Zajęcia 4
Twórczość
POJĘCIA I KRYTERIA TWÓRCZOŚCI
Ktoś cechuje się twórczością, bo dużo i mądrze pisze albo ma ciekawe pomysły – w tym wypadku twórczość oznacza swego rodzaju wyposażenie intelektualne konkretnej osoby
Można o kimś powiedzieć, że jest osobą twórczą, mimo że niczego nie napisał ani nie odkrył – chodzi więc o cechę latentną, ukrytą, świadczącą o możliwościach tej osoby, a nie o jej rzeczywistych osiągnięciach
Można o kimś powiedzieć, że ma twórczą osobowość – osobowość rozumiana jako źródło czyjejś twórczości lub siła napędowa procesów twórczych
1. TWÓRCZOŚĆ JAKO CECHA WYTWORU
Mooney: przypisanie atrybutu twórczości przede wszystkim ludzkim wytworom – dziełom, następnie procesom wytwarzania tych dzieł oraz osobom – autorom tych dzieł
Twórczy może być materialny lub niematerialny wytwór aktywności ludzkiej, ale także proces prowadzący do powstania wytworu oraz osoba lub grupa osób (plus otoczenie – sprzyjające/niesprzyjające twórczości)
1.1. Twórcze jest to, co nowe i wartościowe
Twórczy produkt to taki, który cechuje się koniunkcją dwóch cech: nowości i wartości
Nie można uznać za dzieło twórcze wyłącznie tego co absolutnie nowe; każdy nowy wytwór zawiera pierwiastki tego, co było wcześniej
Dla psychologa liczą się procesy psychiczne i osobowość człowieka jako podmiotu aktywności tworzenia dzieł nowych w sensie społecznym i w sensie indywidualnym, a nie to, czy jej wytwory są nowe dla członków społeczności
1.2. Rodzaje wartości i domeny twórczości
Każdy twórczy produkt musi być wartościowy, ale nie każdy w ten sam sposób
Wartościowy oznacza „zawierający w sobie jakąś wartość”, a wartości są różnego rodzaju i różnej miary; są 4 grupy wartości, odpowiadające 4 sferom twórczej aktywności człowieka
Wartości poznawcze – związane z poszukiwaniem prawdy i poszerzaniem jej obszaru
Tworzenie wartości poznawczych jest charakterystyczne dla twórczości naukowej
Niektóre wytwory aktywności ludzkiej są wartościowe dlatego, że ukazują nam prawdę o świecie i o człowieku
Wartości estetyczne – związane z poszukiwaniem i tworzeniem piękna
Wartości pragmatyczne – dotyczą warunków życia codziennego, a dążenie do nich i poszerzanie ich zakresu stanowi domenę wynalazców
Wartości etyczne – związane z poszukiwaniem i tworzeniem dobra
Nie można wykluczyć, że przebieg i wynik procesu twórczego zależy od tego, czy wartości uzna się za istniejące obiektywnie, niezależnie od podmiotu, czy też za coś, co jest pochodna aktywności podmiotu lub wręcz wytworem indywidualnego umysłu
Uznanie czegoś za wartościowe zależy od kontekstu historycznego, kulturowego, społecznego lub politycznego
1.3. Definicja Steina
Bierze pod uwagę relatywny (stosunkowy) charakter nowości i wartości: twórczość to proces prowadzący do nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny lub do przyjęcia dla pewnej grupy w pewnym okresie
Ten sam wytwór może funkcjonować jako dzieło twórcze lub nie, w zależności od tego kto i kiedy dokonuje oceny nowości i wartości
Społeczność dokonuje ocen i uznaje coś za bardzo twórcze, mniej lub zupełnie nietwórcze, nie raz na zawsze, tylko w konkretnym kontekście społecznym i historycznym
Definicja ta budziła sprzeciw za daleko posunięty relatywizm
Ocena społeczna nie tyle rozpoznaje twórcze dzieła, ile je tworzy. W myśl takiej interpretacji pewne wytwory stają się twórcze, ponieważ są do przyjęcia dla pewniej grupy w pewnym okresie, ale przestają być twórcze, jeśli grupa zmieni zdanie. Tak więc twórczość nie byłaby trwałym i obiektywnie istniejącym atrybutem pewnych wytworów
Stanowisko atrybucyjne (Kasof):
Twórczość jest cechą przypisywaną pewnym wytworom w wyniku mniej lub bardziej systematycznych analiz, a niekiedy wręcz na podstawie sugestii, stereotypu lub efektu halo
2. TWÓRCZOŚĆ JAKO CECHA OSOBY
W tym znaczeniu, twórczość to zdolność osoby do produkowania wytworów, charakteryzujących się koniunkcją dwóch cech : nowości i wartości
Często używa się pojęcia kreatywność aby uniknąć nieporozumień z wieloznacznością pojęcia twórczość
Kreatywność przejawia się zwykle w jakiejś formie obserwowalnego zachowania, polegającego na produkcji nowych i wartościowych wytworów, przy czym niekiedy wytworem może być samo zachowanie (np. choreografia)
Zdolność do produkowania nowych i wartościowych wytworów nie jest tożsama z zachowaniem, ponieważ składają się na nią procesy poznawcze i cechy indywidualne danej osoby
2.1. Twórczość przez małe „t”
Czy twórczość jest cechą wyjątkową i rzadką, czy też raczej cechą powszechnie występującą?
Podejście elitarne – o twórczości można mówić tylko w odniesieniu do wybitnych umysłów, zdolnych do tworzenia dziel o bardzo dużej wartości i odpowiednio dużej dawce nowości. Przekonanie, że twórczość jest cechą wrodzoną, niepodatną na jakiekolwiek oddziaływania treningowe i stymulacyjne
Podejście egalitarne – każdy człowiek jest twórczy, choć nie każdy w jednakowym stopniu. Twórczość jest cechą jak każda inna; przyjmując to podejście możemy badać procesy twórcze na dowolnie wylosowanej próbce; w odniesieniu do ludzi i ich wytworów twórczość jest cechą ciągłą – może występować w różnym nasileniu, od minimalnego do bardzo dużego, właściwego genialnym dziełom. Wybitnym twórcom przypisuje się taką samą zdolność do wytwarzania nowych i wartościowych dzieł, co każdej jednostce ludzkiej; różnica polega na tym, że w wypadku ludzi genialnych zdolność ta jest szczególnie dobrze rozwinięta.
Humanistyczna: twórczość podobnie jak wolność, poczucie bezpieczeństwa i inne zjawiska psychiczne o pozytywnej konotacji jest nieodłącznym atrybutem osoby ludzkiej
Rozwojowa: dziecko przejawia wiele zachowań oryginalnych, dostosowanych do okoliczności i trafnie rozwiązujących jakiś problem
Twórczość lingwistyczna – zachowania werbalne dzieci, polegające na trafnym użyciu przez nie wyrażeń językowych dzięki samodzielnemu opanowaniu ogólnej reguły gramatycznej; często prowadzi do błędów językowych
Dziecko maluje, lepi, układa wierszyki itp., ale wytwory te nie noszą znamion twórczości przez duże „T”
Perspektywa pedagogiczna: jeśli przyjmiemy, że twórczość jest cechą powszechnie występującą, choć niejednakowo rozwiniętą, możemy stosować rozmaite techniki rozwijania twórczości, wspomagania twórczego rozwoju, treningu twórczych umiejętności
Psychologia poznawcza i kognitywistyka: idea jedności procesów poznawczych – braku jakościowych różnic między poznaniem twórczym a poznaniem biorącym udział w wykonywaniu rutynowych, codziennych zadań. Różnica sprowadza się do celu, któremu podporządkowane są procesy poznawcze, albo też do szczególnego sposobu przebiegu owych procesów
Twórczość przyziemna (Barsalou i Prinz) – ma wymiar indywidualny, w przeciwieństwie do twórczości wyjątkowej, która wprowadza zasadnicze zmiany w życiu całych społeczności, polega na produkowaniu nowości, tzn. nowych form zachowania, służących lepszemu przystosowaniu jednostki do otoczenia. To prawdziwy „koń roboczy”, który odpowiada za większość ludzkich osiągnięć i sprawia, że twórczość wyjątkowa jest w ogóle możliwa.
Trzy formy twórczości przyziemnej:
Produktywność – zdolność do wytwarzania nieskończonej liczby wytworów, głównie symbolicznych;
Tworzenie poznawczych reprezentacji świata w postaci sądów – spostrzegany stan rzeczy można opisać na nieskończenie wiele sposobów, a każdy opis wymaga konstruowania w umyśle odpowiednich struktur poznawczych
Tworzenie i wykorzystywanie plastycznych form reprezentacji obiektów (chodzi o reprezentację obrazową, nie pojęciową)
2.2. Twórczość bez dzieł
Czy można mówić o twórczości bez dzieł, a więc czy można nazywać kreatywnym kogoś, kto nigdy nie wymyślił niczego nowego i zarazem wartościowego?
Psychologia humanistyczna: Maslow wprowadził pojęcie twórczości w zakresie samorealizacji; osoba ciągle rozwijająca się, zdrowa psychicznie, szczęśliwa, akceptująca samą siebie i doświadczająca rzeczywistości w niezwykły sposób, zasługuje na miano osoby twórczej mimo braku dzieł o uznanej wartości. Proces samorealizacji jest z definicji twórczy. Czym innym jest talent twórczy w określonej dziedzinie.
Specjalnym rodzajem twórczości bez dzieł jest tzw. aktywność potencjalnie twórcza (Kocowski) – aktywność, która mogłaby doprowadzić do wartościowych dzieł, gdyby ją kontynuować wystarczająco długo. Pojęcie to jest użyteczne w badaniach rozwojowych i podczas trenowania zdolności twórczych
Twórczość bez dzieł polega na dysponowaniu rozwiniętym, choć zahamowanym potencjałem intelektualnym, niezbędnym do produkowania nowych i wartościowych wytworów, albo na przejawianiu określonych form zachowania, które jest typowe dla dojrzałej aktywności twórczej. W obu wypadkach mamy do czynienia z twórczością jako cechą indywidualną, czyli z kreatywnością
3. KRYTERIA TWÓRCZOŚCI
3.1. Kryteria jawne
To takie, które zdefiniowano wprost i podano do publicznej wiadomości. Zazwyczaj są one obiektywne, tzn. niezależne od tego, kto się nimi posługuje
3.1.1. Kryteria wybitnych osiągnięć twórczych
W odniesieniu do twórczości wysokiego lotu kryteria jawne to zazwyczaj obiektywnie stwierdzalne dowody społecznego uznania dzieła lub autora. Mogą to być indeksy cytowań prac naukowych, nakłady i liczba wydanych książek, a nawet ceny aukcyjne dzieł
O wartości dzieła najlepiej świadczą namacalne dowody społecznego uznania, jakim dzieło się cieszy – budzi to wiele wątpliwości natury metodologicznej
Simonton opracował metodę pomiarową, zwaną podejściem historiometrycznym – im więcej się mówi o dawno zmarłym kompozytorze, i im częściej się go grywa, tym wyższą trzeba mu przypisać rangę wśród innych kompozytorów (+ im rzadziej występuje dane przejście w utworze, tym bardziej jest oryginalne)
3.1.2. Podejście Guilforda
Egalitarne podejście do badań nad twórczością jest w dużej mierze wynikiem słynnego artykułu Guilforda
Upatruje on źródeł twórczości w tzw. myśleniu dywergencyjnym
W przeciwieństwie do myślenia konwergencyjnego, polegającego na poszukiwaniu jednego poprawnego rozwiązania, myślenie dywergencyjne sprowadza się do wytwarzania licznych pomysłów w odpowiedzi na problem natury otwartej
Problem otwarty- zadanie wymagające niezwykłych zastosowań zwyczajnego przedmiotu albo zadanie, w którym trzeba wydedukować wszelkie możliwe konsekwencje pewnego hipotetycznego stanu rzeczy. Skłania ono ludzi raczej do rozbieżnych procesów myślenia (dywergencji) niż do usilnego koncentrowania się na jednym poprawnym rozwiązaniu (konwergencji)
Osoby badane proszone są o podanie jak największej liczby rozwiązań, po czym następuje ich ocena ze względu na 3 kryteria:
Płynność – łatwość wytwarzania pomysłów, operacjonalizuje się ją przez liczbę pomysłów; rodzaje płynności:
Słowna – podać jak najwięcej słów zaczynających się na literę…
Ideacyjna – wytworzyć jak najwięcej rozwiązań problemu
Skojarzeniowa – podać jak najwięcej skojarzeń
Giętkość – gotowość do zmiany kierunku myślenia; różnorodność pomysłów, czy liczba kategorii do jakich można je zaliczyć; 2 rodzaje giętkości:
Spontaniczna – niewymuszona zmiana kierunku myślenia
Adaptacyjna – modyfikacja myślenia pod wpływem konieczności
Oryginalność – zdolność do wytwarzania reakcji nietypowych, niezwykłych, niepowtarzalnych; pomysł uznaje się za oryginalny, jeśli pojawił się tylko u określonej liczby osób badanych
Wymienione kryteria stosują się do osoby (poza oryginalnością); można ocenić, czy ktoś cechuje się płynnością lub giętkością.
Łatwość wytwarzania pomysłów (płynność ideacyjna sprawia, że w masie wytworów o różnej wartości znajdą się produkcje rzeczywiście wartościowe
Ilość rodzi jakość – w miarę upływu czasu osoby badane stają się coraz mniej płynne, ale za to coraz bardziej oryginalne. Prawdopodobnie zachodzi tu zjawisko polegające na konieczności uwolnienia się od pomysłów oczywistych, a przez to banalnych
Podejście to wykorzystano w teście twórczego myślenia autorstwa Torrance’a (TTCT) dodając 4 kryterium – staranność – ilość pracy włożonej w ekspresję pomysłu
3.2. Kryteria ukryte
To takie, które działają nie-wprost, ponieważ nikt ich nie definiuje ani nie ujawnia przed przystąpieniem do oceny. Zakłada się, że osoba oceniająca ma jakieś wyobrażenie na temat, czym jest dzieło twórcze i jakie cechy powinno mieć.
3.2.1. Technika oceny konsensualnej (CAT)
Teresa Ambile: dwie definicje twórczości:
Teoretyczna – odwołuje się do wymiarów nowości i wartości
Operacyjna – jakiś wytwór lub reakcja jest twórcza o tyle, o ile właściwie dobrani obserwatorzy, niezależnie od siebie, zgadzają się co do tego.
Ludzie kompetentni w jakiejś dziedzinie trafnie rozpoznają twórcze dzieło jeśli się na nie natkną
Technika CAT wymaga starannej i pracochłonnej procedury
Ważny jest wybór zadania dla osób badanych – musi być otwarte
Ocen muszą dokonywać osoby właściwie dobrane; wymagana liczba obserwatorów jest duża
Sędziowie powinni oceniać nie tylko poziom twórczości, ale również inne właściwości przedstawionych do oceny im wytworów
Sędziowie oceniają względną wartość wytworów
Sędziowie oceniaja każdy wytwór osobno, w kolejności losowej i różnej dla każdego sędziego
Bardzo wysokie wskaźniki zgodności ocen sędziów
3.2.2 Kryteria emocjonalne
Bruner: w kontakcie z twórczym dziełem doświadczamy „skutecznego zdziwienia”
Subiektywne reakcje emocjonalne są trafnym kryterium
Skuteczne zdziwienie to mieszanka szoku i akceptacji albo zaskoczenia i zgody.
Wyróżnione przez autora subiektywne, emocjonalne kryteria twórczości odpowiadają obiektywnym atrybutom działa twórczego – nowości i wartości
Nęcka: do tego można dodać początkową nieufność lub brak zrozumienia. Dzieła twórcze mogą na początku odpychać (bardziej szokować niż skłaniać do uznania)
Efekt powtórnej oceny – jeśli późniejsza reakcja na dzieło jest lepsza od reakcji pierwotnej, przypuszczalnie mamy do czynienia z czymś wartościowym, ponieważ dzieła mniej wartościowe szybko przestają się podobać
3.3. Ujecie triadowe
Pełne ujęcie wymaga uwzględnienia 3 grup kryteriów twórczości, w każdej grupie można wyróżnić 5 szczegółowych kryteriów
Rodzaje reakcji psychicznej odbiorcy
Skuteczne zdziwienie
Początkowa nieufność
Efekt powtórnej oceny
„nigdy bym na to nie wpadł”
„tak właśnie bym zrobił!”
Cechy wytworu
Trafność
Oryginalność
Niezwykłość
Konieczność
Wartość estetyczna
Cechy procesu myślenia
Ruchliwość
Synteza
Aktywny stosunek do tworzywa
Przełamanie bloku mentalnego
Działanie w sytuacji niedoboru
INDYWIDUALNE CECHY TWÓRCÓW
1. INTELEKT
Twórczość jest po prostu jedną z cech intelektu lub wiązką takich cech (z perspektywy teorii inteligencji)
Inne teorie: twórczość jest czymś więcej niż inteligencja, obejmuje bowiem cechy intelektu, a ponadto motywację, osobowość i inne niezbędne składniki.
Twórczość wykazuje nieliniowe związki z poziomem inteligencji psychometrycznej oraz niektórymi wymiarami stylu poznawczego
1.1. Inteligencja
Zdolności twórczych nie można zredukować do tradycyjnie rozumianej inteligencji; testy inteligencji nie mogą być w żaden sposób uznane za narzędzia mówiące cokolwiek o kreatywności osoby badanej (Getzels, Jackson) ALE:
Bardzo wiele badań pozwala przyjąć hipotezę progu – pozytywny związek korelacyjny między miarami twórczości i inteligencji istnieje, ale tylko w stosunku do osób o ilorazie inteligencji nie wyższym niż około 120; powyżej tego progu korelacja staje się nieistotna, z czego wynikają wnioski (Barron):
Można z grubsza ocenić poziom kreatywności osoby o ilorazie poniżej 120 na podstawie wyników uzyskanych przez tę osobę w testach inteligencji. Nie można niczego powiedzieć o kreatywności osoby, która ma podwyższony IQ tylko na podstawie tego, jak bardzo jest inteligentna
Twórczość rozumiana jako zdolność do wytwarzania nowych i wartościowych dzieł prawdopodobnie wymaga pewnego minimum inteligencji, zresztą dość wysokiego, bo równego co najmniej jednemu odchyleniu standardowemu powyżej średniej. Powyżej tego minimum twórczość zdaje się już nie zależeć od inteligencji, lecz od innych czynników: stylu poznawczego, osobowości, motywacji itd.
Badanie Getzelsa i Jacksona: wyróżnienie 2 grup uczniów: inteligentnych i nietwórczych oraz twórczych i nieinteligentnych, a następnie porównanie ich pod względem cech osobowości, wyznawanych wartości i innych zmiennych pozaintelektualnych.
Grupy nie różnią się pod względem ogólnego nasilenia potrzeby osiągnięć.
Uczniowie inteligentni jednak wyobrażali sobie przyszłość w konwencjonalnych rolach zawodowych, podczas gdy uczniowie twórczy widzieli się raczej w rolach odkrywców lub wynalazców
Poczucie humoru było bardziej nasilone w grupie twórczej
Nęcka: osoby twórcze różnią się od inteligentnych również wzorcami funkcjonowania pamięci semantycznej, badanej eksperymentalnie
Odmienność inteligencji od twórczości ujawnia się także w badaniach nad ukrytymi koncepcjami intelektu (Sternberg)
O ile inteligencja i mądrość są w przekonaniu laików niemal tym samym, inteligencja i twórczość korelują na poziomie umiarkowanym – twórczość nie jest tożsama z inteligencją również jeśli chodzi o potoczne koncepcje umysłu ludzkiego
Najgorzej powodzi się w szkole dzieciom twórczym, ale mało inteligentnym – dzieci te płacą wysoka cenę emocjonalną i społeczna za zdolność do nietypowego, oryginalnego myślenia
Najlepiej radzą sobie dzieci twórcze i inteligentne
1.2. Style poznawcze
Styl poznawczy nazywamy niekiedy osobowością intelektualną człowieka, opisuje bowiem intelekt w terminach preferowanego sposobu wykonywania czynności poznawczych, a nie w terminach poprawności czy skuteczności owego działania
Badania wykazały, że osoby twórcze nieco różnią się od osób mniej twórczych pod względem preferowanego sposobu poznawania świata i rozwiązywania problemów
Osoby twórcze są niezależne od pola – spostrzegają rzeczywistość niezależnie od wzorców narzuconych przez pole percepcyjne
Osoba twórcza kieruje się w spostrzeganiu samodzielna analizą sytuacji, w małym stopniu ulegając presji wytworzonej przez wewnętrzną organizację bodźców
Osoby twórcze są bardziej refleksyjne niż impulsywne, ponieważ preferują raczej odroczenie reakcji niż odpowiedź szybką, ale błędną (słaba korelacja)
Upodobanie do używania metafor – zarówno w myśleniu, jak też w porozumiewaniu się z innymi ludźmi
Nosal: własna koncepcja stylów poznawczych:
Dwa wymiary sposobu przetwarzania informacji:
Globalność – konkretność
Obiektywność – subiektywność
Osoby globalne mają skłonność do odbioru i przetwarzania całości danych związanych z problemem, podczas gdy osoby konkretne koncentrują się raczej na detalach
Osoby obiektywne kierują się w ocenie sytuacji raczej przesłankami racjonalnymi, podczas gdy osoby subiektywne – raczej emocjami
Oryginalność myślenia koreluje ze skłonnością do konkretno-subiektywnego przetwarzania informacji, natomiast płynność myślenia wymaga raczej preferencji wobec stylu globalno-obiektywnego
Aktywność twórcza może wymagać różnych stylów przetwarzania informacji, w zależności od przyjętej strategii lub fazy procesu twórczego
Jaką rolę odgrywa intuicja?
Intuicja – wiedza nie w pełni uświadomiona (niezupełnie wiem, co wiem) lub nie w pełni racjonalnie uzasadniona (wiem, ale nie wiem skąd wiem). Intuicja wynika z ograniczonego dostępu świadomości do procesów poznawczych, ale nie wymaga żadnych specjalnych sposobów myślenia
Osoby twórcze charakteryzują się upodobaniem do intuicyjnego stylu myślenia
Nową teorię stylów myślenia przedstawił Sternberg, który upatruje w nich ważnego źródła twórczych możliwości człowieka
Twórczość wymaga raczej stylu „ustawodawczego” – skłonności do konstruowania norm i reguł, nie zaś stylu „wykonawczego” – dążenie do celu wg obowiązujących reguł, ani też stylu „sądowniczego” – upodobanie do analizowania i oceniania
Styl jest w ujęciu Sternberga czymś w rodzaju „samorządu umysłu”, umożliwia sprawowanie kontroli nad procesami myślenia (teoria dotyczy stylów myślenia a nie poznawczych)
Analogia między ustrojem politycznym a stylem myślenia, style:
Ustawodawczy – tworzenie reguł, unikanie sytuacji i zadań, które trzeba by wykonywać wg reguł narzuconych przez innych
Wykonawczy – preferowanie zadań wymagających precyzyjnego dążenia do wyznaczonego celu
Sądowniczy – preferowanie zadań wymagających analizy i oceny
Monarchiczny – dążenie do jednego, ściśle określonego celu, podejmowanie wielu zadań pod warunkiem ustalenia hierarchii ich ważności
Oligarchiczny – realizowanie wielu celów, których nie umie się uporządkować pod względem ważności lub pilności
Anarchiczny – brak ustalonych priorytetów i reguł rządzących podejmowaniem zadań lub realizowaniem celów; podejmowanie tego celu, który wydaje się interesujący w danej chwili
Posiada pewne walory kreatywne
W twórczości wysokiego lotu sprawdza się styl monarchiczny
Rzeczywiste osiągnięcia twórcze człowieka zależą od tego, czy wybierze on dziedzinę lub rodzaj kariery, która odpowiada preferowanemu przezeń stylowi myślenia
Zależności między twórczością a stylami poznawczymi są słabe i nieregularne
2. OSOBOWOŚĆ
2.1. Osobowość twórcza czy osobowość twórców?
Osobowość to – z jednej strony – nadrzędny system regulacji, odpowiadający za spójność zachowania i koordynację poszczególnych procesów psychicznych, a z drugiej strony – zespół cech indywidualnych, wyróżniających człowieka spośród innych ludzi
Badania IPAR (Helson): porównywano osoby o uznanych osiągnięciach w pewnej dziedzinie twórczości z osobami „kontrolnymi”, podobnymi pod względem wieku, płci, wykształcenia, statusu społecznego, zawodowego; osobowość twórczych kobiet wg badań IPAR
Różnice w zakresie cech osobowości między twórczymi kobietami a twórczymi mężczyznami były mniejsze niż różnice między twórczymi a mniej twórczymi osobami wewnątrz obu grup, wyróżnionych ze względu na płeć.
Twórcze kobiety były oryginalne w myśleniu, niezależne i ambitne – podobnie jak twórczy mężczyźni
Różnice dotyczyły stylu tworzenia: bardziej emocjonalnego u kobiet, a bardziej agresywnego u facetów
Osobowościowe mechanizmy twórczości są niezależne od płci, a różnice międzypłciowe w zakresie produktywności twórczej zależą od czynników natury społecznej i kulturowej
Dlaczego ludzie twórczy są tacy, jacy są? Czy są twórczy, ponieważ przejawiają pewne cechy osobowości, czy też przejawiają te cechy, bo są twórczy?
Osobowość twórczą można opisać wg 3 grup cech, odpowiadających trzem osobowościowym mechanizmom tworzenia:
Otwartość – wykorzystując tą cechę osoba twórcza może wykorzystywać wszelkie źródła informacji, potencjalnie przydatne w dążeniu do celu lub rozwiązywaniu problemu
Potrzebna na samym początku, odnosi się raczej do percepcji niż do produkcji
Niezależność
Ważna w momencie generowania pomysłów
Wytrwałość
Kiedy istnieje nowa idea; dzięki niej proces twórczy trwa mimo przeszkód
Proces twórczy dzieli się na fazę:
Latentną – umysł przygotowuje się do przyszłych działań twórczych
Generatywną – dochodzi do wytwarzania nowych i wartościowych produktów
Implementacji – przedstawienie produktów innym ludziom
2.2. Otwartość
Pierwszą grupę cech, właściwych ludziom twórczym, można określić wspólnym mianem otwartości
Chodzi o łatwość asymilowania nowych informacji, niezależnie od ich chwilowej przydatności, wiarygodności, czy też niesprzeczności z już posiadanymi informacjami
Otwartość w modelu Wielkiej 5, nazywana niekiedy czynnikiem kultury, oznacza ciekawość intelektualną, zainteresowania estetyczne, krytyczny stosunek do wyznawanych wartości, branie pod uwagę własnych fantazji i emocji; niekiedy przeradza się w potrzebę nowości
Twórczy inżynierowie uzyskują wysokie wyniki na skali giętkości w kwestio CPI; skala ta mierzy plastyczność myślenia oraz upodobanie do zmian i nowości
Otwartość na nowe doświadczenia występuje też u artystów
Przeciwieństwem otwartości jest dogmatyzm – skłonność do przedwczesnego udzielania odpowiedzi i upodobanie do zdecydowanych, radykalnych sądów
Tolerancja wobec treści dwuznacznych i słabo zdefiniowanych jest uznawana za konieczny składnik osobowości twórczej (pozytywna korelacja)
Absorpcja – łatwość angażowania uwagi przez przypadkowe bodźce zewnętrzne lub przez wewnętrzne procesy psychiczne, zwłaszcza fantazje i nieukierunkowane myśli. Absorpcja jest cechą, na której podstawie można określić podatność hipnotyczną; stwierdzono jej związek ze zdolnościami twórczymi.
2.3. Niezależność
Niezależność osób twórczych przejawia się przede wszystkim w postawie nonkonformistycznej i nieuleganiu
Eksperyment Ascha: 75% osób ulega naciskowi społecznemu; czym się charakteryzuje ta mniejszość, która nie ulega naciskowi?
Podwyższonym poziomem kreatywności
Osoby twórcze są niezależne i mało podatne na wpływ społeczny; w pracy twórczej i w życiu prywatnym kierują się wewnętrznymi standardami i osobiście ustalonymi celami, lekceważąc standardy i cele przez kogoś narzucone
Zdarza się, że osoby twórcze wykazują tendencje buntownicze
Osoby twórcze wybierają autonomię, albo też osoby wybierające autonomię częściej staja się twórcze
Z nonkonformizmem związek wykazuje psychotyczność Eysencka – z jednej strony altruizm, empatia i konwencjonalność, z drugiej chłód emocjonalny, skłonność do zachowań antyspołecznych i niekonwencjonalność
Cecha ta polega na skłonności do łamania reguł, kwestionowania norm i podważania autorytetów. Istnieją 3 sposoby jej ekspresji: zachowania patologiczne, antyspołeczne lub poprzez aktywność twórczą.
To, w jaki sposób psychotyczność przejawi się w zachowaniu, zależy od wpływu środowiska; szczególnie istotne mogą być kary i nagrody
Umiarkowanie nasilona psychotyczność przejawia się w kreatywności a bardziej nasilona- w objawach chorobowych lub zachowaniach antyspołecznych
Związki P z twórczością wykazano w wielu badaniach empirycznych
P wiąże się ze skłonnością do tworzenia pojemnych i rozmytych kategorii pojęciowych
2.4. Wytrwałość
Osoba motywowana immamentnie cieszy się sama aktywnością twórczą, podczas gdy osoba motywowana potrzebą osiągnięć czerpie satysfakcję z uzyskanego wyniku tej aktywności
Typową cechą osobowości ludzi twórczych powinna być częstość i łatwość wzbudzania motywacji samoistnej, w tym autonomicznej motywacji poznawczej; równie nasilone są w osobowości twórczej takie cechy, jak dążenie do osiągnięć, ambicja i chęć potwierdzenia własnej wartości. Być może osoby twórcze godzą te 2 rodzaje motywów, przejawiając nieco paradoksalną strukturę osobowości.
Ważnym czynnikiem motywującym do pracy naukowej jest chęć przekraczania własnych, dotychczasowych osiągnięć, motyw ten nazwano potrzebą hubrystyczną (Kozielecki)
Paradoksalne połączenie ambicji i motywacji samoistnej zapewnia wytrwałość w fazie generatywnej. W fazie implementacji wytrwałość wymaga już mechanizmów innego rodzaju, związanych ze społecznym kontekstem twórczości
Agresywni i wrogo nastawieni uczeni częściej osiągają sławę i uznanie, bywają spostrzegani jako aroganccy
3. ZABURZENIA ZACHOWANIA
Wśród pisarzy i artystów prawdopodobieństwo wystąpienia depresji jest prawie 10x większe niż w populacji ogólnej, a zaburzenia maniakalno-depresyjne i skłonności samobójcze występują prawie 20x częściej.
3.1. Zaburzenia afektywne
Mogą być dwu- lub jednobiegunowe. W pierwszym wypadku występują cykliczne wahania nastroju: stany podwyższonego nastroju (manii) przechodzą w stany depresji lub obniżonego nastroju i na odwrót. W drugim wypadku występują tylko epizody depresyjne, przeplatane okresami normalnego samopoczucia
Badania: częstsze występowanie depresji i zaburzeń maniakalno-depresyjnych wśród artystów
Jeśli chodzi o twórczość jako predyspozycję, której nie towarzyszą wybitne osiągnięcia, koreluje ona raczej ze skłonnością do stanów hipomaniakalnych, cechujących się nastrojem wyraźnie podwyższonym, ale jeszcze w granicach normy
Kreatywność jako cecha wykazuje nieco inny wzorzec zależności ze zmianami nastroju niż twórczość rozumiana jako wybitne osiągnięcia
Ruth Richards: podwyższone wskaźniki kreatywności, zwanej przez nią „twórczością powszednią” wśród pacjentów leczonych na łagodną formę cyklofrenii. Jeszcze bardziej kreatywni byli bliscy krewni tych pacjentów, co jest ciekawe o tyle, że zaburzenia afektywne mają wysoki współczynnik odziedziczalności
Osoby leczone na psychozę dwubiegunową (podobnie jak na schizofrenię) charakteryzują się skłonnością do używania nietypowych, pojemnych i rozmytych kategorii pojęciowych, co można uznać za jedną z przesłanek zdolności twórczych
Richards analizuje 5 możliwych wzorców zależności przyczynowo-skutkowych między twórczością a patologią zachowania
Zaburzenia afektywne mogą bezpośrednio wpływać na przebieg procesu twórczego i jego skutki
Zaburzenia mogą wpływać na twórczość w sposób zapośredniczony przez jakiś inny czynnik, np. zmaganie się z chorobą i chęć wyzdrowienia
Twórczość artystyczna lub literacka może bezpośrednio wyzwalać stany depresyjne
Patogenne działanie twórczości może być zapośredniczone przez czynniki natury społecznej, przede wszystkim brak tolerancji dla nieco dewiacyjnych, choć jeszcze mieszczących się w normie, zachowań twórcy
Może istnieć nadrzędny czynnik sprawczy, który z jednej strony wyzwala aktywność twórczą, z drugiej zaś prowadzi do zaburzeń zachowania (predyspozycje genetyczne)
Mania jest raczej czynnikiem sprawczym twórczości, a depresja – zarówno jej skutkiem, jak tez przyczyną
3.2. Schizofrenia i schizotypia
Również zaburzenia z kręgu schizofrenii występują w populacji twórców o uznanych osiągnięciach nieco częściej niż w populacji ogólnej
Podwyższony poziom kreatywności osób leczonych na schizofrenię, jak też ich bliskich krewnych
Zależności między zaburzeniami z kręgu schizofrenii a twórczością są słabsze niż zależności dotyczące zaburzeń afektywny – wynika to z charakteru zaburzeń schizofrenicznych, które często oznaczają utratę kontroli nad procesami poznawczymi jednostki
Proces schizofreniczny prowadzi do stopniowego pogarszania sprawności poznawczych; nie bez znaczenia jest też rodzaj przyjmowanych leków
Twórczość, rozumiana jako wybitne osiągnięcia, jest u pacjentów leczonych na schizofrenię czymś bardzo rzadkim. Natomiast ich kreatywność, czyli potencjalna zdolność do myślenia w sposób wysoce oryginalny, jest wyższa niż w wypadku populacji ogólnej
Chorzy na schizofrenię, wyniki badań: dokonywanie odległych lub niezwykłych skojarzeń, przyspieszone tempo przetwarzania informacji, łatwość odrzucania lub chwilowego ignorowania argumentów logicznych oraz niska podatność na działanie sztywnych nawyków lub nastawień.
Skłonni do wykorzystywania i włączania w proces myślenia informacji nieistotnych lub przypadkowych
Skłonni do tworzenia i wykorzystywania nadmiernie pojemnych kategorii pojęciowych
Podobieństwo między twórczością a zaburzeniami z kręgu schizofrenii jest podobieństwem podstawowych sposobów poznawania rzeczywistości i przetwarzania informacji, różnica sprowadza się do kontroli lub jej braku.
Szczególnie twórcze powinny być osoby schizotymiczne
Schizotymia jest zaburzeniem osobowości, a nie chorobą psychiczną, ale przejawia się podobnie jak schizofrenia; skłonność do „dziwactw” percepcyjnych, myślenia magicznego, niezwykłych doznań, ale tez do podejrzliwości i oschłości w stosunkach interpersonalnych; obniżona zdolność doznawania przyjemności i cieszenia się życiem