Ślina – jest wydzielana w ilości 1-2 l na dobę przez 3 pary gruczołów ślinowych (przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe) oraz liczne mniejsze gruczoły rozmieszczone w błonie śluzowej jamy ustnej. Wydzielanie śliny jest regulowane przez układ autonomiczny

Skład:

99% stanowi woda, reszta to elektrolity (wodorowęglany, jony potasowe i sodowe) oraz białka (amylaza ślinowa – ptialina – rozpoczynająca trawienie skrobi oraz mucyna – glikoproteina zwilżająca pokarm), substancje grupowe krwi (A, B, H) i lizozym.

Funkcje:

- ochronna: buforowanie substancji drażniących, wypłukiwanie resztek pokarmowych, właściwości bakteriobójcze, nawilżanie błony śluzowej jamy ustnej

- trawienna: zlepianie cząstek pokarmowych w formę kęsa, trawienie skrobi do dwucukrów przez ptialinę.

Sok żołądkowy – jest to mieszanina:

- podpuszczki (ścinającej białka mleka),

- pepsynogenu produkowanego przez komórki główne żołądka; jest to nieczynny enzym, który pod wpływem kwasu solnego zamienia się w pepsynę rozpoczynająca trawienie białek

- lipazy żołądkowej która rozpoczyna trawienie tłuszczów,

- śluzu chroniącego ściany żołądka przed kwasem solnym, czynnikami mechanicznymi, chemicznymi, termicznymi, biologicznymi, a także samostrawieniem, warstwa śluzu ma grubość ok. 1 mm.; działa bakteriobójczo; produkowany jest przez komórki dodatkowe żołądka,

- soli mineralnych

- wody

- kwasu solnego (produkowany jest komórki okładzinowe) e stężeniu dochodzącym do 170mmol/litr. Uzyskanie tak wysokiego stężenia HCl jest możliwe dzięki działaniu tzw. pompy protonowej (przy udziale ATP jony H+ są wydzielane do soku żołądkowego, jony K+ natomiast dostają się do wnętrza komórek okładzinowych).

Najbardziej charakterystyczną cechą soku żołądkowego jest bardzo duże stężenie jonów wodorowych (pH =1). Gradient stężeń tych jonów między osoczem a sokiem żołądkowym może przekraczać 1:100 000 i nie występuje w żadnym innym miejscu organizmu. Dlatego istnieje bariera śluzówkowa zapobiegająca szybkiemu przenikaniu jonów wodorowych do krwi. Tworzą ją błona komórkowa nabłonka powierzchni i ścisłe łącza między komórkami. Bariera ta może być łatwo uszkodzona przez wiele substancji, m.in. aspirynę

Sok trzustkowy – jest to wydzielina zewnętrzna trzustki, która przez przewód trzustkowy dostaje się do dwunastnicy. Sok trzustkowy jest bogaty w wodorowęglany, dlatego zobojętnia kwaśną treść żołądka. W ciągu doby wydziela się go ok. 2 litry. W skład soku trzustkowego wchodzą następujące enzymy:

- trypsynogen, który w dwunastnicy pod wpływem enterokinazy uczynnia się w trypsynę – enzym trawiący białka

- rybonukleaza i deoksyrybonukleaza – enzymy trawiące kwasy nukleinowe

- lipaza – trawiąca tłuszcze do kwasów tłuszczowych i glicerolu

Żółć – jest wytwarzana w komórkach wątroby – hapatocytach w ilości 250-1000 ml na dobę. Jest niezbędna do trawienia i wchłaniania tłuszczów oraz do wydalania substancji nierozpuszczalnych w wodzie, takich jak cholesterol i bilirubina. W czasie trawienia odpływa do dwunastnicy, a w okresie międzytrawiennym zwieracz bańki wątrobowo-trzustkowej (Oddiego) jest zamknięty i żółć gromadzi się w pęcherzyku żółciowym.

Przechodzenie treści pokarmowej z żołądka do dwunastnicy wyzwala za pośrednictwem nerwu błędnego odruch polegający na skurczu pęcherzyka żółciowego i rozkurczu zwieracza Oddiego, co powoduje wypływ żółci do dwunastnicy. Taki sam efekt wywołuje CCK.

Skład żółci:

- kwasy żółciowe: cholowy, chenodezoksycholowy i dezoksycholowy. Są wytwarzane z cholesterolu i przekształcane w sole żółciowe przez sprzęganie z tauryną i glicyną. Biorą udział w trawieniu i wchłanianiu tłuszczów przez obniżanie napięcia powierzchniowego i aktywacje lipazy. Są czynnie absorbowane w jelicie krętym

- barwniki żółciowe – bilirubina i biliwerdyna są metabolitami hemoglobiny. Bakterie jelitowe metabolizują bilirubinę do urobiliny wydalanej ze stolcem. Zaburzenie wydalania bilirubiny powoduje jej obecność we krwi i odkładanie w tkankach, wywołując żółtaczkę

- fosfolipidy – tworzą micele z solami żółciowymi, umożliwiając ich rozpuszczenie

- cholesterol

- elektrolity – skład elektrolitowy żółci jest podobny do składu osocza

Sok jelitowy – składa się z enzymów trawiennych i śluzu

1.gruczoły dwunastnicze Brunnera produkują śluz, który ma działanie ochronne

2. komórki kubkowe nabłonka jelit oraz gruczołów Lieberkuhna wytwarzają sok jelitowy zawierający enzymy:

- aminopeptydazy rozkładające peptydy do aminokwasów

- enzymy rozkładające kwasy nukleinowe

- enzymy rozkładające wielocukry do monocukrów

- lipaza trawiąca tłuszcze do kwasów tłuszczowych i glicerolu.

29. Nerwowa i hormonalna regulacja wydzielania soków trawiennych i żółci.

Żucie, jako pierwsza czynność w układzie pokarmowym, jest czynnością dowolną, ale kontrolowaną przez ośrodki w pniu mózgu, które zapewniają prawidłową koordynację poszczególnych mięśni biorących w niej udział. Dzięki żuciu dochodzi do kontaktu pokarmu z receptorami smaku, co dostarcza subiektywnych wrażeń smakowych i węchowych oraz stymuluje wydzielanie żołądkowe.

Wydzielanie śliny jest regulowane przez układ autonomiczny:

- pobudzenie nerwów przywspółczulnych powoduje wydzielanie dużych ilości wodnistej śliny, zawierającej dużo elektrolitów i mało białka,

- pobudzenie nerwów współczulnych powoduje spadek wydzielania śliny.

Odruch wydzielania śliny pod wpływem pokarmu znajdującego się w jamie ustnej jest odruchem bezwarunkowym, jednak po wielokrotnym kojarzeniu bodźca bezwarunkowego z obojętnym (np. zapaleniem światła), można wytworzyć odruch warunkowy. Dzięki temu wydzielanie śliny może wystąpić na samą myśl o jedzeniu, zapachu lub smaku pokarmu.

Gardłowa faza połykania jest fazą odruchową koordynowana przez ośrodek połykania w rdzeniu przedłużonym.

Perystaltyka pierwotna, w przełykowej fazie połykania, koordynowana jest przez włókna nerwu błędnego pochodzące z ośrodka połykania w opuszce rdzenia kręgowego.

Unerwienie żołądka:

- wewnętrzne – pochodzi ze splotu mięśniowego (Auerbacha) i splotu podśluzówkowego (Meissnera)

- zewnętrzne – autonomiczne jest podwójne: współczulne (pochodzi z piersiowych nerwów rdzeniowych Th6-Th10, które hamują aktywność skurczową i wydzielnicza żołądka) i przywspółczulne (pochodzi z nerwu błędnego i pobudza motorykę oraz aktywność wydzielniczą żołądka)

Perystaltyka żołądka zachodzi dzięki okresowym zmianom potencjału błonowego, zwanym falami wolnymi lub podstawowym rytmem elektrycznym (BER). Rozpoczyna się on w komórkach rozrusznikowych znajdujących się w warstwie mięśni podłużnych na krzywiźnie większej i wykazuje częstotliwość ok. 3 cykli/min. Oprócz fal wolnych spotyka się w żołądku potencjały czynnościowe, które rozpoczynają skurcze pod wpływem czynników nerwowych, hormonalnych i mechanicznych (zwłaszcza rozciągania).

Pobudzenie nerwów błędnych i wydzielanie acetylocholiny pobudza skurcze żołądka, natomiast nerwy współczulne wywierają skutek odwrotny.

Gastryna jest zasadniczym hormonem żołądkowo-jelitowym, który kontroluje wydzielanie soku żołądkowego i motorykę żołądka. Wydzielana z komórek G dostaje się do krążenia, a następnie do proksymalnej części żołądka, gdzie zwiększa wydzielanie kwasu solnego i pepsyny

Wydzielanie trawienne dzieli się na 3 fazy:

- głowowa - powstaje pod wpływem pobudzenia nerwów błędnych przez impulsy biegnące z receptorów w jamie ustnej. Biorą w niej udział odruchy bezwarunkowe związane z przyjęciem pokarmu, jak również odruchy warunkowe związane z widokiem, zapachem pożywienia a nawet myśleniem o jedzeniu. Mechanizm tych ostatnich polega na pobudzeniu korowych i podkorowych (podwzgórze, układ limbiczny) ośrodków pokarmowych

- żołądkowa – rozpoczyna się w momencie dostania się pokarmu do żołądka i utrzymuje się przez 3-5 godzin. Najsilniejszym bodźcem tej fazy jest pokarm białkowy, który pobudza wydzielanie żołądkowe przez uwalnianie gastryny

- jelitowa – zaczyna się, gdy pokarm pojawia się w dwunastnicy i drażni znajdujące się tam komórki G uwalniające gastrynę.

Hamowanie wydzielania żołądkowego dzielimy na:

- ośrodkowe – hamuje fazę głowową zależną od ośrodków w podwzgórzu

- odźwiernikowe – spadek wydzielania we wszystkich fazach pod wpływem zakwaszenia okolicy gruczołów odźwiernikowych. Powoduje to hamowanie uwalniania gastryny oraz pobudzenie uwalniania somatostatyny przez komórki D, która hamuje wydzielanie kwasu i pepsyny

- dwunastnicze – spowodowane jest zakwaszeniem dwunastnicy, co wyzwala uwalnianie z jej błony śluzowej substancji hormonalnych takich jak somatostatyna, sekretyna i bulbogastron oraz aktywuje hamujący odruch dwunastniczo – żołądkowy

Regulacja aktywności motorycznej jelita cienkiego odbywa się przez:

1.zewnętrzne nerwy autonomiczne – współczulne hamują, przywspółczulne- pobudzają aktywność skurczową. Pośrednicza także w odruchach trzewnych takich jak:

– odruch żołądkowo- krętniczy, pobudzający perystaltykę jelita krętego przy rozciąganiu żołądka

- odruch krętniczo- żołądkowy, hamujący motorykę żołądka przy rozciąganiu jelita krętego

2. śródścienne sploty autonomiczne – za ich pośrednictwem zachodzi odruch perystaltyczny opisany prawem jelit. Może on występować nawet w wyosobnionej pętli jelitowej

3. hormony jelitowe. Komórki dokrewne jelita cienkiego z serii APUD wydzielają hormony, które regulują czynności przewodu pokarmowego. Najważniejsze z nich to gastryna, sekretyna, cholecystokinina. Inne to VIP, GIP, motylina

Sekretyna –uwalnia się w dwunastnicy pod wpływem jonów wodorowych, aminokwasów, tłuszczów

Działanie:

- silnie pobudza wydzielanie wodorowęglanów przez trzustkę, wątrobę i dwunastnicę

- hamuje motorykę żołądka, wydzielanie gastryny i kwasu solnego

- pobudza wydzielanie pepsyny

Cholecystokinina – uwalnia się w dwunastnicy pod wpływem produktów trawienia białek i tłuszczów

Działanie:

- silnie pobudza uwalnianie enzymów trzustkowych

- kurczy pęcherzyk żółciowy powodując wypływ żółci.

Kontrola wydzielania trzustkowego

Wydzielanie trzustkowe dzieli się na podstawowe tj. międzytrawienne oraz pobudzane tj. trawienne. To pierwsze utrzymuje się stale, mimo braku bodźców pokarmowych i przyjmuje się, że jego źródłem jest toniczna aktywność nerwów błędnych. Wydzielanie trawienne jest pobudzane przez hormony jelitowe, głównie sekretynę, CCK, VIP-wazoaktywny hormon jelitowy i dzieli się na fazę głowową, żołądkowa i jelitową.

Przechodzenie treści pokarmowej z żołądka do dwunastnicy wyzwala odruch za pośrednictwem nerwu błędnego, polegający na skurczu pęcherzyka żółciowego i rozkurczu zwieracza Oddiego, co powoduje wypływ żółci do dwunastnicy. Taki sam efekt wywołuje CCK.

Wydzielanie soku jelitowego stymulowane jest przez składniki chemiczne pokarmu i mechaniczne rozciągnięcie ściany jelita przez pokarm.

30. Wchłanianie w przewodzie pokarmowym.

Substancje odżywcze (woda, sole mineralne oraz witaminy) po rozłożeniu na związki proste przez enzymy trawienne są wchłaniane w żołądku i jelitach do krwi i chłonki. Mechanizm wchłaniania polega na biernej dyfuzji lub aktywnym transporcie, wymagającym swoistych nośników i nakładu energii. Najwięcej substancji wchłania się w jelicie czczym.

Wchłanianie węglowodanów

Węglowodany są podstawowym składnikiem pokarmowym. Pokrywają 60 – 70% zapotrzebowania energetycznego ustroju. Najczęściej spożywane węglowodany to skrobia, sacharoza (zawarta w trzcinie cukrowej i burakach), laktoza (w mleku) i fruktoza (składnik miodu i owoców). Trawienie rozpoczyna się już w jamie ustnej, gdzie działa ptialina, a jest kontynuowane w żołądku i jelitach (amylaza trzustkowa i trawienie kontaktowe przez enzymy obecne w rąbku szczoteczkowym). Wchłanianie w postaci cukrów prostych zachodzi w dwunastnicy i jelicie czczym, w większości za pomocą transportu aktywnego.

Wchłanianie białek

Białko jest podstawowym, niezbędnym do życia składnikiem. Jego ilość w diecie powinna wynosić 0,5-0,7 g/kg m.c./dobę. W okresie wzrostu ilość ta się zwiększa. Białko pokarmowe może być pochodzenia zwierzęcego (mięso, nabiał) lub roślinnego (groch, soja). Jest trawione przez proteazy zawarte w soku żołądkowym, trzustkowym, jelitowym, a wchłaniane w postaci aminokwasów dzięki transportowi aktywnemu w jelicie cienkim.

Wchłanianie tłuszczów

Tłuszcze pokrywają 10-50% zapotrzebowania energetycznego ustroju, ich ilość w diecie powinna wynosić 15-150 g/dobę. Główną ich postacią są tłuszcze obojętne pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego. Trawienie tłuszczów jest poprzedzone ich rozdrobnieniem (emulsyfikacją) za pomocą żółci i, podobnie jak wchłanianie, zachodzi w dwunastnicy i w początkowym odcinku jelita czczego. Tłuszcze są rozkładane do monoglicerydów i kwasów tłuszczowych, które wnikają do enterocytów, gdzie następuje ich resynteza do trójglicerydów i połączenie z białkami i lipidami. Tworzą się w ten sposób chylomikrony, które dostają się do chłonki