Zapewnienie i poprawienie bezpieczeństwa mieszkańców to jedno z najważniejszych zadań samorządu terytorialnego. Gmina rozwiązuje problemy nie tylko działając bezpośrednio, ale również ograniczając przyczyny i możliwość powstawania przestępczości oraz patologii społecznych. Realizują te działania w obszarze edukacji, wychowania, ochrony zdrowia, rozwoju gospodarczego, przeciwdziałania bezrobociu, narkomanii, alkoholizmowi i przemocy w rodzinach. Aby prawidłowo realizować te działania samorząd terytorialny musi kierować się podstawowymi zasadami, a mianowicie jest to: unitarność –gminy, powiaty i województwa nie są autonomiczne w stanowieniu prawa; subsydiarność (pomocniczość), względna samodzielność oraz demokracja – radni oraz wójtowie gmin, burmistrzowie i prezydenci miast wybierani są w wyborach demokratycznych, powszechnych, bezpośrednich, równych i tajnych.
Poszczególne szczeble samorządu terytorialnego mają zróżnicowane zadania. Samorząd wojewódzki jest odpowiedzialny za działalność dotyczącą bezpieczeństwa publicznego. Natomiast zakres działania samorządów powiatowych obejmuje porządek publiczny, bezpieczeństwo obywateli, ochronę przeciwpowodziową, przeciwpożarową i zapobieganie innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi oraz środowiska. Działalność samorządów gminnych ogranicza się do wykonywania zadań z zakresu porządku publicznego i ochrony przeciwpowodziowej. Istotnym elementem jest możliwość wydawania przez radę gminy aktów prawa miejscowego o charakterze porządkowym, które mogą przewidywać za ich naruszenie sankcję w postaci kary grzywny. Przepisy porządkowe są ustanawiane przez radę gminy w drodze uchwały.
Bardzo ważna w zapewnieniu bezpieczeństwa jest współpraca samorządu z główną instytucją dbającą o porządek publiczny – policją. Umundurowana i uzbrojona formacja dopilnowuje przestrzegania prawa i ściga przestępców, jak również zapewnia ochronę i pomoc w sytuacjach kryzysowych zarówno wobec ludzi jak i mienia. Czynnikiem profilaktycznym jest zwracanie szczególnej uwagi na edukację społeczną w zakresie przeciwdziałania przemocy, inicjowanie i organizowanie działań mających na celu przede wszystkim wyczulenie ludzi na kryminogenne zachowania i nauczenie ich odpowiedniego reagowania na nie. Współpraca to również wspieranie przez samorządy policję, które polega, np. na finansowaniu dodatkowych patroli, zakupie radiowozów, powołaniu straży gminnej.
Działania profilaktyczne najskuteczniej zapobiegają przestępczości i zagrożeniom. Polegają na eliminacji przyczyn negatywnych zjawisk, prowadząc politykę społeczną (np. przeciwdziałanie bezrobociu, promocja i ochrona zdrowia, pomoc społeczna, polityka prorodzinna, ochrona dóbr kultury), oraz poprzez realizowanie inwestycji (np. modernizacja oświetlenia miejsc publicznych, kształtowanie bezpiecznych przestrzeni publicznych, budowa infrastruktury drogowej).
Z badań wynika, że na drogę przestępczą najczęściej wkraczają osoby, które wychowały się w patologicznych rodzinach, bądź w dzieciństwie spotkały się z przemocą ze strony bliskich.
Jedną form pomocy dzieciom i młodzieży, pochodzącym z trudnych i patologicznych środowisk, jest tworzenie i finansowanie gminnych świetlic socjoterapeutycznych i opiekuńczo-wychowawczych. Finansowane są one najczęściej ze środków gminnych. W świetlicach dzieci mogą odrabiać lekcje oraz korzystać z dodatkowych form nauki, jak np. kursy językowe lub komputerowe. Są one pod stałą opieką pedagogów i psychologów, którzy pomagają im w rozwiązywaniu rodzinnych i osobistych problemów.
Inną profilaktyczną formą poprawy bezpieczeństwa mieszkańców jest tworzenie i finansowanie przez gminy placówek pomagających ofiarom przemocy w rodzinie. Ich zadaniem jest przede wszystkim udzielanie pomocy psychologicznej. Bardzo często takie placówki wspierają finansowo poszkodowane rodziny.
W rzeczywistości angażowanie się samorządów w propagowanie i rozwój sportu odgrywa dużą rolę. Gminy coraz częściej wspierają finansowo działające na ich terenie kluby sportowe. Przy udziale środków unijnych budowane są gminne ośrodki sportu i rekreacji. Daje to możliwość rozwijania się i aktywnego spędzania czasu wolnego, co bardzo pozytywnie wpływa na dzieci i młodzież. Dodatkowo dzięki takim inwestycjom poprawia się infrastruktura gminy, która ma znaczący wpływ na prawidłowe funkcjonowanie gospodarki i społeczeństwa.