1. Pozytywizm poznański

   1. Prepozytywizm - czas poprzedzający pozytywizm właściwy; w latach 40 XIX wieku w zaborze pruskim pojawiły się nowe idee wyprzedzające epokę. W tym czasie na ziemiach wielkopolskich rusza działalność organicznikowska, czyli przekonanie o konieczności gospodarczego i kulturalnego podniesienia potencjału polskiego. Osiągnąć ten cel miały wszystkie warstwy społeczne jako jeden organ.

   2. Wielkopolscy społecznicy
      Karol Marcinkowski (lekarz, inicjator powstania hotelu „Bazar”); Hipolit Cegielski; Karol Libelt; Maciej Mielżyński; August Cieszkowski; Tytus Działyński (mecenas kultury); Edward Raczyński; gen. Dezydery Chłapowski (wprowadził nowinki rolnicze).

   3. Hotel Bazar
      Nie był to zwykły hotel. Otóż był to hotel dla Polaków, który miał przebić się przez niemiecką konkurencję. Posiadał salę balową, która pełniła funkcję patriotyczne i kulturalne (różne odczyty, goście itp.).

   4. Organicyzm
      Organicyzm to pogląd filozoficzny, w myśl którego społeczeństwo postrzegane jest jako żywy organizm. Jego funkcjonowanie i rozwój zależne są od działania pomniejszych części – ściśle powiązanych ze sobą organów.

2. Podstawowe pojęcia i filozofie

   1. Utylitaryzm - pogląd sformułowany przez J.S. Milla, według którego wszelkie dokonania człowieka mają być użyteczne społecznie. Ten człowiek jest więc moralny, który postępuje z myślą o społeczeństwie i dla jego dobra. Każdy ma do spełnienia jakąś społeczną rolę, dzięki której staje się użyteczny społecznie.

   2. Ewolucjonizm - teoria przyrodnicza stworzona przez K. Darwina, według której zwierzęce gatunki w procesie rozwoju ulegają przekształceniu. Uczeń Darwina, H. Spencer, w dobie pozytywizmu zastosował teorię ewolucjonizmu do stworzenia koncepcji rozwoju społecznego. Według Spencera rozwój cywilizacji i społeczeństw jest zdeterminowany przez prawa ewolucji i postępu, cały więc wszechświat podlega ciągłej przemianie i doskonali się.

   3. Scjentyzm - (łac. scientia – wiedza) – jedno z naczelnych założeń filozofii pozytywizmu – przyznanie nauce nieograniczonych możliwości poznawczych. Zwolennicy scjentyzmu zakładali, że w miarę rozwoju nauki rzeczywistość zostanie poznana w sposób absolutny. Ze scjentyzmem związane były empiryzm i racjonalizm, zaufanie do nauki oraz niechęć do metafizyki i irracjonalizmu. Teoria ta stała u podłoża haseł pracy organicznej i pracy u podstaw.

3. Hasła polskich pozytywistów

   1. praca u podstaw - podniesienie poziomu umysłowego i kulturalnego najniższych podstawowych warstw społeczeństwa;

   2. praca organiczna - praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju, traktowanie społeczeństwa, jako jednego organizmu;

   3. solidaryzm społeczny - współpraca wszystkich warstw społecznych ze sobą;

   4. emancypacja kobiet – uwolnienie kobiety z pod „władzy” męża. Zwiększenie ich udziału w życiu publicznym, dostęp do pracy, szkół średnich i wyższych;

   5. asymilacja mniejszości narodowych - zaborcy dążyli do przeciwstawienia sobie różnych grup etnicznych. Pozytywiści sprzeciwiali się temu w imię zasad demokracji.

4. Przemiany w literaturze

   1. Realizm

      • jeden z podstawowych prądów literackich epoki pozytywizmu ukształtowana w połowie XIX w.

      • literatura realistyczna miała odzwierciedlać rzeczywistość, budować fikcję literacką zgodnie z ówczesną wiedzą o człowieku i świecie

      • teoria realistyczna odwoływała się do starożytnej idei mimezis (naśladowanie rzeczywistości)

      • nurt ten wywarł wpływ przede wszystkim na rozwój powieści współczesnej, dopiero później historycznej

      • autorzy utworów realistycznych dbali o doskonałość stylu i kompozycji

      • twórcą realizmu był H. Balzak

      • realizm uprzywilejował powieść jako najdoskonalszy gatunek literacki

      • cechy utworu realistycznego:

        • pełne sprawozdanie z ludzkich działań i doświadczeń

        • zawiera opis zachowania, stosunków i relacji międzyludzkich (uwaga: w pewnych granicach, które przekroczą twórcy naturalizmu)

        • zawiera rejestr szczegółów życia, dokładną prezentację tła społecznego, obyczajowego, miejsc akcji

        • jest przedstawieniem typowych charakterów i postaw

   2. Naturalizm

      • kierunek w literaturze ukształtowany w II połowie XIX wieku we Francji

      • nurt ten nawiązywał do filozofii pozytywistycznej, przede wszystkim zaś do teorii H. Taine’a, którą próbowano przenieść na grunt literatury

      • w założeniu naturalizmu twórca miał się posługiwać metodami naukowymi i przedstawiać świat w sposób jak najbardziej obiektywny

      • naturalizm był pod dużym wpływem teorii Darwina, traktującej człowieka jako egoistyczną istotę, dążącą do zaspokojenia przede wszystkim swych potrzeb fizjologicznych

      • głównymi cechami kierunku były: mimetyzm, wierność prawdzie, determinizm, fatalizm (ukazywanie przemożnego wpływu czynników biologicznych i społecznych na człowieka i dokonywane przez niego wybory)

      • najwybitniejszy przedstawiciel to E. Zola

      • cechy utworu naturalistycznego:

        • specyficzna kreacja bohatera: podporządkowany biologii, kieruje się przede wszystkim instynktami i popędami (zwłaszcza popędem płciowym); najważniejszą rolę w jego życiu odgrywają dwa pierwotne prawa przyrody: dobór naturalny i walka o byt; jest zdeterminowany przez dziedziczne cechy, których nie może wyeliminować

        • fotograficzna dokładność szczegółów, brak tematów tabu (drastyczne opisy scen erotycznych, stanów patologicznych, chorobowych, procesów fizjologicznych)

        • swoista „estetyka brzydoty” – emanowanie brzydotą, tym, co odrażające, wstrząsające

        • dominacja opisu nad opowiadaniem i dialogiem, brak odautorskich ocen i komentarzy

3. Tendencja
   Wykorzystywała różne gatunki prozatorskie. Artysta ma mieć cel społeczny, bez niego literatura jest pusta.

• cel społeczny

• odtwarzanie rzeczywistości z przynoszeniem wiedzy

• autor ma zaobserwować fakty, ocenić je i wyprowadzić wnioski zaradcze do nagannej sytuacji

  • Bohater:

    • oddaje swe życie idei

    • heroizmem, żarliwością, energią przypomina romantycznego

    • człowiek przeciętny, głównie inteligent (lekarz, nauczyciel) nieskomplikowany psychologicznie

    • człowiek dobry, altruista

  • Fabuła:

    • zazwyczaj jeden wątek

    • wydarzenia ukazywane chronologicznie, zgodnie z ciągiem przyczynowo-skutkowym

  3. Narrator:

     • ocenia sytuację i na jej kanwie wypowiada hasła ideowe

     • nakazuje pewne jednoznaczne postawy

     • poucza poprzez komentarz do sytuacji

     • zwraca się do czytelnika w formie nakazowej

1. Nowelistyka pozytywistyczna

1. „Gloria victis”
   Treść:
   Poleski las opowiada swojemu przyjacielowi historię zbiorowej mogiły powstańczej sprzed prawie półwiecza. Z opowieści drzew dowiadujemy się o losach poszczególnych ludzi, o ich wyglądzie, przyjaźni i wzajemnym poświęceniu. Snują opowieść o przyjaźni między Tarłowskim i jego siostrą Anielą a arystokratą Jagniczem. Tarłowski, wątły i niewyćwiczony w walce, uratował życie Jagniczowi. Ten przyrzekł jego siostrze, że zawsze będzie go chronić w boju. W ostatniej bitwie Tarłowski został postrzelony. Gdy Kozacy zaatakowali szpital, Jagnicz ze swoją jazdą rzucił się bronić mordowanych rannych. Obydwaj przyjaciele zginęli. Po latach na miejsce bitwy przyszła Aniela. Zostawiła na mogile mały krzyżyk. Wzruszony tą opowieścią wiatr zawołał „Gloria victis !” - chwała zwyciężonym!
   
   Problematyka:
   Orzeszkowa gloryfikuje powstańców, ale samo powstanie nie jest akceptowane. Ma do nie niego sceptyczny stosunek, ponieważ bohaterowie poświęcili wszystko dla niego. Zasługują na cześć i szacunek. Utwór ten jest hołdem złożonym mieszkańcom przez naturę.