Międzynarodowy ład polityczny
Epoka Kongresu Wiedeńskiego i Świętego Przymierza (1815-1870)
Nowy porządek międzynarodowy zrodzony w latach Kongresu Wiedeńskiego był odpowiedzi na idee rewolucji francuskiej oraz ekspansję napoleońskiej Francji w Europie. W latach rewolucji francuskiej sformułowano po raz pierwszy nowe zasady stosunków międzynarodowych: zasadę suwerenności narodu, zasadę nieinterwencji i nienaruszalności terytoriów, zasadę formalnej równości państw, zasadę wolności mórz i rzek międzynarodowych.
Kongres Wiedeński (1814-1815) miał zbudować nowy porządek w Europie powstały w wyniku zwycięstwa nad napoleońską Francją. Porządek ten został oparty na zasadach legitymizmu i równowagi politycznej.
Zasada legitymizmu zmierzała do petryfikacji rządów monarchistycznych jako pochodzących od Boga. Zasada równowagi miała nie dopuścić, aby któreś z mocarstw zapanowało nad Europą i zagroziło bezpieczeństwu pozostałych państw. Spoiwem ideologicznym takiego porządku był układ Świętego Przymierza, a więc sojusz chrześcijańskich mocarstw europejskich, które miały stać na straży systemu międzynarodowego, ustalonego na Kongresie oraz ładu wewnętrznego w każdym z europejskich państw.
System stosunków międzynarodowych stworzony w czasie Kongresu Wiedeńskiego wykazał względną trwałość, gdyż istniał przez lat 40 – aż do wojny krymskiej, a pewne jego elementy zachowały się aż do końca lat 60. XIX wieku. Formalna solidarność chrześcijańska mocarstw europejskich nie była pełna, gdyż już na samym początku wystąpiła różnica interesów między Anglią a pozostałymi mocarstwami Świętego Przymierza w sprawie stosunku do latynoamerykańskich ruchów niepodległościowych. Później zaczęły narastać sprzeczności ekonomiczne i rywalizacja mocarstw europejskich na Bliskim Wschodzie, a zwłaszcza na obszarze imperium otomańskiego.
Wielki cios całej konstrukcji systemu wiedeńskiego zadała wojna krymska. Traktat paryski próbował jeszcze utrzymać zręby ładu wiedeńskiego, zastępując ideologiczne cele Świętego Przymierza pojęciem Koncertu Europejskiego i „europejskiego prawa narodów”. Ostateczny kres epoki Kongresu Wiedeńskiego stanowiła wojna francusko-pruska, z której wyłonił się nowy układ sił w Europie.
Do najbardziej istotnych problemów i cech charakterystycznych procesu rozwoju stosunków międzynarodowych w latach 1815-1870 można zaliczyć:
Ustalenie nowej mapy politycznej, zmieniającej strukturę stosunków międzynarodowych
Istotne zmiany w globalnym układzie sił
Znaczną ekspansję terytorialną USA, która stworzyła podstawy przyszłej pozycji tego państwa w stosunkach międzynarodowych
Zakwestionowanie i naruszenie porządku międzynarodowego ustalonego na Kongresie Wiedeńskim przez liczne rewolucje, powstania i ruchy narodowowyzwoleńcze w latach 20. I 30. XIX w. oraz wydarzenia Wiosny Ludów 1848r.
Rewolucję niepodległościową w latach 1810-1825 w Hispanoameryce i Luzoameryce (od lat 70. XIX w. zwanych Ameryką Łacińską).
Epoka kolonialno-imperialna (1870-1918)
Sprzyjająca sytuacja międzynarodowa i walki narodowowyzwoleńcze na Półwyspie Apenińskim ożywiły tendencje do zjednoczenia Niemiec. Dokonało się ono według koncepcji pruskiej, lansowanej przez kanclerza Otto von Bismarcka, a więc „krwią i żelazem”. Zwycięskie wojny z Danią i Austrią przyniosły Prusom nie tylko znaczne korzyści terytorialne, ale dokonały też istotnych zmian w bezpośrednim środowisku międzynarodowym. Na mocy pokoju praskiego (1866) przestał istnieć Związek Niemiecki. W tymże samym roku Prusy powołały Związek Północnoniemiecki pod swoim przewodnictwem. Decydującym etapem procesu zjednoczenia Niemiec była zwycięska dla Prus wojna z Francją i dokonane w jej toku dwustronne układy o przyłączeniu się państw południowoniemieckich do Związku Północnoniemieckiego. Oficjalne proklamowanie zjednoczonego cesarstwa Niemieckiego nastąpiło 18 stycznia 1871r. w Wersalu.
Powstanie II Rzeszy Niemieckiej wprowadziło wielkie zmiany do europejskich i globalnych stosunków międzynarodowych. Traktat frankfurcki (1871) oznaczał ostateczny kres europocentrycznej epoki Kongresu Wiedeńskiego. Stosunki międzynarodowe wkraczały w etap charakteryzujący się znacznie bogatszą siatką interakcją międzynarodowych i nowymi konfliktami.
W ostatnim dwudziestoleciu XIX w. nasilił się wyścig państw europejskich o kolonialny podział świata. Ekspansywny kolonializm brytyjski doprowadził do największych zdobyczy terytorialnych. Po przegranej wojnie Francja również przystąpiła do tworzenia swego imperium kolonialnego. Nieco później do zdobywania kolonii przystąpiły Niemcy. Konflikty kolonialne wybuchały między wszystkimi ówczesnymi mocarstwami i były jedną z charakterystycznych cech stosunków międzynarodowych tych czasów.
Po 1871r. szybko zaczęły narastać sprzeczności i napięcia między państwami europejskimi. Oprócz walki o panowanie i wpływy na obszarach pozaeuropejskich rywalizowano głównie na terenie Bałkanów i Turcji. Pokój w San Stefano (1878), kończący zwycięską dla Rosji wojnę z Turcją, a następnie międzynarodowy kongres w Berlinie stworzyły nową mapę polityczną dotychczas tureckich Bałkanów. Niezależność uzyskały Rumunia, Serbia i Czarnogóra. Bułgaria stała się autonomicznym księstwem, a Bośnia i Hercegowina – formalnie nadal należąc do Turcji – przeszły pod „tymczasową okupację” Austro-Węgier. Imperium tureckie zostało okrojone o Cypr, który uzyskała Anglia. Francja wyparła Turcję z Tunisu, ustanawiając tam swój protektorat, doszło do okupacji Egiptu przez Anglię. Aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austrię w 1908r. oraz dwie wojny bałkańskie (1912 i 1913) bezpośrednio poprzedzały już wybuch I wojny światowej.
Do głównych problemów stosunki międzynarodowe w latach 1870-1918 można zaliczyć:
Zmianę układu sił w Europie w wyniku pojawienia się zjednoczonej Rzeszy Niemieckiej
Ustalenie mapy politycznej Afryki w wyniku wojen i podziału kolonialnego, dokonanego przez państwa europejskie
Awans Stanów Zjednoczonych, które na przełomie XIX i XX w. stały się jednym z najwyższych rozwiniętych krajów świata
Umocnienie państw narodowych w Ameryce Łacińskiej i zniknięcie groźby interwencji europejskich
Narastanie wielkich sprzeczności i napięć między państwami europejskimi
Nasilenie rywalizacji państw europejskich o wpływy na Dalekim Wschodzie a zwłaszcza w Chinach
Między wojnami światowymi (1918-1939)
I wojna światowa przyniosła rozpad państw wielonarodowych: Austro-Węgier i otomańskiej Turcji, a także carskiej Rosji. W zasadniczy sposób zmieniła się mapa polityczna Europy Środkowo-Wschodniej i Bliskiego Wschodu.
Podstawy nowego powojennego ładu światowego ustalono na konferencji pokojowej w Paryżu, zwanej też wersalską. Konferencja odbywała sę tylko w gronie zwycięzców, których pierwszą grupę stanowiły główne mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone (USA, Francja, Anglia, Włochy, Japonia), mające decydujący głos we wszystkich sprawach. Pozostali uczestnicy konferencji (27 państw + 5 dominiów brytyjskich), o „interesach ograniczonych” lub „partykularnych”, mieli znacznie mniejszy wpływ na podejmowane decyzje. Państwom pokonanym: Niemcom, Austrii, Bułgarii, Węgrom i Turcji przedstawiono gotowe już traktaty do ustosunkowania się i podpisania.
Konferencja w Paryżu przygotowała 5 traktatów pokojowych z państwami pokonanymi. Pakt Ligi Narodów oraz traktaty dodatkowe. Pakt Ligi Narodów, mimo że stanowił oddzielny dokument międzynarodowy, został włączony do wszystkich pięciu traktatów pokojowych. Miało to podkreślać, że nowy ład światowy, zwany systemem wersalskim, zostanie oparty na trwałych zasadach prawa międzynarodowego „uznanego odtąd za normy rzeczywistego postępowania rządów”.
Jednym z najważniejszych dokumentów, jakie zdołała uchwalić Liga, był protokół w sprawie pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych. Wychodził on z założenia, iż wojna napastnicza stanowi przestępstwo międzynarodowe. Mimo, że protokół ten nie wszedł w życie, pozostał jednym z najważniejszych świadectw nowych tendencji w rozwoju prawa międzynarodowego. Pakt Brianda-Kellogga, w których rządy „w imieniu swych ludów … potępiają uciekanie się do wojny w celu załatwiania sporów międzynarodowych i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki narodowej w swych wzajemnych stosunkach”. Pakt ten został ratyfikowany przez 63 państwa, w tym przez najbardziej znacząc: USA, Niemcy, Francję, Anglię, Włochy, Japonię i ZSRR.
Ład wersalski, który miał utrwalić powojenny układ sił, zapewnić trwały pokój i stworzyć podstawy współpracy międzynarodowej – nie spełnił pokładanych w nim nadziei. Obszarem nowych konfliktów stała się zwłaszcza Europa, gdzie spory terytorialne, konflikty polityczne, ideologiczne, etniczne i ekonomiczne ciągle się pogłębiały.