KRAJOZNAWSTWO

NOTATKI Z ĆWICZEŃ

Definicja krajoznawstwa

Całość wiedzy o kraju ojczystym lub regionie geograficznym, historycznym, etnograficznym, przyrodniczym, obejmuje ruch społeczny dążący poprzez różne formy turystyki (zwłaszcza wycieczki), do poznawania kraju ojczystego, gromadzenia wszelkich o nim wiadomości i popularyzowania ich, a jednocześnie działający na rzecz utrwalania i pomnażania zasobów przyrody i kultury, jest treścią programu poznawczo-wychowawczego turystyki.

Podział Polski na regiony fizyczno-geograficzne według Jerzego Kondrackiego

Regionalizacja fizycznogeograficzna według Jerzego Kondrackiego

1. Pobrzeże Szczecińskie

2. Pobrzeże Koszalińskie

3. Pobrzeże Gdańskie

4. Nizina Staropruska

5. Pojezierze Zachodniopomorskie

6. Pojezierze Wschodniopomorskie

7. Pojezierze Południowopomorskie

8. Dolina Dolnej Wisły

9. Pojezierze Iławskie

10. Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie

11. Pojezierze Mazurskie

12. Pojezierze Litewskie

13. Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka

14. Pojezierze Lubuskie

15. Pojezierze Wielkopolskie

16. Pradolina Warciańsko-Odrzańska

17. Wzniesienia Zielonogórskie

18. Pojezierze Leszczyńskie

19. Nizina Południowowielkopolska

20. Obniżenie Milicko-Głogowskie

21. Wał Trzebnicki

22. Nizina Sasko-Łużycka

23. Nizina Śląska

24. Nizina Północnomazowiecka

25. Nizina Środowomazowiecka

26. Wzniesienia Południowomazowieckie

27. Nizina Północnopodlaska

28. Nizina Południowopodlaska

29. Polesie Zachodnie

30. Polesie Wołyńskie

31. Przedgórze Sudeckie

32. Pogórze Zachodniosudeckie

33. Sudety Zachodnie

34. Sudety Środkowe

35. Sudety Wschodnie

36. Wyżyna Śląska

37. Wyżyna Woźnicko-Wieluńska

38. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

39. Wyżyna Przedborska

40. Niecka Nidziańska

41. Wyżyna Kielecka

42. Wyżyna Lubelska

43. Roztocze

44. Wyżyna Wołyńska i Małe Polesie

45. Kotliny Ostrawska i Oświęcimska

46. Brama Krakowska

47. Kotlina Sandomierska

48. Pogórze Zachodniobeskidzkie

49. Beskidy Zachodnie

50. Pogórze Środkowobeskidzkie

51. Beskidy Środkowe

52. Beskidy Wschodnie

53. Obniżenie Orawsko-Podhalańskie

54. Łańcuch Tatrzański

Walory krajoznawcze

1. Środowisko przyrodnicze

• a) obiekty związane z budową geologiczną (np. odkrywki, jaskinie), charakterystyczne formy rzeźby terenu (np. ostańce, grzędy skalne)

• b) krajobraz, punkty i ciągi widokowe

• c) wody powierzchniowe (rzeki, jeziora, bagna, źródła, itp.)

• d) parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe

• e) pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej

• f) parki, ogrody (botaniczne, zoologiczne, dendrologiczne, palmiarnie)

• g) grupy starodrzewu, aleje, okazy drzew egzotycznych, głazy narzutowe oraz inne obiekty godne uznania za pomniki przyrody

Przykłady

• a) Góra Gosań – klify,

• Górowo Iławeckie – wał morenowy Góry Zamkowej,

• wzniesienia morenowe Wału Pomorskiego,

• jaskinia w Mechowie

• b) Jesionowa Góra – okolice jeziora Szelment,

• Międzyrzecze Warty i Noteci – wydmy śródlądowe,

• Góra Bukowiec – wzgórza morenowe,

• Puszcza Zielonogórska

• c) delta wsteczna Świny,

• doliny: Odry, Iny, Regi, Parsęty,

• jeziora: Świdwie, Dąbie, Miedwie, Resko, Przymorskie,

• Zatoka Pomorska, Zalew Szczeciński

• d) Woliński Park Narodowy,

• Nadmorski Park Krajobrazowy,

• Park Krajobrazowy Mierzeja Wiślana,

• rezerwaty: Bielinek

• e) „Królewski Głaz” – głaz narzutowy,

• Tatary koło Nidzicy – „Tatarski Kamień” – głaz narzutowy (obwód 19 m),

• Bisztynek – pomnik przyrody „Diabelski Kamień”

• f) Przelewice – pałac z ogrodem dendrologicznym,

• Gdańsk – oliwskie ZOO,

• Wirty – arboretum – na zachodnim brzegu Jeziora Borzechowskiego Wielkiego

• g) Gryfino – pomnik przyrody „Krzywy Las”,

• okolice Karwii – Bielawskie Błota,

• Szymbark – aleja sosnowa,

• Antonin – pomnikowe dęby w okolicznych lasach

1. Obiekty archeologiczne

• a) grodziska, pozostałości osad prehistorycznych

• b) rezerwaty archeologiczne

• c) cmentarzyska, groby pojedyncze o wybitnym znaczeniu archeologicznym,

• d) dawne miejsca produkcji (np. kopalnia krzemienia, pozostałości dawnego hutnictwa)

• e) miejsca i zabytki kultowe

Przykłady

• a) Wejherowo – grodzisko na Górze Zamkowej,

• Kalisz Pomorski - grodzisko wczesnośredniowieczne,

• Ryn – 4 grody Galindów przy szlaku z Rynu do Giżycka

• b) Wolin – rezerwat archeologiczny,

• Osiek – rezerwat archeologiczno-etnograficzny,

• Łekno – pozostałości grodu wczesnopiastowskiego i zespołu klasztornego Cystersów

• c) Węsiory – cmentarzysko z okresu rzymskiego,

• Krasnobrodzki PK – cmentarzysko kurhanowe,

• Szwajcaria – rezerwat archeologiczny „Cmentarzysko Jaćwingów”

• d) Krzemionki – kopalnia krzemienia pasiastego,

• Szklary – Dawna Kopalnia Szklary „Niccolum”,

• Tychy Paprocany – dawna huta przemysłowa

• e) okolice Jezioran – Święta Góra – miejsce kultowe Prusów,

• okolice Wyszogrodu – kamienny krąg – dawne sanktuarium pogańskie,

• Sobótka – wały kultowe

1. Zabytki urbanistyki i architektury

• a) założenia miejskie

• b) budynki mieszkalne

• c) pałace, dwory

• d) obiekty i zespoły sakralne

• e) obiekty użyteczności publicznej

• f) obiekty obronne, warownie i inne

• g) budynki gospodarcze

• h) obiekty tzw. małej architektury (pawilony, ogrodzenia, fontanny, itp.)

Przykłady

• a) Pyrzyce – średniowieczny układ ulic,

• Szczecin – układ urbanistyczny z placem Orła Białego,

• Goleniów – średniowieczny układ urbanistyczny

• b) Szczecin – kamienica Loitzów,

• Łobez – domy konstrukcji szkieletowej,

• domy secesyjne,

• Bydgoszcz – kamienice „Pod Gwiazdą”, „Pod Trzema Koronami”

• c) Kamień Pomorski – pałac biskupi,

• Drogosze koło Barcian – pałac barokowy,

• Smolajny koło Dobrego Miasta – letnia rezydencja biskupów warmińskich

• d) Kołbacz – romański kościół pocysterski,

• Koszalin – gotycka bazylika konkatedralna Niepokalanego Poczęcia NMP,

• Lębork – gotycki kościół św. Jakuba

• e) Szczecin – ratusz staromiejski,

• Kamień Pomorski – ratusz z podcieniami,

• Darłowo – gotycki zamek książąt pomorskich (obecnie Muzeum Regionalne)

• f) Goleniów – mury miejskie,

• Darłowo – pozostałości fortyfikacji z bramą Kamienną,

• Świnoujście – twierdza z XIX wieku,

• Lębork – mury obronne

• g) Sieraków – zabytkowe zabudowania stadniny Państwowego Stada Ogierów, Bydgoszcz – spichlerze nad Brdą,

• Żyrardów – domy robotnicze i budynki fabryk

• h) Rydzyna – rokokowa figura Trójcy Świętej,

• Nysa – barokowa fontanna,

• Brzeg – fontanna i ogrodzenie murowano-metalowe

1. Upamiętnione miejsca historyczne

• a) miejsca bitew

• b) miejsca innych wydarzeń historycznych

• c) miejsca męczeństwa z czasów II wojny światowej

• d) cmentarne, mauzolea, samotne mogiły

• e) pomniki

• f) tablice pamiątkowe, epitafia

• g) miejsca związane z wybitnymi ludźmi

• h) kamienne pomniki dawnego prawa (np. kapliczki i krzyże pokutne, pręgierze), kamienie graniczne

Przykłady

• a) Gdańsk – Westerplatte,

• Kołobrzeg – bitwa o Kołobrzeg,

• Podgaje – fortyfikacje Wału Pomorskiego,

• Osieczna – miejsce bitwy powstańców wielkopolskich (pomnik)

• b) Gubin – „Pomnik hańby” – wieś zniszczona przez husytów,

• Piotrów Trybunalski – siedziba Trybunału Koronnego,

• Zgorzelec – podpisanie układu zgorzeleckiego

• c) Borne Sulinowo – obóz jeniecki,

• Dobiegniew – dawny oflag IIC Woldenberg (obecnie muzeum),

• Łódź – Szlak Pamięci Ofiar Hitlerowskiego Ludobójstwa

• d) Kołobrzeg – cmentarz wojenny z 1945 roku,

• Złotów – cmentarze wojenne z II wojny światowej,

• Stogi Malborskie – cmentarze mennonickie (największa nekropolia)

• e) Gdańsk – pomnik Poległych Stoczniowców,

• Kołobrzeg – pomnik Zaślubin Polski z Morzem,

• Gdynia – skwer Kościuszki – pomnik Josepha Conrada

• f) Zwoleń – epitafium Jana Kochanowskiego,

• Zakopane – tablica poświęcona Klimkowi Bachledzie,

• Nekla – epitafium rodziny Żółtowskich

• g) Gdańsk – podpisanie porozumienia gdańskiego i utworzenie „Solidarności”,

• Piła – miejsce urodzenia Stanisława Staszica,

• Toszek – miejsce urodzenia Jana Kiepury

• h) Stargard Szczeciński – krzyż pokutny,

• Trójpański Kamień – na granicy polsko-czeskiej,

• Poznań – pręgierz na Starym Rynku,

• Białowieża – kapliczka prawosławna

1. Zabytki techniki

• a) obiekty przemysłowe i rzemieślnicze

• b) obiekty transportu i komunikacji

• c) budowle hydrotechniczne i wiatrowe

• d) obiekty górnictwa

• e) zegary słoneczne i wieżowe

Przykłady

• a) Otłoczyn – warzelni soli,

• Siedlce – piorunochron na ratuszu,

• Szklarska Poręba – huta kryształów „Julia”,

• Piechowice – huta szkła i szlifiernia kryształów

• b) Niechorze, – latarnia morska,

• Gdańsk – Żuraw,

• Sopot – molo,

• okolice Tczewa –mosty przez Wisłę na szlaku drogowym i kolejowym z Malborka do Gdańska

• c) Żuławy Wiślane – kanały i urządzenia melioracyjne,

• Tczew – wiatrak typu holenderskiego,

• Kanał Elbląski – 4 śluzy i 5 pochylni,

• Kanał Bydgoski

• d) Osówka, Głuszyca, Walim – podziemne fabryki,

• Kowary – dawna kopalnia uranu,

• Bochnia – zabytkowa kopalnia soli (szyb „Sutoris” – najstarszy w górnictwie polskim)

• e) Warszawa – zegar słoneczny w Ogrodzie Saskim,

• Wilanów – zegar słoneczny na fasadzie pałacu,

• Gdańsk – zegar astronomiczny Bazyliki Mariackiej

1. Muzea, archiwa, zbiory

• a) muzea i zbiory ponadregionalne

• b) muzea i zbiory regionalne

• c) skanseny (parki etnograficzne)

• d) izby regionalne, izby pamięci narodowej, izby tradycji i historii

• e) zbiory prywatne o wartości krajoznawczej

Przykłady

• a) Gdynia – Muzeum Oceanograficzne,

• Kołobrzeg – Muzeum Oręża Polskiego,

• Elbląg – Muzeum Okręgowe,

• Grunwald – Muzeum Bitwy Grunwaldzkiej

• b) Kołobrzeg – Okręt Muzeum ORP „Fala”,

• Władysławowo – muzeum biograficzne im. Józefa Hallera,

• Barlinek – Dom Gutenberga,

• Pelplin – Muzeum Diecezjalne

• c) Kościerzyna – skansen kolejowy,

• Wdzydze Kiszewskie – Muzeum Walk o Wał Pomorski,

• Sierpc – Muzeum Wsi Mazowieckiej,

• Ochla – Park Budownictwa Ludowego

• d) Puńsk – izba regionalna (zbiory etnograficzne i historyczne),

• Kadzidło – Izba Pamięci Czesławy Konopkówny,

• Orońsko – izba pamiątek Józefa Brandta w dworze

• e) Suraż – prywatne muzeum Władysława Litwińczuka,

• Otrębusy – Prywatne Muzeum Motoryzacji i Techniki,

• Gołąb – Muzeum Nietypowych Rowerów

1. Obiekty i ośrodki kultury ludowej

• a) rozplanowanie przestrzenne wsi

• b) obiekty i zespoły sakralne

• c) chałupy, zagrody

• d) budynki gospodarcze, przemysłowe i rzemieślnicze

• e) czynne ośrodki sztuki ludowej

• f) folklor, (np. obyczaje ludowe, obrzędy, zespoły pieśni i tańca, stałe imprezy folklorystyczne)

Przykłady

• a) Jastarnia, Kuźnice – układ dawnej wsi rybackiej,

• Klon – wieś ulicówka, drewniane budownictwo,

• Steblewo – przykład wsi ulicowo-placowej na Żuławach

• b) Miasteczko Śląskie – drewniany kościół parafialny z XVII wieku,

• Binarowa, Dębno, Lipnica Murowana, Sękowa – Szlak Architektury Drewnianej w Małopolsce

• c) Ustronie Morskie – domy rybaków,

• Niedźwiedzica – mennonickie budownictwo o konstrukcji szkieletowej,

• Sławatycze – drewniane chałupy z XVIII i XIX wieku

• d) Hala pod Turbaczem – liczne szałasy pasterskie,

• Jeleśnia – drewniana karczma,

• Dolina Chochołowska – szałasy pasterskie,

• Jurgów – zespół szałasów pasterskich

• e) Wejherowo – ośrodek haftu kaszubskiego,

• Chmielno – warsztat garncarski rodziny Neclów,

• Opoczno – ośrodek folkloru,

• Wieżyca – Kaszubski Uniwersytet Ludowy

• f) Łowicz, Złaków Borowy – procesje na Boże Ciało,

• Opoczno – Dni Kultury Opoczyńskiej,

• Kazimierz Dolny – Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych

1. Obiekty współczesne (powstałe po 1945 roku), imprezy

• a) założenia przestrzenne

• b) obiekty użyteczności publicznej (np. obiekty sakralne, kulturalne, szkolne, naukowe, sportowe, administracyjne) oraz ośrodki kulturalne, naukowe, wypoczynkowe, turystyczne, rekreacyjne, sportowe, itp.

• c) budynki mieszkalne

• d) budownictwo przemysłowe, obiekty górnictwa, hydrotechniczne, itp.

• e) obiekty transportu i komunikacji

• f) obiekty rolnicze

• g) tradycyjne imprezy kulturalne, sportowe, festiwale, targi, wystawy i inne, a także imprezy turystyczne, rekreacyjne oraz szlaki turystyczne

Przykłady

• a) Myślęcinek/Bydgoszcz – Leśny Park Kultury i Wypoczynku,

• Kędzierzyn-Koźle – współczesne założenie przestrzenne,

• Smardzewice – miejscowość letniskowa

• b) Międzyzdroje – „Promenada Gwiazd”,

• Wolin – port jachtowy,

• Łukęcin – pole golfowe,

• Ustka – uzdrowisko,

• Darłowo – kąpielisko morskie,

• Mielno – park zdrojowy

• c) Jastrzębie Zdrój – willa Opolanka,

• Bochnia – Willa Koci Zamek,

• Sułoszowa – willa Chopin,

• Nowa Ruda – willa Rose,

• Słubice – willa księcia Leopolda

• d) Pyrzyce – elektrownia geotermalna,

• Nowe Czarnowo – elektrownia „Dolna Odra”,

• Gdańsk – stocznie,

• Żydowo – elektrownia szczytowo-pompowa

• e) Kołobrzeg – port rybacki,

• Jastarnia – port jachtowy,

• Krynica Morska – latarnia morska,

• Gdynia – port wojenny,

• Warszawa – Międzynarodowy Dworzec Lotniczy

• f) Kadyny – Państwowa Stadnina Koni,

• Kozienice – stadnina koni angielskich,

• Walewicze koło Łowicza – stadnina koni rasy małopolskiej

• g) Międzyzdroje – Międzynarodowy Festiwal Pieśni Chóralnej,

• Wolin – Festiwal Wikingów,

• Kamień Pomorski – Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej

Typy krajobrazów

1. Krajobrazy nizinne

1. nadmorski (klifowy, morski)

2. dolin akumulacji wodnej

3. młodoglacjalny – nagromadzenie form polodowcowych – wysokich wałów moren czołowych, pagórków moreny dennej, kemów, ozów, głębokich rynien wyżłobionych przez wody lodowcowe, zagłębień wytopiskowych (jeziora, torfowiska)

4. staroglacjalny – szczątkowe formy polodowcowe, bory, grądy, obszary rolnicze

Przykłady

1. .

2. .

3. .

4. .

1. Krajobrazy wyżynne

1. lessowy – urodzajne, brunatne, czarnoziemy, grądy, świetliste dąbrowy, murawy kserotermiczne, uprawy

2. skał węglanowych – rędziny, wykorzystywane rolniczo

3. skał krzemianowych – duże zróżnicowanie, różne rodzaje skał krystalicznych oraz metamorficznych, kwarcyty, piaskowce, łupki, itp.

Przykłady

1. .

2. .

3. .

1. Krajobrazy górskie

1. regla dolnego – piętro lasów jodłowo-bukowych

2. regla górnego – bór świerkowy

3. subalpejski – mozaika gęstych zarośli kosodrzewiny i gołoborzy – tzw. gorganu

4. alpejski – sit skucina, kostrzewa niska, kostrzewa karpacka i mietlica alpejska

Przykłady

1. .

2. .

3. .

4. .

Rezerwaty Biosfery UNESCO

1. Rezerwat Biosfery Babia Góra (1977, stracił swój status w 1997, odzyskał w 2001) – Babiogórski Park Narodowy

Biom: ekosystemy górskie i wyżynne z piętrami roślinnymi Położony w Beskidach, Rezerwat Babia Góra jest drugim w kolejności najwyższym masywem górskim w Polsce. Jego najwyższy szczyt osiąga wysokość 1725 m n.p.m. Wyróżnia się 4 piętra roślinne: regiel dolny (do 1150 m n.p.m.), regiel górny (do 1390 m n.p.m.), piętro kosodrzewiny (do 1650 m n.p.m.) i piętro alpejskie (do 1725 m n.p.m.). Strefa centralna RB obejmuje ok. 1000 ha pierwotnych lasów, a w strefie buforowej znalazły się lasy naturalne i gospodarcze. Obszar rezerwatu charakteryzuje się typowym klimatem górskim. Średnia roczna temperatura powietrza waha się od 4o C w niższych położeniach do 2,5o C powyżej górnej granicy lasu. Średnia roczna suma opadów na pogórzu wynosi 1140 mm. Pokrywa śnieżna utrzymuje się przez 5-7 miesięcy. Grzbietem Babiej Góry biegnie dział wodny, który oddziela zlewisko Morza Bałtyckiego od Morza Czarnego.

1. Białowieski Rezerwat Biosfery (1977) – Białowieski Park Narodowy

W Puszczy Białowieskiej zachowały się ostatnie na niżu europejskim fragmenty lasów o charakterze pierwotnym. W rezerwacie ochronie podlegają wielogatunkowe lasy liściaste wraz z mozaiką zbiorowisk torfowiskowych i turzycowych w dolinach rzek: Narewka, Hwoźna, Łutownia i Leśna. Te tereny nigdy nie zostały odlesione. W krajobrazie dominują lasy liściaste na płaskich obszarach z glinami morenowymi w podłożu, a lasy jesionowoolszowe w zabagnionych dolinach. Dużą część rezerwatu zajmują grądy i bory mieszane. Puszcza jest ostatnim europejskim azylem żubra (Bison bonasus) i środowiskiem życia dla takich gatunków jak: wilk (Canis lapus), ryś (Lynx lynx), kuna (Marten marten), wydra (Lutra lutra), nietoperze (np. Barbastella barbastellus), bociany (Cicconia cicconia, Cicconia nigra), orzeł przedni (Aquila chrysaetos).

1. Rezerwat Biosfery Jezioro Łuknajno (1977) – Rezerwat przyrody Jezioro Łuknajno
   
   Jezioro Łuknajno, od długiego czasu znane jako jedno z największych w Europie miejsc koncentracji łabędzia niemego Cygnus olor, zostało objęte ochroną już w 1937 roku. W roku 1947 utworzono na tym obszarze rezerwat ornitologiczny (pow. 710 ha), a w 1987 roku jezioro zostało wpisane na listę terenów chronionych Konwencją Ramsarską. Obecnie powierzchnia rezerwatu wynosi 1342,34 ha. W roku 2004 rezerwat został włączony do sieci Natura 2000 jako obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 280007. Pojezierze Mazurskie leży w strefie klimatu umiarkowanego, ze średnią roczną temperaturą powietrza ok. 7o C i sumą opadów 559-680 mm. Na uwagę zasługuje bogata awifauna jeziora i jego okolic. Gatunkiem sztandarowy i symbolem rezerwatu jest łabędź niemy Cygnus olor. Późnym latem i wczesną jesienią (sierpień- wrzesień), podczas okresu pierzenia stada łabędzi liczą ok. 2000 osobników (maks. 2300). Podczas okresu jesiennych wędrówek zbierają się w rezerwacie ogromne stada łysek Fulica atra. W latach 80. zaobserwowano ok. 18 000 osobników tego gatunku. Odnotowano także 20 innych gatunków ptaków na jeziorze i sąsiednich mokradłach. Na terenie rezerwatu spotyka się wiele gatunków dużych ssaków, w tym: łosia, jelenia, sarnę, dzika, lisa, jenota, a także liczne płazy i gady.

2. Słowiński Rezerwat Biosfery (1977) – Słowiński Park Narodowy
   
   Ten położony na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego (pomiędzy Łebą i Rowami) rezerwat został utworzony dla ochrony brzegowych procesów eolicznych oraz ruchomych nadmorskich wydm, należących do najaktywniejszych i najrozleglejszych na całym bałtyckim wybrzeżu. Piaszczysta mierzeja oddzielająca jeziora od morza powstała na skutek działania fal Bałtyku i innych procesów geomorfologicznych. Ruchome wydmy mierzei mogą osiągać wysokość ponad 30 m n.p.m. Ogromne znaczenie dla całego rejonu Morza Bałtyckiego mają także słowińskie mokradła. Są miejscem lęgu oraz odpoczynku podczas przelotów dla wielu gatunków ptaków. W 1995 roku rezerwat został wpisany na listę terenów chronionych Konwencją Ramsarską. W rezerwacie obserwuje się naturalne ciągi sukcesyjne roślinności od zbiorowisk pionierskich na wybrzeżu do nadmorskich borów bażynowych w głębi lądu, a także bogatą roślinność na torfowiskach.

3. Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Karpaty Wschodnie (1992, polsko-słowacko-ukraiński) – Bieszczadzki Park Narodowy, Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Dolina Sanu, Nadsański Regionalny Park Krajobrazowy
   
   Przedmiotem ochrony w rezerwacie są: - typowy dla Karpat Wschodnich krajobraz z bogatą rzeźbą i sieć rzeczna prowadząca wody do Morza Bałtyckiego (San, Terebowiec, Wołosatka, Wetlina i Czarna oraz 6 rzek po stronie ukraińskiej) - charakterystyczny piętrowy układ roślinności, - rzadkie gatunki roślin i zwierząt, alpejskie i wschodniokarpackie zbiorowiska roślinne, - naturalne biocenozy pierwotnego lasu karpackiego z bogatą fauną dużych drapieżników: ssaków i ptaków.

4. Tatrzański Rezerwat Biosfery (1992, polsko-słowacki) – Tatrzański Park Narodowy
   
   Tatry są najwyższym masywem górskim w paśmie Karpat. Zbudowane są ze skał krystalicznych, metamorficznych i osadowych przemodelowanych podczas zlodowaceń pleistoceńskich. Średnia roczna suma opadów wynosi 1720 mm. Wyróżnia się 5 pięter klimatyczno-roślinnych: piętro regla dolnego, regla górnego, subalpejskie, alpejskie, subniwalne. Górna granica lasu występuje na wysokości 1500-1550 m n.p.m. W Tatrach występuje wyjątkowo bogata flora i fauna (razem ok. 10 000 gatunków). Do najbardziej charakterystycznych gatunków wysokogórskich należą: kozica, świstak, darniówka tatrzańska, nornik śnieżny.

5. Karkonoski Rezerwat Biosfery (1992, polsko-czeski) – Karkonoski Park Narodowy
   
   Karkonosze są częścią Sudetów, masywu górskiego na granicy Polski i Czech. Jest to obszar znany z dużej różnorodności biologicznej piętra subalpejskiego i alpejskiego. Karkonosze są swoistą „wyspą ekologiczną” na kontynencie europejskim z ekosystemami arktycznymi i alpejskimi, których odpowiedniki można znaleźć w Alpach oraz w północnej i północnozachodniej Skandynawii. Najwyższe partie gór w Karkonoszach – strefy subalpejska i alpejska objęte są ochroną ścisłą. Osobliwościami tych terenów są: najwyżej położone w Europie torfowiska, kotły polodowcowe, głazy i stawy oraz granitowe skały i zarośla sosny karłowatej. Ogromne znaczenie dla różnorodności biologicznej mają unikalne na światową skalę ekosystemy z gatunkami endemicznymi i reliktowymi: Saxifraga moschata ssb. basaltica, Pado sorbetum, Saliceti lapponum, Pendicularis sudetica, Saxifraga nivalis.

6. Rezerwat Biosfery Puszcza Kampinoska (2000) – Kampinoski Park Narodowy z otuliną
   
   Rezerwat Biosfery Puszcza Kampinoska jest położony w centralnej Polsce, na Nizinie Środkowomazowieckiej, w pradolinie Wisły, na północny zachód od Warszawy. Jest to obszar węzła hydrologicznego, w którym spotykają się dopływy Wisły: Bug, Narew, Wkra i Bzura (węzeł ekologiczny o randze europejskiej). Na terenie Puszczy wyraźnie wyróżniają się równolegle koryta Wisły pasy wydm przedzielone pasami bagiennych obniżeń. Największym ciekiem wodnym jest kanał Łasica, wykopany w połowie XIX wieku by odwodnić tereny bagienne i przystosować je dla rolnictwa. Tylko w swoim górnym biegu Łasica ma naturalny charakter. Roślinność Puszczy Kampinoskiej jest zdominowana przez lasy, szczególnie bory mieszane. Z innych typów najczęstsze są bory sosnowe (świeże, wilgotne i bagienne) oraz lasy liściaste: grądy, dąbrowy świetliste, olsy, łęgi olszowe. Oprócz zbiorowisk leśnych występuje w Puszczy wiele innych zbiorowisk roślinnych: zbiorowiska wodne, szuwary, turzycowiska, torfowiska, łąki wilgotne i świeże, pastwiska, psiary i wrzosowiska, murawy. Dotychczasowe badania potwierdziły występowanie ok. 1420 gatunków roślin naczyniowych, w tym 92 objętych ochroną ścisłą i 19 częściową. Na terenie Puszczy potwierdzono także występowanie 3000 gatunków zwierząt, ale szacuje się, że w rzeczywistości zamieszkuje ją 16500 gatunków, co stanowi połowę polskiej fauny. Wśród kręgowców odnotowano 61 gatunków zagrożonych i 259 gatunków objętych ochroną. Występuje tu 13 gatunków płazów, 6 gatunków gadów, 160 gatunków ptaków lęgowych, 53 gatunki ssaków.

7. Transgraniczny Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie” (2012, polsko-białorusko-ukraiński) – Rezerwat Biosfery Polesie Zachodnie (2002), Poleski Park Narodowy z otuliną
   
   Rezerwat znajduje się w strefie przejściowej pomiędzy dwoma regionami biogeograficznymi: borealnych lasów szpilkowych oraz lasów liściastych strefy umiarkowanej, z większym wpływem tej pierwszej. W rezerwacie obserwujemy mozaikę zbiorowisk, od zbiorowisk roślinności wodnej i torfowiskowej po zbiorowiska łąkowe i leśne, a w strefie B i C również zbiorowiska segetalne. Na obszarze rezerwatu Polesie Zachodnie stwierdzono występowanie 1466 gatunków roślin naczyniowych, w tym: 12 gatunków z europejskiej listy CORINE i 4 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi oraz 341 gatunków glonów i 154 gatunki porostów. O dużym zróżnicowaniu siedliskowym świadczy występowanie na terenie rezerwatu ponad 250 zespołów roślinnych.

Równie bogata jest fauna: zooplankton jest reprezentowany przez 278 gatunków, zoobentos – 197, ryby – 35, płazy – 13, gady – 6, ptaki – 154, ssaki – 35. 58 gatunków z regionu widnieje na liście CORINE, a 25 w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt.

1. Rezerwat Biosfery Bory Tucholskie (2010) – Park Narodowy Bory Tucholskie, Tucholski Park Krajobrazowy, Wdecki Park Krajobrazowy, Wdzydzki Park Krajobrazowy, Zaborski Park Krajobrazowy
   
   Bory Tucholskie swą dzisiejszą rzeźbę terenu zawdzięczają epoce lodowcowej, szczególnie ostatniemu zlodowaceniu bałtyckiemu, a zwłaszcza stadiałowi pomorskiemu. Region ten charakteryzuje się niżowym, pojeziernym typem krajobrazu. Obszar jest znacznie zróżnicowany pod względem wysokościowym. W północnej części rekomendowanego rezerwatu biosfery wysokość terenu dochodzi do 200-205 m n.p.m. Środkowa część osiąga wysokość 140-150 m n.p.m. Obszarem o najniższej wysokości (70-90 m n.p.m.) jest południowa część rezerwatu biosfery.
   
   Zróżnicowanie reliefu związane jest z występowaniem wklęsłych form geomorfologicznych (rynny subglacjalne, doliny rzeczne, małe formy wytopiskowe) oraz wypukłych form eolicznych (wydmy, pagórki eoliczne). Głębokość rynien subglacjalnych dochodzi do 20-30 m. Osiągają one do 24 km długości (jak rynna Jeziora Charzykowskiego), a ich szerokość waha się od 200-300 m do 2 600 m. Obszar rezerwatu biosfery przecinają w kierunku z NW na SE dwie holoceńskie doliny rzeczne: Brdy i Wdy. Pierwsza z nich występuje w zachodniej części rezerwatu biosfery, druga – w jego części wschodniej. Mniejsze doliny występują w różnych częściach rekomendowanego rezerwatu biosfery. Doliny te mają głębokość od kilku do 20-27 m. Wytopiska osiągają najczęściej niewielką powierzchnię i są rozproszone na całej powierzchni proponowanego rezerwatu biosfery. W formach wklęsłych rozwinęły się torfowiska wysokie. Formy eoliczne są związane z krajobrazem fluwioglacjalnym i zostały one zalesione. Wysoczyzna morenowa jest przeważnie płaska, tylko czasem przechodzi w falistą. Jej wysokość względna dochodzi przeważnie do 6-12 m. Jest ona użytkowana rolniczo. Wysoczyzna morenowa o glebach słabszej jakości jest zalesiona.

Lista Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO

1. Stare Miasto w Krakowie (1978)

2. Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni (1978, 2013)

3. Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1979)

4. Białowieski Park Narodowy, wspólnie z Białorusią (1979, 1992, 2014)

5. Stare Miasto w Warszawie (1980)

6. Stare Miasto w Zamościu – przykład renesansowej zabudowy miejskiej (1992)

7. Średniowieczny zespół miejski Torunia (1997)

8. Zamek krzyżacki w Malborku (1997)

9. Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy z XVII wieku (1999)

10. Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy (2001)

11. Drewniane kościoły południowej Małopolski i Podkarpacia – Binarowa, Blizne, Dębno Podhalańskie, Haczów, Lipnica Murowana, Sękowa (2003)

12. Park Mużakowski nad rzeką Nysą, wspólnie z Niemcami (2004)

13. Hala Ludowa we Wrocławiu (2006)

14. Drewniane cerkwie regionu karpackiego w Polsce i na Ukrainie (2013) – Radruż, Chotyniec, Smolnik, Turzańsk, Powroźnik, Owczary, Kwiatoń, Brunary Wyżne

Pamięć Świata UNESCO

Zgromadzenie najbardziej wartościowych dokumentów (rękopisów, książek, nagrań, filmów, itp.), które obrazują historię świata.

1. Autograf dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus – Biblioteka Jagiellońska, Kraków (1999)

2. Podziemne archiwum getta warszawskiego, Archiwum Ringelbluma – Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa (1999)

3. Kolekcja dzieł Chopina – Biblioteka Narodowa, Towarzystwo Fryderyka Chopina, Warszawa (1999)

4. Konfederacja warszawska (2003)

5. 21 postulatów Solidarności (2003)

6. Kodeks supraski, wpis wraz z Rosją i Słowenią – Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, Biblioteka Narodowa, Warszawa; Rosyjska Biblioteka Narodowa w Sankt Petersburgu, Słoweńska Biblioteka Narodowa i Uniwersytecka w Lubjlanie (2007)

7. Archiwa Komisji Edukacji Narodowej – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Biblioteka PAN w Krakowie, Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie i Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (2007)

8. Archiwum Radziwiłłów i Księgozbiór Nieświeski, wpis wraz z Białorusią, Finlandią, Litwą, Rosją i Ukrainą (2009)

9. Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu 1946-2000 (2009)

10. Archiwum Biura Odbudowy Stolicy, Archiwum Państwowe Miasta Stołecznego Warszawy (2011)

11. Zbiory Towarzystwa Historycznego-Literackiego w Paryżu: Biblioteka Polska i Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu (2013)

12. Traktaty pokojowe (ahdnames), zawarte od II połowy XV do końca XVIII wieku między Królestwem Polskim i Cesarstwem Tureckie, Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie (2013)

Niematerialne dziedzictwo kulturowe UNESCO

1. tradycje i przekazy ustne, w tym język, jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego

2. sztuki widowiskowe

3. zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne

4. wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata

5. umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym

Krajowa lista dziedzictwa niematerialnego

• rusznikarstwo artystyczne i historyczne

• szopkarstwo krakowskie

• pochód lajkonika

• flisackie tradycje w Ulanowie

• procesja Bożego Ciała w Łowiczu

• język esperanto jako nośnik kultury esperanckiej

• umiejętność wytwarzania instrumentu i gry na kozie

SZLAKI W POLSCE

Krasny-Luh Howerla (Czarnohora)

Pierwszy znakowany szlak na ziemiach polskich, wytyczona i oznakowana przez Leopolda Wajgela w 1880 roku, Zakopane przez Polanę Waksmundzką i Psią Trawkę do Morskiego Oka (1887 rok).

Szlak jako produkt turystyczny charakteryzuje kilka jego specyficznych cech:

• zdeterminowany przestrzennie

• złożony

• multiwytwarzalny

• synergiczny

Szlaki turystyczne

Trasa naturalna lub specjalnie wytyczona, najczęściej oznakowana, służąca celom turystycznym.

Kryteria podziału:

1. Tematyka – przyrodnicze (krajobrazowe, ornitologiczne, osobliwości natury), kulturowe (archeologiczne, etnograficzne, przemysłowe, literackie)

2. Zasięg znaczenia – międzynarodowe, krajowe, regionalne, lokalne, miejskie

3. Środek transportu – piesze, rowerowe, narciarskie, kajakowe, konne, samochodowe, żeglarskie

4. Motyw podróży – poznawanie świata, religijne, rekreacyjne, aktywny wypoczynek, doznanie mocnych wrażeń

5. Rola szlaku – główne, uzupełniające, łącznikowe, doprowadzające

6. Okres wykorzystania – całoroczne, okresowe, jednorazowe

7. Sposób wyznaczania (ciągłość) – oznakowane, nieoznakowane, wytyczone, niewytyczone

1. Międzynarodowe – Szlak Hanzeatycki, Droga św. Jakuba, Szlak Cysterski, Szlak Bursztynowy, Via Sacra, Europejski Szlak Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, Europejski Szlak Gotyku Ceglanego

2. Krajowe (przez kilka województw) – Szlak Romański

3. Regionalne (jedno województwo) – Szlak Piastowski, Szlak Orlich Gniazd

4. Lokalne – Droga Królewska na Wawelu, Droga Kaszubska, Trasa Kórnicka

Szlaki w Polsce

1Szlak Piastowski

Jest to jeden z najpopularniejszych szlaków turystycznych w naszym kraju, który przebiega przez dwie ważne historyczne krainy: Wielkopolskę oraz Kujawy. Ziemie, które znajdują się na drodze szlaku stanowią kolebkę państwa polskiego. Trasa prowadzi między innymi przez Poznań, Inowrocław, Gniezno i Biskupin. Do najchętniej odwiedzanych miejsce bez wątpienia należą: Gród w Biskupinie, Bazylika archidiecezjalna w Gnieźnie, ruiny na wyspie w Ostrowie Lednickim.

2 Szlak Orlich Gniazd

Szlak Orlich Gniazd to jedna z najpopularniejszych tras turystycznych na południu Polski. Szlak ma długość 163.9 kilometrów i prowadzi z Krakowa do Częstochowy. Głównymi atrakcjami, jakie znajdują się na szlaku są zamki pochodzące z okresu panowania Kazimierza Wielkiego, które w owych czasach miały pełnić funkcję obrony granic oraz traktu handlowego. Jest ich obecnie kilkanaście i są one zachowane w różnym stanie. Najpopularniejsze to zamki w Bobolicach, Mirowie, Pieskowej Skale, Ogrodzieńcu i Olsztynie.

3 Szlak Zamków Krzyżackich

Jest to w głównej mierze szlak samochodowy o długości 550 kilometrów, w którego skład wchodzi trasa biegnąca pomiędzy najważniejszymi obiektami Zakonu Krzyżackiego na Pomorzu, Warmii i Mazurach, a także nadwiślański szlak bursztynowy. Przemierzanie wspomnianego obszaru będzie znakomitą okazją do zobaczenia najwspanialszych zabytków dawnej kultury pruskiej. Będą to między innymi zamki w Malborku, Kwidzynie, Bytowie, Sztumie, Gniewie. Omawiany szlak daje także możliwości zobaczenia wielu cudów przyrody.

4 Szlak Cysterski

Szlak Cysterski w Polsce jest fragmentem międzynarodowej trasy prowadzącej przez zabytki Zakonu Cystersów, która zaczyna się w Portugalii, a kończy swój bieg właśnie w Polsce. Szlak prowadzi przez większość zachodniej i południowej Polski, aczkolwiek największe zabytki można podziwiać na trasie od Niziny Śląskiej po Nieckę Kozielską. W czasie przemierzania Szlaku Cysterskiego można zobaczyć między innymi klasztory w Trzebnicy, Krzeszowie, Henrykowie, Kamieńcu Ząbkowickim, Wąchocku, Sulejowie, czy Rudach Wielkich.

5 Szlak Kopernikowski

Jest to pieszy czerwony szlak związany z życiem wybitnego polskiego astronoma i naukowca. Rozpoczyna się przy Wysokiej Bramie w Olsztynie i ciągnie się w stronę Torunia. Trasa liczy sobie kilkaset kilometrów i prowadzi przez niezwykle piękne regiony województw: warmińsko-mazurskiego, pomorskiego oraz kujawsko-pomorskiego. Do najpopularniejszych i godnych odwiedzenia miejsc zaliczyć można: Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim, Bazylikę Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych w Dobrym Mieście, czy choćby Zamek w Malborku.

6 Szlak Nadmorski

Okazuje się, że wczasy nad Bałtykiem nie muszą się ograniczyć jedynie do kąpieli morskich i słonecznych. Na przestrzeni prawie 378 kilometrów został poprowadzony szlak, który wiedzie od Świnoujścia aż po Żarnowiec, czyli przez większą cześć polskiego wybrzeża. Jest on oznakowany na czerwono i stanowi fragment Europejskiego Szlaku Dalekobieżnego E9. Przemierzanie rejonów nadbrzeżnych poprzez szlak nadmorski może być znakomitą okazją do zwiedzenia wielu atrakcyjnych miejsc, jak choćby latarnie morskie w Niechorzu, Kołobrzegu, Gąskach, Darłówku.

7 Główny Szlak Beskidzki imienia Kazimierza Sosnowskiego

Jest to najdłuższy w Polsce szlak górski, który wiedzie z Ustronia w Beskidzie Śląskim aż do Wołosatego w Bieszczadach. Jego długość wynosi 519 kilometrów. Oznakowany jest na czerwono. Prowadzi przez Beskid Śląski, Beskid Żywiecki i Makowski, Gorce, Beskid Sądecki, Beskid Niski oraz Bieszczady. Zaprojektowany został już w okresie międzywojennym i służy turystom do dnia dzisiejszego. Przejście całego szlaku jednym ciągiem, to spore osiągnięcie i powód do dumy.

8 Europejski długodystansowy szlak pieszy E3

Jest to jeden z najdłuższych szlaków turystycznych w Europie, który również przebiega przez granice naszego kraju. Jego długość to przeszło 7,5 tysiąca kilometrów i prowadzi przez 12 krajów. Wyrusza ze Stambułu do Santiago de Compostela. W Polsce jego łączna długość wynosi 460 kilometrów i biegnie przez Sudety i Karpaty. Oznaczony jest kolorem niebieskim. Pokonywanie polskiej części trasy będzie znakomitą okazją do zapoznania się z górskim krajobrazem oraz wieloma interesującymi zabytkami.

9 Szlak Zamków Piastowskich

Jest to szlak prowadzący przez województwo dolnośląskie. Ma długość 146 kilometrów i oznaczony jest kolorem zielonym. Obejmuje on 15 zamków i twierdz piastowskich pochodzących z okresu średniowiecza. Szlak rozpoczyna się od Zamku Grodno i prowadzi do Zamku Grodziec. Jest to jeden z najpopularniejszych szlaków turystycznych w regionie Sudetów. Część z zamków pełni rolę muzeum, natomiast inne niestety stanowią obecnie zniszczone ruiny. W czasie przemierzania szlaku, szczególnie warto zobaczyć zamek w Książu, w Świnach i Bolkowie.

10 Szlak Grunwaldzki

Jest to samochodowy szlak o długości 283 kilometrów, który pozwala zapoznać się z miejscami związanymi ze słynną bitwą pod Grunwaldem. Często traktowany jest jako przedłużenie Szlaku Piastowskiego. Trasa prowadzi z Olsztyna i zatacza pętle wokół Grunwaldu, po czym powraca do Olsztyna. Oprócz historycznego miejsca największej średniowiecznej bitwy w Europie można zobaczyć między innymi Zamek krzyżacki w Nidzicy i Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztynie.

11 Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego

Jest to unikatowy w naszym kraju szlak turystyczny, który obejmuje kilkadziesiąt obiektów związanych z przemysłem, które znajdują się w kilkunastu miastach województwa śląskiego. Na trasie szlaku można miedzy innymi zwiedzić muzeum browarnictwa w Tychach i Żywcu, zabytkowe kopalnie węgla kamiennego, srebra, czy choćby przejechać się starą kolejką wąskotorową. Szlak obejmuje miejsca o charakterze otwartego lub zamkniętego muzeum, a także wiele wolnych obiektów, które zostały przekształcone w atrakcje turystyczne.

12 Szlak Tatarski

Szlak Tatarski w naszym kraju dzieli się na dwie części. Jest to szlak duży oraz mały, których łączna długość wynosi 76 kilometry. Oznaczone są kolorami zielonym i niebieskim. Prowadzą przez miejsca silnie związane z kulturą tatarską w naszym kraju. W całości znajduje się on w województwie podlaskim. Przemierzając wyznaczoną trasę można odwiedzić miejscowości nadane społeczności tatarskiej jeszcze za czasów króla Jana III Sobieskiego. To znakomita okazja do zobaczenia jednych z nielicznych w Polsce minaretów i cmentarzy muzułmańskich.

13 Szlak Warowni Jurajskich

Jest to niebieski szlak pieszy o długości 152 kilometrów, który przebiega przez tereny Jury Krakowsko-Częstochowskiej. W wielu miejscach trasa krzyżuje się ze Szlakiem Orlich Gniazd. Omawiany szlak obejmuje wiele warowni, które nie zostały objęte przez słynną trasę zamków obronnych ustanowionych przez Kazimierza Wielkiego. Na trasie możemy zobaczyć między innymi zamki w Morsku, Ogrodzieńcu, Ostrężniku, Ojcowie, a także Ojcowski Park Narodowy oraz kilka ważnych rezerwatów przyrody.

14 Szlak Renesansu w Małopolsce

W naszym kraju znajduje się wiele pięknych i zabytkowych obiektów renesansowych, które szczególnie warto odwiedzić. W Małopolsce obecnie trwają pracę nad wytyczeniem szlaku turystycznego, który będzie prowadził przez najpiękniejsze regionalne zabytki z tego okresu historycznego i kulturowego. Obecnie podane są jedynie punkty, które zostaną połączone ze sobą trasą turystyczną. Dzięki temu będzie można zobaczyć między innymi: Willę Decjusza w Krakowie, Zamek w Pieskowej Skale, Zamek w Suchej Beskidzkiej, Dwór w Jerzowie, czy Stare Miasto wraz z ratuszem w Tarnowie.