Geneza pedagogiki opiekuńczej
Jest to stosunkowo nowa, rozwijająca się dyscyplina. Pierwszy nazwą tą posłużył się w 1925 roku Józef Cz. Babicki. Do klasyków pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej w Polsce zalicza się m.in. Józefa Cz. Babickiego, Kazimierza Jeżewskiego, Janusza Korczaka i Helenę Radlińską.
„Opieka nad dzieckiem wiąże się z rozmaitymi dziedzinami życia i stąd może być przedmiotem zainteresowań różnych dyscyplin naukowych”. Szczególne związki: pedagogika – opieka, stąd pedagogika opiekuńcza.
Pedagogika opiekuńcza
Pedagogika opiekuńcza – teoria działalności opiekuńczo-wychowawczej. Która za przedmiot swych zainteresowań uznaje „fakty, procesy i sytuacje wychowawcze związane z zaspokajaniem potrzeb dzieci i młodzieży (...) Fakty są to te zjawiska, które wywołują określone procesy wychowawcze. W PO zaliczymy do nich potrzeby wychowanków”. Proces opiekuńczo-wychowawczy „jest ciągiem zmian powstających w osobowości wychowanka i wychowawcy pod wpływem realizowanych potrzeb”. Sytuacja wychowawcza – „ogół warunków, w jakich są zaspokajane potrzeby dziecka” (I. Jundziłł, Zarys pedagogiki opiekuńczej, Gdańsk 1975, s. 11-12)
Pedagogika opiekuńcza – „jest (a raczej usiłuje być) nauką o celach, zadaniach, treściach, metodach i formach opieki nad dzieckiem w ogóle, a opieki wychowawczej w szczególności” (...) „Interesuje się ona ogółem dzieci i młodzieży w sytuacjach, które mają postać opieki zdrowotnej, prawnej, wychowawczej i społecznej (...) najogólniej można powiedzieć zajmuje się ona typem wychowania opiekuńczego” (J. Maciaszkowa, Pedagogika opiekuńcza, w: W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 554.)
Pedagogika opiekuńcza – szczególna forma polityki socjalnej, teoria wspomagania rozwoju – system wskazań „umożliwiających rozwijanie działalności praktycznej, mającej na celu wspomaganie rozwoju dzieci i młodzieży oraz dorosłych, a także wspomaganie działalności kompensacyjnej w przypadkach tego wymagających”
Miejsce pedagogiki opiekuńczej w systemie nauk
Pedagogika opiekuńcza jest w ścisłym związku z pedagogiką ogólną, społeczną, specjalną oraz psychologią.
Przedmiot rozważań pedagogiki opiekuńczej
W centrum zainteresowań PO jest „tworzenie warunków (rozumianych szeroko) do zaspokajania potrzeb dzieci i młodzieży, potrzeb związanych z rozwojem różnych stref osobowości”. Jest to dyscyplina, „która bada, opisuje i wyjaśnia fakty, sytuacje i procesy oraz istniejące między nimi zależności związane z tworzeniem warunków do zaspokajania potrzeb ludzi (szczególnie dzieci i młodzieży)”
Przedmiotem pedagogiki opiekuńczej są:
a) sytuacje wymagające opieki ( potrzeby dziecka i potrzeby opiekuńcze: przyczyny występowania, przejawy, skutki, diagnostyka i kwalifikacja potrzeb)
b) cele opieki i zadania opiekuńczo- wychowawcze ( cele profilaktyczne, interwencyjne i kompensacyjne oraz klasyfikowanie i charakterystyka zadań opiekuńczo- wychowawczych)
c) formy opieki nad dzieckiem ( jako układy organizacyjne działań opiekuńczo- wychowawczych określone zwykle przez dokumenty normatywne precyzujące funkcję społeczną i model formy opieki)
d) proces opiekuńczo- wychowawczy ( elementy składowe jako pochodna istoty i składników opieki jako działania; właściwości, prawidłowości oraz zasady doboru środków i czynności występujących w procesie opiekuńczo-wychowawczym)
e) system opieki nad dzieckiem ( założenia, elementy składowe, podstawy organizacyjno- prawne, zasady funkcjonowania systemu)
f) metodologia badań i metodyka działania opiekuńczo- wychowawczego ( określenie metody jako sposobu działania mającego wyraźnie określone cechy: celowość, systematyzacja, skuteczność, powtarzalność; charakterystyka metodyczna zadań opiekuńczo- wychowawczych)
g) stosunki między wychowankiem i wychowawcą ( zróżnicowanie sytuacji i właściwości dzieci objętych opieki, w tym sieroctwo naturalne i społeczne; dzieci normalne i dzieci ryzyka, właściwości, kształcenie i specyfika pracy wychowawcy podczas opieki nad dzieckiem; rola i kształtowanie się więzi osobowych między wychowawcą a wychowankiem i grupą wychowawczą).
Funkcje pedagogiki opiekuńczej:
dostarczanie niezbędnej wiedzy o potrzebach ludzkich, a szczególnie o potrzebach ponadpodmiotowych i ich diagnozowanie;
stawianie obiektywnej diagnozy rzeczywistych zewnętrznych warunków, w jakich przebiegają procesy opiekuńczo-wychowawcze;
gromadzenie wiedzy na temat psychofizycznej kondycji jednostki podlegającej opiece;
wskazywanie, jakie należy stosować zasady, formy, metody i techniki sprawowania opieki, żeby jej przebieg był prawidłowy;
ukazywanie możliwości i powinności opiekuńczej waloryzacji wychowania;
opisywanie i wyjaśnianie istotnych relacji zachodzących między opieką a wychowaniem, a zwłaszcza rzeczywistych oraz możliwych związków i zależności miedzy tymi dziedzinami;
kreowanie i rozwijanie wiedzy o wartościach opieki międzyludzkiej, których urzeczywistnienie stanowi dla opiekuna zobowiązanie „nie do odrzucenia”;
rozwijanie wiedzy o postulowanym, a jednocześnie realistycznym modelu naturalnego (nieformalnego) i jednocześnie profesjonalnego opiekuna;
dostarczanie wiedzy o roli i miejscu pedagogiki opiekuńczej w systemie nauk społecznych oraz jej specyficznych treściach, funkcjach i charakterze;
gromadzenie wiedzy historycznej z zakresu opieki międzyludzkiej, wychowania przez opiekę i wychowania opiekuńczego, głównie w aspektach analizy krytyczno-porównawczej.
Funkcje opieki:
Funkcje opiekuńcze wiążą się ze sferą potrzeb. To skutki istnienia i działania układu opiekuńczego np. rodziny, szkoły. Funkcje wychowawcze wiążą się ze sferą kształtowania osobowości wychowawczej.
Termin funkcja oznacza w języku potocznym przyjęte zadania, pełnione role i podawane skutki. Funkcje opieki to wszelkie jej generatywne następstwa dotyczące przede wszystkim podopiecznych a więc urzeczywistnianie: opieki, następstw osobowościowych, następstw socjalizacyjnych. Opierając się na sformułowanym pojęciu opieki można wyodrębnić jej 4 główne funkcje:
FUNKCJA HOMEOSTATYCZNA (zaspokajanie potrzeb)
Jest najbardziej pierwotna i podstawowa. Oznacza, że funkcjonowanie opieki powoduje określony stan zaspokojenia potrzeb opiekuńczych , jako jej bezpośredni skutek pociągający za sobą dalsze następstwa: zachowanie życia, zach gatunku, pachowanie pozyskiwanie i odzyskiwanie zdrowia, normalność funkcjonowania jednostki, możliwość wychowania.
FUNKCJA REGULACYJNA( rozbudowania i regulowania potrzeb)
Skutkiem opieki związanym z zaspokajaniem potrzeb jest odpowiednie ich regulowanie i rozbudzanie. Cele i zadania: a. hamowanie i ograniczanie tendencji ekstremalnych w zaspokajaniu potrzeb. tego rodzaju działania są niezbędne zawsze gdy podopieczny nie potrafi zachować umiaru i wykazuje w odniesieniu do jakiejś jednej lub wielu potrzeb stałą dążność do nadmiernego lub niedostatecznego ich zaspokajania.b) rozwijania i utrwalania tendencji optymalizacyjnych c) hamowanie i ograniczanie potrzeb nienasyconych(człowiek staje się „niewolnikiem „ tych potrzeb ze wszystkimi ujemnymi skutkami) d) hamowanie i wygaszanie pragnień i dążeń sprzecznych z ich zasadniczymi potrzebami i globalnym interesem życiowym. Wymaga to od opiekuna dobrej znajomości potrzeb podopiecznego oraz posiadanie własnego, jasnego wyobrażenia o tym co jest dobre a co złe, co ważne a co drugorzędne bądź obojętne, jak również uświadomianie i przyswajanie podopiecznemu tego wyobrażenia. e) hamowanie i wygaszanie potrzeb nałogowych i niektórych nawykowych. f)profilaktyka i terapia potrzeb chorobowych. g) przyswajanie właściwej hierarchii w zaspok.potrz. h) uświadamianie potrzeb. i) kompensacja potrzeb niezaspokojonych i udaremionych. j) aktualizowanie. k) utrwalanie i rozwijanie potrzeb pozytywnych. l) wytwarzanie odporności na ograniczenia i udaremnienia potrzeb( frustracje)
FUNKCJA USAMODZIELNIAJĄCA (doprowadzenie do samodzielności)
Tę funkcję można rozpatrywać w 3 powiązanych integralnie płaszczyznach w 3 grupach struktur.1) postępującej redukcji potrzeb opieki aż do granic odpowiadających względnie pełnej dojrzałości i samodzielności życiowej.2) osiąganie takiego poziomu rozwoju fiz., psych., społ. który umożliwia samodzielne i niezależne funkcjonowanie.3) wykształcenie umiejętności i sprawności w zakresie samodzielnego zaspokajania potrzeb i ich regulowania.
FUNKCJA SOCJALIZACYJNA
Socjalizacyjne następstwa opieki można rozpatrywać w 2 zakresach;1) przekształcania się roli podopiecznego w opiekuna.2) podporządkowanie wartościom społecznym, rozmiarów , form i sposobów zspokajania potrzeb .temu podporz podlegają też formy organizacyjne i rozmiary tego zaspokajania. Przyst społ w ostatnim zakresie podlega głównie na wykształceniu się postaw umiarkowania, racjonalnej wstrzemięźliwości, liczenia się z potrzebami innych, unikaniem maksymalizmu i konsumpcji pasożytniczej.
Podstawowe pojęcia pedagogiki opiekuńczej:
Opieka – wieloznaczny termin, funkcjonujący w języku potocznym, odnoszony do dzieci, młodzieży i dorosłych, obejmuje osoby będące w szczególnych sytuacjach losowych (np. sieroty, chorzy, inwalidzi, samotne matki, kombatanci...), a także grupy społeczne (np. rodziny). Działania opiekuńcze podejmują zarówno poszczególne osoby, a także grupy lub instytucje (szkoła, ośrodki opiekuńcze...). Opieką mogą być objęte także zwierzęta, rośliny (środowisko naturalne), a także wytwory kultury (budynki, dzieła sztuki). We wszystkich tych przypadkach opieka rozumiana jest jako działanie, które ma na celu ochronę, pomoc, wspieranie, obronę przed określonym zagrożeniem. Opieka łączy się z różnymi dziedzinami wiedzy i działalności człowieka (J. Maciaszkowa, Pedagogika opiekuńcza, w: W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 555)
Opieka – podwójny wymiar – działania opiekuńcze mogą być dwojakie:
świadczenia materialne, rzeczowe, zabiegi organizacyjne stwarzające warunki prawidłowego rozwoju – najczęściej bardziej zauważalna, wymierna (uwaga na filantropijny charakter datków czy darowizn!);
pomoc mająca charakter psychiczno-emocjonalny, czyli nastawienie na rozumienie potrzeb drugiego człowieka, współodczuwanie z nim (empatia opiekuńcza) i wspierania zachowań samowychowawczych; ważne jest by nie było to wyłącznie „manipulowanie” zachowaniem dzieci, które nie potrafią zaspokoić własnych potrzeb, ale wyzwalanie ich aktywnej postawy wobec własnego rozwoju i możliwości zaspokojenia potrzeb (J. Maciaszkowa, Pedagogika opiekuńcza, w: W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 556)
Ze względu na podmiot i charakter opiek wyróżniamy opieki:
rodzinna;
społeczna;
wychowawcza.
spontaniczna;
profilaktyczna;
interwencyjna;
kompensacyjna;
rewalidacyjna;
lecznicza;
pielęgnacyjna;
paliatywna;
Ze względu na długość trwania: doraźna i okresowa.
Ze względu na czas jej udzielania bieżąca i perspektywiczna.
Ze względu na wiek: nad dziećmi, młodzieżą i dorosłymi (starszymi)
Wychowanie - świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym miedzy wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo – instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stronę emocjonalno – motywacyjną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia.
Proces i wyniki wychowania kształtują się pod wpływem:
świadomego i celowego oddziaływania odpowiedzialnych za wychowanie osób i instytucji (m. in. rodziców, nauczycieli, szkoły, organizacji społecznych, kulturalnych i religijnych)
systemu wychowania równoległego, a zwłaszcza odpowiednio zorganizowanej działalności środków masowego oddziaływania
własnej osobowości
Osobowość – najczęściej oznacza zespół stałych właściwości i procesów psychofizycznych odróżniających daną jednostkę od innych, wpływający na organizację jej zachowania, a więc na stałość w nabywaniu i porządkowaniu doświadczeń, wiadomości i sprawności, w reagowaniu emocjonalnym w stosunkach z innymi ludźmi oraz na stałość w wyborze celów i wartości
Kultura – ogół stworzonych przez ludzi wartości naukowych, społecznych, artystycznych i technicznych oraz procesy tworzenia tych wartości. Współcześnie zaczyna się pojmować kulturę szeroko, a więc zarówno jako efekty, jak i procesy tworzenia dóbr, zarówno jako normy, wartości i wzory zachowań, jak wytworzone przez ludzi działa, zarówno wartości naukowe i artystyczne, jak i społeczne i techniczno – cywilizacyjne