961 r. wzorcowe reguły procedury koncyliacyjnej.

Zarówno dobre usługi i mediacja, jak również komisje badań i koncyliacyjne są środkami mającymi na celu dojście stronom do porozumienia i stanowią niejako uzupełnienie i wzbogacenie rokowań prowadzonych przez strony, dlatego nazywa się je często „rokowaniami pośrednimi”.

MTS: skład i kompetencje

W skład Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze wchodzi 15 niezawisłych sędziów wybieranych na 9-letnią kadencję z możliwością reelekcji przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa bezwzględną większością głosów (8 głosów w RB; nie ma różnicy między głosami stałych i niestałych jej członków) spośród kandydatów o wysokim poziomie moralnym, posiadających kwalifikacje do zajmowania najwyższych stanowisk sędziowskich w swoim państwie alba będących prawnikami cieszącymi się niekwestionowanym autorytetem w dziedzinie prawa międzynarodowego.

W MTS nie może zasiadać równocześnie dwóch sędziów będących obywatelami tego samego państwa. Co 3 lata ustępuje jedna trzecia sędziów.

MTS wybiera ze swego grona prezesa i wiceprezesa na okres 3 lat. MTS posiada także sekretarza.

Kandydatów na sędziów proponują grupy narodowe Stałego Trybunału Rozjemczego po (nieobowiązkowym) zasięgnięciu opinii sądów najwyższych, wydziałów prawa czy akademii narodowych. Żadna grupa narodowa nie może zaproponować więcej niż 4 sędziów, spośród których nie więcej niż 2 mogą mieć obywatelstwo tego państwa. ZO i RB przy wyborze mają mieć na uwadze by w składzie MTS reprezentowane były wszystkie cywilizacje i kultury prawne.

Gwarancje niezawisłości sędziów MTS:

nie mogą zajmować stanowisk politycznych lub administracyjnych,

nie mogą wykonywać innych zajęć o charakterze zawodowym,

nie mogą występować w żadnej sprawie w charakterze przedstawiciela, doradcy lub adwokata,

jeśli sam sędzia lub prezes MTS uzna, że sędzia nie powinien brać udziału w rozstrzyganiu danej sprawy, sędzia ten zostaje wyłączony ze składu orzekającego w tej sprawie,

sędzia może być pozbawiony stanowiska tylko na podstawie jednomyślnej uchwały pozostałych sędziów, jeśli przestał spełniać warunki konieczne do zajmowania stanowiska sędziego MTS,

sędziowie w trakcie załatwiania spraw MTS korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych.

MTS orzeka w składzie pełnej izby, w składzie 11 sędziów (do ważności posiedzenia jest konieczna obecność 11 sędziów). Statut upoważnia do tworzenia izb 5- lub 3-osobowych do rozpatrzenia konkretnych spraw. Jeśli dane państwo będące stroną w sporze nie ma swego reprezentanta, a przeciwne ma, to może zażądać delegowania sędziego do danej sprawy, aby uczynić zadość równości. Dopuszczono też delegowanie sędziów narodowych przez obie strony, jeśli nie posiadają swego reprezentanta.

Tylko państwa mają prawo występowania przed MTS, który spełnia funkcję:

sądu o kompetencji dobrowolnej,

sądu o kompetencji obowiązkowej,

doradcy prawnego ONZ i organizacji wyspecjalizowanych ONZ (oraz IAEA), wydając opinie na żądanie państwa, ZO, RB lub innych organów i organizacji upoważnionych przez ZO,

sądu polubownego orzekającego ex aequo et bono, jeśli strony wyraziły na to zgodę.

MTS orzeka na postawie:

porozumienia stron o jurysdykcji MTS do sporów już istniejących lub uznania powództwa przeciwnika;

klauzuli umownej,

deklaracji o uznaniu jurysdykcji MTS na zasadzie wzajemności w sporach prawnych dotyczących:

interpretacji umów międzynarodowych,

jakiegokolwiek zagadnienia p.m.p.,

istnienia faktu, który w razie stwierdzenia stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego,

rodzaju lub rozmiaru odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego.

Procedura postępowania przed MTS

Szczegółowe zasady postępowania przez MTS normuje Regulamin Trybunału z 1978 r. (ostania nowelizacja w 2000 r.) Elementy postępowania w sporze są następujące:

procedura pisemna:

wniosek o wszczęcie postępowania,

memoriały, kontrmemoriały, repliki etc. oraz inne dokumenty i akta dla poparcia swego stanowiska,

procedura ustna:

jawna publiczna rozprawa (na żądanie strony lub z własnej inicjatywy Trybunał może utajnić rozprawę); rozprawą kieruje prezes albo wiceprezes albo sędzia najstarszy wiekiem,

strony są reprezentowane przez przedstawicieli i mogą korzystać z pomocy doradców i adwokatów,

w razie nieobecności jednej ze stron, strona przeciwna może zwrócić się o wydanie wyroku na jej korzyść,

postępowanie odbywa się w języku francuskim lub angielskim, chyba że MTS postanowi inaczej.

W przypadku wydawania opinii doradczych sekretarz MTS zawiadamia zainteresowane państwa i organizacje międzynarodowe, które mają prawo wypowiadać się w danej sprawie. Trybunał wydaje opinie w procedurze właściwej sporom na tyle, na ile jest to wykonalne i możliwe do zastosowania. O treści opinii, ogłoszonej publicznie, poza ww. podmiotami, zawiadamia się Sekretarza Generalnego ONZ.

Wyrok zapada większością głosów, a w przypadku równości rozstrzyga głos przewodniczącego. Wyrok jest zawsze motywowany. Wyrok jest podpisywany przez przewodniczącego i sekretarza, a następnie odczytywany na publicznym posiedzeniu Trybunału. Każda ze stron ponosi własne koszty procesu, chyba że MTS postanowi inaczej. Sędziowie mają prawo posiadać votum separatum (do wyroku) oraz opinię indywidualną (do uzasadnienia do wyroku).

Wyrok jest ostateczny i wiąże tylko strony postępowania i tylko w odniesieniu do rozstrzyganego sporu; MTS nie jest związany precedensami, jednak zachowuje jednolitość orzecznictwa. Na wniosek strony MTS obowiązany jest dokonać interpretacji swego wyroku. Fakt niezastosowania się do wyroku MTS zainteresowane państwo powinno zgłosić Radzie Bezpieczeństwa ONZ.

Rewizja wyroku jest możliwa tylko w razie wykrycia faktu nieznanego dotąd Trybunałowi i stronie żądającej rewizji w chwili wydawania wyroku, a który to fakt – gdyby był znany – miałby istotny wpływ na kształt wyroku, z zastrzeżeniem, że nieznajomość tego faktu nie była zawiniona wskutek niedbalstwa. Rewizja jest możliwa w ciągu 6 miesięcy od wykrycia faktu, jednak nie później jak po upływie 10 lat od wydania wyroku.

Wyliczenie podstaw orzekania zawiera art. 38. Statutu MTS w Hadze, którego ust. 1 brzmi: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzyganie zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:

konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;

zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo; [tak naprawdę to odwrotnie]

ogólne zasady prawa, uznane przez narody cywilizowane; [„narodami niecywilizowanymi” były państwa kolonialne]

z zastrzeżeniem postanowieniem artykułu 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”.

W ust. 2 Statut zezwala Trybunałowi na orzekanie nie na podstawie prawa międzynarodowego, ale według zasad słuszności (ex aequo et bono), jeżeli strony się na to zgodzą.