Pojęcie władzy
Typy definicji władzy:
Behawioralne – modyfikowanie życia innych ludzi
Postbehawioralne - nastawiona na zapewnienie społeczeństwu dobrego bytu
Teleologiczne – nastawiona na cel
Instrumentalne – możliwość stosowania szczególnych środków, głównie przemocy
Strukturalne – stosunek między rządzącymi a rządzonymi
zinstytucjonalizowanego wpływu – wpływanie przy pomocy instytucji na ludzi, by zachowywali się w odpowiedni sposób
Konfliktowe – rozdział dóbr w sytuacjach konfliktowych
Atrybuty władzy: autorytet, przymus, dystrybucja dóbr (władza karania i nagradzania), perswazja, manipulacja.
Weber: Władza (Macht) – użycie bezpośredniej siły, panowanie (Herrschaft) – rozkaz faktycznie wpływający na postępowanie
Funkcje władzy: sensu largo (kreacyjna, integracyjna, obronna itp.) i sensu stricte (tworzenie instytucji, kontrolowanie aparatów, podejmowanie decyzji.
Polityka w ujęciu dynamicznym –
System polityczny - struktura, w ramach której przebiega życie polityczne danego społeczeństwa.
Analiza systemowa – konstruowanie modelu systemowego zjawisk politycznych. Różne dziedziny nie są interpretowane jako oddzielne zbiory, ale jako wewnętrznie zintegrowany zestaw elementów.
Legitymizacja władzy
Legitymizacja jako:
funkcja – zdolność systemu do wywoływania i utrzymywania wiary w to, że istniejące instytucje polityczne są najbardziej odpowiednie dla społeczeństwa;
stan – stan akceptacji przez przeważającą część społeczeństwa dla systemu politycznego i jego elementów składowych
proces – dzięki któremu władza uzyskuje dla siebie akceptację w oczach tych, którymi ma rządzić, poprzez generowanie przekonania o swym uprawomocnieniu.
Wymiary legitymizacji władzy wg D. Beethama:
reguły – normy prawne i obyczajowe panujące w grupie społecznej.
przekonania – minimum wspólnych przekonań grup rządzących i rządzonych.
zachowania – czyli czynne przyzwolenie ze strony grup podporządkowanych na bycie rządzonymi.
Poziomy legitymizacji D. Eastona:
ideologiczny – opiera się na akceptacji głównych zasad organizacji społeczeństwa: panującym systemie wartości oraz ogólnie przyjętych sposobach interpretacji przyszłości;
strukturalny – to akceptacja norm reżimu politycznego wynikająca z przekonania o ich prawowitym i legalnym charakterze oraz wszystkich wynikających z nich norm prawnych oraz instytucji;
personalny – wynika z szacunku dla osób sprawujących władzę. Szczególnie pomocna jest ona w momencie stabilizacji zmian jakim podlega system.
Trzy typy panowania wg M. Webera:
legalne
tradycyjne
charyzmatyczne
5. Ograniczenia Weberowskiej koncepcji legitymizacji:
- skupienie na źródłach
- Easton - aprobata taka może być nierównomiernie rozłożona na różne elementy życia politycznego
6. Legitymizacja władzy w demokratycznych i autorytarnych systemach politycznych
Legitymizacja władzy demokratycznej – polega na wyjściu klasy politycznej ku społeczeństwu z określonym projektem działania i przyzwolenia społeczeństwa na realizację tego projektu przez władzę polityczną, ukonstytuowaną w wyniku woli obywateli i wolnych wyborów.
Legitymizacja władzy autorytarnej – zwycięstwo wyborcze antydemokratycznego ruchu czy partii politycznej i ustanowienie w drodze praktyki politycznej autorytarnego porządku. Autorytarna władza nie opiera się na prawie, bez względu na to w jakim stopniu prawo to uznało władzę, dyktatorzy są niezależni od woli rządzących.
Teorie elit. Pojęcie i definicje elit.
Koncepcje
V. Pareto – opowiadał się za psychologiczną i intelektualną wyższością elit względem reszty społeczeństwa. Rozróżniał 2 rodzaje elit:
elity rządzące
elity nierządzące
Stworzył (wspólnie z G. Moską) również teorię krążenia elit, mówiącą, w jaki sposób pewna elita może zostać zastąpiona przez inną.
G. Moska – elity to zorganizowane mniejszości, podczas gdy reszta społeczeństwa to niezorganizowana większość. Klasa rządząca składa się z elity rządzącej oraz sub-elit. Elity cechują się intelektualną, moralną i materialną przewagą.
R. Michels – w żelaznym prawie oligarchii doszedł do wniosku, że formalna organizacja biurokracji nieuchronnie prowadzi do oligarchii, w ramach której organizacje pierwotnie idealistyczne i demokratyczne w przyszłości będą zdominowane przez małe grupy ludzi, którzy osiągnęli wysokie, władcze stanowiska i obsługują własne interesy. Ludzie z tej grupy coraz częściej będą podejmować decyzje, które głownie będą miały na celu utrzymanie ich pozycji, a nie, tak jak powinni, dobre dla ogółu.
Konfliktowa i funkcjonalna teoria elit
Konfliktowa - opiera się na twierdzeniu o przeciwnych interesach elity i reszty społeczeństwa oraz niemożności kontrolowania elit przez masy. Konflikt występuje na płaszczyźnie materialnej i aksjologicznej.
Funkcjonalna - jest to konsensus między zasadami elementarnymi a istnieniem elity.
Elitaryści – zwolennicy poglądu o niezbywalności elit i ich sprawczej roli.
Instytucjonalizm C. W. Millsa
Nurt instytucjonalny; pozycja jednostki zależna od uczestnictwa w najważniejszych instytucjach politycznych, ekonomicznych oraz militarnych.
Interes polityczny. Grupy interesu.
Geneza
Pierwsze ruchy społeczne – robotnicze, narodowe, chłopskie, katolickie pojawiły się w 1. połowie XIX w. Żywiołowe formy zachowania zbiorowego obywateli, determinowane ich przekonaniem o konieczności zmian, bądź przeciwstawienia się im. Z ruchem społecznym spotykamy działania zbiorowe w formie wystąpień nie są jednorazowe, powtarzają się w czasie i przestrzeni. Nowe ruchy społeczne – kobiece, pokojowe, na rzecz ochrony środowiska (lata 60 XX w.), w ostatnich latach także ruchy antyglobalistyczne. Powstanie ich wiąże się z upowszechnieniem i wzrostem poziomu wykształcenia, z rewolucją technologiczną, z zaspokajaniem potrzeb materialnych i wzrostem znaczenia informacji w codziennym życiu. Podobnie jak grupy interesu nie dążą do władzy. Pragną jedynie mieć możliwość komunikowania się ze społeczeństwem oraz oficjalnymi organizacjami i instytucjami, żeby rozbudzić i upowszechnić świadomość istniejących zagrożeń, by walczyć o rzeczywistą realizację praw obywatelskich różnych grup.
Klasyfikacje grup interesu
• niezrzeszeniowe (grupy komunalne): oparte na związkach krwi lub terytorializmie
• instytucjonalne (w armiach, biurokracjach, kościołach, ciałach ustawodawczych itp.)
• zrzeszeniowe
- otwarte
- formalne procedury formułowania interesów
- profesjonalny aparat
• anomalne (wykorzystują środki przemocy)
Modele polityki grup interesu
• PR
• Lobbing
• Zmiana wykładni prawa (nacisk na sądy)
• Wybory (transakcje i sojusze z partiami)
• Korupcja urzędników i polityków
Formy kooperacji z instytucjami publicznymi
| Oddziaływanie formalne uprawomocnione: pluralizm grup interesu lub korporatywizm | * obligatoryjne konsultacje; komitety doradcze * udział grup interesu w realizacji zadań administracji publicznej – delegowanie uprawnień administracji grupom interesu (np. związki rolników zarządzają przydziałem gruntów ornych, dotacjami itp.) * korporatywizm |
| Klientelizm | Administracja publiczna uznaje określone grupy nacisku za naturalnych i oczywistych reprezentantów określonych interesów społecznych, ale nie ma po temu podstawy prawnej i nie dotyczy to wszystkich działających w określonej dziedzinie grup interesów. |
| Parantelizm | Pośrednie powiązania pomiędzy grupami nacisku a administracją, np. poprzez związki krwi lub powiązania polityczne (charakterystyczne dla społeczeństw preindustrialnych i hegemonicznych/autorytarnych) Także w systemach pluralistycznych, gdy jedna partia lub koalicja długo sprawuje władzę: np. rządy chadecji we Włoszech, gauliści we Francji - popieranie „swoich” grup interesu |
| Oddziaływanie nieprawomocne | Grupy interesy są nieuznawane przez centrum polityczne. Grupy interesu stosują pozaprawne środki nacisku. (przykład włączenia tego typu grup interesu do zarządzania: gangi uliczne w Amsterdamie) |
5. Rola grup nacisku w systemie demokratycznym
W systemie demokratycznym decyzje władz państwowych oraz stanowione przez nie prawo powinny mieć na celu zapewnienie realizacji interesu ogółu obywateli. Problem zaczyna pojawiać się w sytuacji dużej rozbieżności interesów poszczególnych grup społecznych. W politologii ukształtowały się dwa stanowiska dotyczące rozwiązywania tej kwestii. Pierwsze z nich – funkcjonalistyczne – zakłada możliwość eliminacji sprzecznych interesów w ramach społeczeństwa poprzez zawarcie konsensusu co do treści praw, istoty problemów oraz potrzeb. W takim ujęciu społeczeństwo ujmowane jest jako homogeniczna całość o wspólnym systemie wartości ustanowionym w drodze konsensusu. Inaczej na ten problem patrzą rzecznicy teorii neofunkcjonalizmu, którzy wskazują na niemożność sprowadzenia do wspólnego mianownika częstokroć przeciwstawnych interesów i potrzeb jednostek w społeczeństwie. Społeczeństwo w tym ujęciu jest sumą jednostek i grup interesu, kierujących się partykularnymi interesami, której to sumy nie łączy żadne „dobro wspólne”. Rywalizujące ze sobą podmioty zgadzają się tylko co do jednego, a mianowicie co do ustalenia procedur utrzymania porządku w państwie oraz metod rozstrzygania konfliktów. W tej koncepcji wyartykułowane została olbrzymia rola grup interesu (nacisku) oraz lobbing, czyli metody wpływania na kształt rozwiązań politycznych i prawnych.
Systemy totalitarne i autorytarne
System społeczny a polityczny
Ogół wzajemnych relacji i oddziaływań między wszystkimi elementami tworzącymi społeczeństwo - organizacjami, grupami społecznymi, instytucjami i jednostkami, które dążą do realizacji swoich potrzeb i interesów w oparciu o przyjęte normy i zasady.
W skład systemu społecznego wchodzi zarówno społeczeństwo jako całość, jak i wyodrębnione z niego części (podsystemy) m. in. system partyjny, system polityczny, system prawa, aparat państwowy, kościół itd.
Psychospołeczne determinanty powstawania systemów niedemokratycznych
zawiedzenie się modelem demokracji i styczność z wadami tego ustroju;
społeczna apatia wywołana klęską wojenną i upokorzeniem państwa
ulegnięcie demagogii
„ucieczka od wolności” – immanentna cecha człowieka wg Ericha Fromma
podsycana nienawiść do państwa bądź ludzi uważanych za przyczyny złej sytuacji
Funkcjonowanie władzy politycznej w reżimach niedemokratycznych
Autorytaryzm
• Silna władza wykonawcza oparta na autorytecie jednostki
• Piętnuje liberalizm i indywidualizm
• Mentalność lub osobowość przywódcy
• Legitymizacje władzy stanowi siła
• Wymaganie od rządzonych nie podejmować działań skierowanych przeciw rządzącym
• Stanowiska państwowe obsadzane w drodze nominacji partyjnych
• Obywatele pozbawieni instrumentów nadzoru i kontroli
• Decyzje polityczne podejmowane często bez podstaw prawnych
• „rządzenie odgórne” za pomocą rozkazów, nakazów, systemu sankcji karnych i środków przymusu
• Rozbudowany aparat terroru
• Władza naczelna znajduję się w innych rękach niż parlament
• Pluralizm polityczny, gospodarczy i kulturowy jednak mocno ograniczony
• Propaguje swojego rodzaju elitaryzm
• Przeważnie brak prześladowań ludzi z powodu wyznania
• Uproszczenie procesów decyzyjnych w konsekwencji łamanie prawa
• Brak reguł odpowiedzialności politycznej
Totalitaryzm
• Tylko jedna oficjalnie uznana partia polityczna
• Wszechobecna i organizująca życie społeczne jedna oficjalna ideologia - staje się ona czymś na wzór religii. Legitymizuje ona władzę rządzącą i jest uzasadnieniem masowego terroru
• Ludność poddawana permanentnej indoktrynacji już od najmłodszych lat np. Hitlerjugend
• Ideologia totalitarna często posługuje się teorią spisku. Ma wroga zewnętrznego, którego trudno konkretnie wskazać i wroga wewnętrznego często oskarżanego o spiskowanie przeciwko państwu i jego ludowi. (III Rzesza – żydzi, komuniści, homoseksualiści. ZSRR – wrogowie władzy ludowej, wrogowie klasowi – czyli mógł to być każdy)
• Permanentny strach przed aresztowaniem i szykanami ze strony władz
• Aparat terroru jest uprawniony do inwigilacji wszelkich sfer życia obywateli i do zwalczania ewentualnych objawów opozycji wobec państwa
• Służby policyjne składają się z wielu komórek m.in. tajna policja, służby bezpieczeństwa, służby wywiadowcze i ochotnicze formację cywilne znajdujące się pod całkowitą kontrolą dyktatora.
• System władzy oparty na nieograniczonych kompetencjach, otoczonego kultem wodza, sprawującego władzę wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą. Wszelka jego krytyka jest surowo karana
• Permanentna cenzura – środki masowego przekazu poddane kontroli państwa, emitują tylko to co dla władzy korzystne
• Likwiduje wszelkie niezależne organizacje, stowarzyszenia i związki
• Gospodarka podlega całkowitej kontroli państwa. Państwo ustala wskaźniki makro- i mikroekonomiczne uniemożliwiając funkcjonowanie wolnej gosp. rynkowej opartej na prawach podaży i popytu
• Gospodarka ma najczęściej charakter planowy, staję się obsesja rządzących zmierzających do osiągnięcia swoich celów
• Likwidacja własności prywatnej i łączenie przedsiębiorstw w wielkie korporację, całkowicie podległe państwu
Typ osobowości społecznej a system niedemokratyczny (osobowość autorytarna)
Silne predyspozycje do akceptowania i podzielania antydemokratycznych przekonań, uwidaczniających się w konserwatywnych poglądach i postawach, a także postrzeganiu świata przez pryzmat stereotypów i schematycznego ‘sztywnego’ rozumowania. Dla osobowości autorytarnej charakterystyczna jest rezygnacja z własnej oceny zjawisk i podpieranie się zewnętrznym autorytetem dla wyjaśnienia swoich poglądów i działania.
Demokracja i jej społeczne korzenie. Procesy demokratyzacji na świecie.
1. Różne typy demokracji
Demokracja bezpośrednia (uczestnicząca, partycypacyjna) - obywatele osobiście rozważają sprawy publiczne, ustanawiają w drodze głosowania prawa i podejmują decyzje.
Demokracja pośrednia (przedstawicielska) - obywatele co pewien czas wybierają przedstawicieli, którzy w ich imieniu sprawują rządy i stanowią prawa.
Demokracja substancjalna (komunitarystyczne rozumienie demokracji) – demokracja jest ustrojem politycznym, którego naczelnym zadaniem jest zapewnienie – poprzez wpływ obywateli na rządy – dobra wspólnego, realizacji wartości, które są najważniejsze dla obywatelskiej wspólnoty.
Demokracja proceduralna – istotą demokracji są procedury wyboru przedstawicieli i związane z tym ogólne reguły politycznej organizacji społeczeństwa. Wpływ obywateli na sprawowanie władzy ogranicza się do uczestnictwa w wyborach.
Demokracja liberalna – przywiązuje szczególną wagę do wolności jednostki; do wymogów demokratycznych zaliczane są mechanizmy stojące na straży wolności jednostek, np. wymóg ochrony mniejszości (aby uniknąć tyranii większości nad mniejszością), wymóg kontroli „horyzontalnej”, czyli sieci instytucji (np. rzecznik praw, komisje kontroli) i zasad chroniących prawa jednostek (np. kontrola sądowa nad decyzjami administracyjnymi)
2. Demokracja jako zaufanie - kapitał społeczny
Zaufanie jest jednocześnie owocem demokracji, jak i czynnikiem, który ją wzmacnia. Ustrój demokratyczny opiera swoją wiarygodność głównie na dwóch mechanizmach: na wymuszeniu odpowiedzialności i samoograniczeniu możliwości działania. Po pierwsze, demokracja dostarcza bogatego kontekstu odpowiedzialności. „Władcy wzbudzają najwięcej zaufania, kiedy można liczyć na to, że rządy prawa zmuszą ich do spełniania pokładanych w nich oczekiwań [...] Wciąż nic nie stoi na przeszkodzie, aby ufać swoim władcom, ale tylko w następstwie zaufania do mechanizmów politycznych”. Po drugie, demokracja za sprawą znaczenia przywiązywanego do precyzyjnej i stabilnej konstytucji stwarza kontekst samoograniczania możliwości działania. Konstytucjonalizm stanowi gwarancję ciągłości i trwałości systemu politycznego, ponieważ uniemożliwia lub ogranicza możliwości zmiany podstawowych zasad, „regulaminu” gry na społecznym boisku.
3. Poliarchia demokratyczna
Określenie demokratycznego reżimu politycznego, który zapobiega zdobyciu władzy przez wąską grupę ludzi (elitę), zbliżając się w ten sposób do ideału rządów demokratycznych. Pojęcie wprowadził amerykański politolog R. Dahl. Nie ma możliwości zrealizowania wszystkich interesów każdej jednostki, lecz poliarchia powinna zapewnić realizację większości interesów całej społeczności.
Podstawowe zasady poliarchii to istnienie wielu różnych źródeł informacji, swoboda wyrażania poglądów politycznych, powszechność obowiązywania prawa wyborczego, cykliczność i konkurencyjność wyborów, swoboda zakładania partii politycznych, realna możliwość ubiegania się, przez wszystkich obywateli, o urzędy publiczne. Dzięki tym mechanizmom oczekiwania obywateli w większości powinny być spełniane przez władze.
4. Model westminsterski, konsocjonalizm i demokracja konsensualna
Biorąc pod uwagę dwie zmienne:
- stopień fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa (wysoki lub niski)
- oraz styl zachowań elit politycznych (rywalizacyjny bądź konsensualny,
a następnie dokonując ich skrzyżowania, otrzymał w rezultacie cztery kategorie:
1. demokrację rywalizacyjną odśrodkową: rywalizujący styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; Włochy, Francja (zwłaszcza IV Republika), Republika Weimarska;
2. demokrację rywalizacyjną dośrodkową: rywalizacyjny styl elit w połączeniu z niskim stopniem zróżnicowania kulturowego społeczeństwa; Wielka Brytania, Australia, Nowa Zelandia, Irlandia, RFN, Izrael, kraje skandynawskie;
3. demokrację konsocjonalną: konsensualny styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; egzemplikowaną przez Austrię, Belgię i Holandię;
4. demokrację zdepolityzowaną: konsensualny styl elit w połączeniu z niskim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; choć kategoria ta nie występuje w rzeczywistości, to, zdaniem A. Lijpharta, w 1968 roku najbliżej tego stanu rzeczy znajdowała się Szwajcaria.
5. Modele demokratyzacji
Skonsolidowana i nieskonsolidowana
1. Faza osiągania jedności wspólnoty politycznej (jedności narodowej)
2. Faza przygotowawcza – nierozstrzygnięta walka elit o władzę
3. Faza implementacji instytucji demokratycznych
4. Faza konsolidacji instytucji demokratycznych
6. „Trzecia fala" demokratyzacji i jej przyczyny
Samuel P. Huntington pisał o demokratyzacji jako o określeniu zmian systemowych, które prowadzą do przekształceń systemowych, zmierzających do budowy systemu demokratycznego. W swej książce „Trzecia fala demokratyzacji” wysuwał on teorię o falach demokratyzacji, jego zdaniem są zbiorem przemian, przejściem z niedemokratycznych do demokratycznych reżimów, w określonym czasie i liczniejsze od przemian w kierunku przeciwnym. Jego zdaniem w świecie współczesnym wystąpiły trzy fale demokratyzacji. Pierwsza objęła lata 1828-1926, druga – 1943 – 1962. trzecia zaś trwa od 1974 po dzień dzisiejszy. Fale odwrotu (zatrzymania, rezygnacji, cofnięcia) rozpoczętych zmian systemowych i powrót do instytucji niedemokratycznych wystąpiły w latach 1922 – 1942 (pierwsza fala odwrotu) i 1958 – 1975 (druga fala odwrotu).
VII. Transformacja, jako forma zmiany politycznej
http://pbryzi.fm.interia.pl/W/Transformacja.htm
IX. Rewolucje
1. Geneza rewolucji
Idealna sytuacja dla wybuchu rewolucji: gdy po odpowiednio długim okresie rozwoju gospodarczego i społecznego (lud przekonuje się iż jest możliwe trwale zaspokojenie potrzeb) następuje krótki okres gwałtownego regresu (niepokój i zniechęcenie gdy istniejąca rzeczywistość nie odpowiada rzeczywistości oczekiwanej).
Przyczyna rewolucji:
• Wg Marksa i Engelsa – poprzez rosnący ucisk klasy robotniczej, który doprowadził do punktu krytycznego i nieuniknionego buntu.
• Wg de Tocqueville’a – gdy lud, który bez słowa skargi, obojętnie znosił najuciążliwsze prawa, nagle, gwałtownie je odrzuca.
2. Społeczne korzenie rewolucji
Rewolucje społeczne – rewolucje zapoczątkowane przez lokalne rewolty klas niższych
Treść polityczna a ekonomiczna i społeczna rewolucji – Wśród mas narasta zniecierpliwienie ich politycznym ubezwłasnowolnieniem. Treści polityczne rewolucji wynikają z sytuacji patowej pomiędzy elitami, rządzącymi a resztą społeczeństwa. Grupy będące przy władzy wyrażają przekonanie, że stawka jest zbyt poważna, by pozwolić sobie na reformy. Te z kolei odbierane są przez nie jako droga do ruiny ładu społecznego. W takiej sytuacji narasta rewolucyjna presja, a sam rząd nie do końca zdaje sobie sprawę jaki jest rzeczywisty stosunek sił pomiędzy siłami zachowawczymi a dążącymi do zmiany. Presja rewolucyjna wynika także z przesłanek ekonomicznych – znacznego pogorszenia się sytuacji gospodarczej, presji fiskalnej rządzących, recesji, bezrobocia oraz nędzy i upodlenia społeczeństwa.
3. Rewolucje w wymiarze procesualnym
Proces rewolucyjny – każda rewolucja pulsuje własnym rytmem. Może się rozwijać po linii wznoszącej, to jest radykalizować się i pogłębiać społeczne przemiany. Może też przebiegać po linii zstępującej, gdy najwyższe wzniesienie fali następuje na początku, po czym fala rewolucyjna opada. Rewolucja to raczej punkt zwrotny, ostry zakręt, niż przecięcie, cezura. Pierwszy sukces rewolucji – zdobycie władzy jest jedynie początkiem, szansą, przetarciem drogi. Sukces rewolucyjny obliguje do stopniowego przekształcenia społeczeństwa. Stopniowego, czyli drogą zarządzonych przez nową władzę reform, których głębokość i trwałość zależą od społecznego układu sił. Proces rewolucyjny to cykl przeplatających się reform i rewolucji.
4. Podmioty rewolucji, dynamika procesów rewolucyjnych.
Siły napędowe i hegemoniczne w rewolucji – główną siłą napędową rewolucji jest udział mas ludowych, który nadaje jej charakter nieokiełznanego żywiołu. Siły hegemoniczne rewolucji zależą od jej charakteru (mogą być to środowiska burżuazyjne – o niej głównie pisze Baszkiewicz, robotnicze itp.). Hegemon w rewolucji (zdaniem Lenina) ma łamać opór wroga, neutralizować siły chwiejne i przyłączać do siebie potencjalnych sojuszników. Nie można jednak utożsamiać hegemonii z władzą polityczną. Gramsci wyróżniał panowanie i kierowanie. Jego zdaniem grupa hegemoniczna, gdy zdobędzie już władzę polityczną, cały czas powinna pełnić też funkcję kierowniczą. Zdolność realizowania hegemonii, utrwalania i wykorzystywania jej w swym interesie to miara politycznej dojrzałości klas społecznych. Siły hegemoniczne organizują się w sztaby i partie (często tworzone przez inteligentów), które koordynują działania rewolucyjne.
X. Kultura polityczna
1. Pojęcie „kultury politycznej”
Zbiorowy trwały i zobiektywizowany dorobek osadzony w czasie i przestrzeni, dostępny doświadczeniu całej zbiorowości, będący rezultatem wysiłku pokoleń, obejmujący materialne i niematerialne wytwory działań ludzkich, których jądrem jest polityka (władza – jej zdobycie, utrzymanie i wykorzystanie).
2. Komponenty
- komponent kognitywny – wiedza o polityce, o znajomości faktów
- komponent aksjologiczny – wartości uznawane i pożądane dotyczące systemu politycznego i mechanizmów funkcjonowania jego instytucji
- komponent ocenno-afektywny – sądy wartościujące, ocena zjawisk politycznych
- komponent behawioralny – wzory zachowań, typy działań
3. Typy kultur politycznych
Parafialna (zaściankowa) – Charakteryzuje się kompletnym brakiem wiedzy o polityce i zainteresowaniem sprawami publicznych wśród obywateli. Tylko elity zajmują się polityką.
Poddańcza (podporządkowania) – Może występować także w nowoczesnych demokracjach, jednostka ma prawo uczestniczenia w polityce, ale nie ma obowiązku w niej uczestniczyć. Przyjmować mogą postawę obserwatorów, bez zainteresowania polityką.
Partycypacyjna (uczestnicząca) – Charakteryzuje społeczeństwa demokratyczne, w których większość obywateli uczestniczy aktywnie w życiu politycznym kraju.
4. Socjalizacja i świadomość polityczna
Socjalizacja polityczna – w socjologii i politologii proces wchodzenia członków społeczeństwa w kulturę polityczną.
Dokonuje się poprzez nabywania wiedzy o polityce, tworzenie poglądów, opinii i postaw politycznych na gruncie pewnych systemów wartości. Stanowi proces kształtowania się świadomości politycznej społeczeństwa. Dotyczy także wykształcenia pewnych sposobów zachowań politycznych na gruncie norm i instytucji wchodzących w skład kultur funkcjonujących w ramach systemów politycznych.
Do podmiotów socjalizacji politycznej zalicza się: rodzinę, szkołę, środowisko rówieśnicze i zawodowe oraz media masowe.
W ustabilizowanych systemach politycznych socjalizacja polityczna przyczynia się w skali całego społeczeństwa do zapewnienia trwałości systemu.
Funkcje socjalizacji:
jednostka przyjmuje dorobek cywilizacyjny,
zapewnia porządek społeczny, poprzez przekazywanie jednostce norm i zachowań przyjętych przez dane społeczeństwo.
5. Kultura polityczna w okresie transformacji systemowej
Okres przełomu i początki procesu transformacji systemowej w Polsce to także interesujący w sensie poznawczym moment przekształceń kultury politycznej. Jednym z istotniejszych wydarzeń przyspieszających dokonanie reform systemowych w Polsce była fala protestów społecznych w sierpniu 1980r oraz powstanie związku zawodowego z nazwy, a ruchu społecznego, w istocie – oznaczonego mianem „Solidarność”. Strajki robotnicze, do których doszło na początku lat 80-tych – to kolejna fala protestów w powojennej Polsce. Wywołało ją szereg czynników, które można z grubsza podzielić na istotniejsze tkwiące w istocie systemu monocentrycznego i bezpośrednie – w danym momencie dziejowym nasilające stan niezadowolenia społecznego. Do pierwszej grupy determinant należy zaliczyć m.in.: brak zufania do rządów komunistycznych i brak wiary w sprawiedliwość, a także wiarygodność oraz znużenie znacznej części społeczeństwa systemem opartym na deklaracjach lepszej przyszłości i sprawiedliwości dla wszystkich, ale nieskutecznego w sensie ekonomicznym.
Wybory parlamentarne przeprowadzone w czerwcu 1989r przesądziły o kierunku dalszych reform w Polsce. Doprowadziły do powołania pierwszego w Polsce po II wojnie światowej niekomunistycznego rządu. W ich trakcie doszło do tworzenia się komitetów obywatelskich. Potem zaczęły powstawać nowe ugrupowania, przekształcające się w partie.
XI. Komunikowanie polityczne w społeczeństwach demokratycznych
1. Atrybuty, kanały, narzędzia
Narzędzia: reklama polityczna, PR, propaganda.
Kanały wg M. Rusha:
1) Kanały komunikowania masowego (media masowe) – Rush przypisuje im szczególną rolę w procesie dyfuzji informacji. Uważa, że w ogromnym stopniu to właśnie ten kanał kreuje opinię publiczną.
2) Kanały komunikowania instytucjonalnego – członkowie partii politycznych i grup nacisku mogą wzajemnie porozumiewać się w środowisku własnej partii, członkami innych organizacji oraz innych partii politycznych, co ma ogromne znaczenie w dwukierunkowych relacjach między politykami o różnych poglądach i interesach.
3) Kanały komunikowania interpersonalnego – szczególną rolę w kreowaniu opinii publicznej mają nieformalne kontakty między jednostkami i grupami. Rush odwołuje się do teorii dwustopniowego przepływu komunikowania Lazarsfelda i Katza, w której kluczową rolę w środowisku odgrywa lider opinii.
Czynniki:
czynniki fizyczne (granice państwowe, ukształtowanie terenu)
czynniki technologiczne (dostęp do nich)
czynniki ekonomiczne (poziom rozwoju gospodarczego)
czynniki społeczne
czynniki kulturowe
czynniki polityczne (stopień uzależnienia mediów masowych i przepływu informacji od państwa).
2. Komunikowanie w systemach demokratycznych i niedemokratycznych
W państwie niedemokratycznym dominuje jednokierunkowa komunikacja polityczna. Informacje są przekazywane tylko w jedną stronę – od władzy do społeczeństwa. Społeczeństwo ma do dyspozycji tylko oficjalne, dość ograniczone kanały przekazywania informacji władzy, przez co rząd może być zaskoczony reakcjami społecznymi i chaotycznie na nie reagować. Istnieje państwowy monopol informacyjny: środki przekazu w większości należą do państwa i są przez nie cenzurowane. Jednokierunkowa komunikacja polityczna jest rozumiana jako tożsama z propagandą.
W państwie demokratycznym funkcjonuje dwukierunkowa komunikacja polityczna, utrzymywany jest także wysoki poziom otwartości informacyjnej. Władza otrzymuje od społeczeństwa sygnały dzięki niezależnym środkom przekazu, stanowiskom grup nacisku, różnorodnym formom protestu, badaniom opinii publicznej, oddziaływaniu opozycji – i reaguje na nie. Demokratyczne wybory pozwalają na ocenę działalności polityków przez społeczeństwo.
4. Mediatyzacja polityki
Media audiowizualne stają się dominującym środkiem politycznej komunikacji. Mediatyzacja polityki, proces, w którym relacja polityk – obywatel przestaje być relacją bezpośrednią, osobistą, a zostaje zapośredniczona przez dostarczające podstawowych informacji media, była źródłem współczesnej ekspansji technik marketingowych w obszar polityki.
XII. Opinia publiczna
Zainteresowanie opinią publiczną w sensie teoretycznym – XVII i XVIII w. (związane z rewolucyjnymi zmianami ekonomicznymi, społecznymi i politycznymi). Opinia publiczna staje się „czwartą władzą”
Praktycznie istnieje tak długo jak istnieje władza.
Istnieją spory kiedy pojawiła się opinia pub. – F. Holtzedorff uważa że problem zaistniał w starożytności, F. Ryszka że w oświeceniu.
Zdaniem autora okres oświecenia to okres tworzenia się opinii pub. we współczesnym znaczeniu – tylko jakościowe zmiany związane z rozwojem demokracji czy edukacji.
A. Łoziński – „opinia pub. jest niezawodnie ogromną potęgą i niejako trybunem sumienia publicznego”
J.J Rousseau – utożsamiał opinie pub. z wolą ludu.
M. Weber – Opinia pub. jest zrodzona z irracjonalnych uczuć, często manipulowana przez przywódców partii oraz prasę.
G. Kuśmierski – o.p to dynamicznie zmieniający się stan świadomości dużych grup społecznych, składający się z poglądów i przekonań mniej lub bardziej trwałych, odnoszących się zazwyczaj do kwestii dyskusyjnych, który ma bezpośredni lub pośredni wpływ na aktualne bądź przyszłe interesy społeczeństwa.
F. Ryszka - o.p to reakcja zbiorowości ludzkich w skali makro na globalne i pojedyncze działania polityczne, wyrażające się w aprobacie bądź dezaprobacie dla działań politycznych albo zjawisk, które w tej opinii decydują o polityce, jej kierunku i jej przebiegu – odnosi się to do władzy.
Geneza
Zjawisko opinii publicznej jest równie stare jak władza. Tam, gdzie istniała władza, pojawiały się wobec jej działań komentarze, przychylne lub krytyczne. Represyjność władzy ograniczała funkcjonowanie opinii publicznej, ale nie można było jej ignorować, bo kończyło się to mniej lub bardziej gwałtownie przebiegającym konfliktem, aż do przewrotów czy rewolucji. Jednak tworzenie się opinii publicznej we współczesnym znaczeniu przypada na okres Oświecenia, a kształtuje się do początków dwudziestego wieku. Proces jej kształtowania jest związany z rozwojem demokracji, powszechnego prawa wyborczego i parlamentaryzmu.
Funkcje opinii publicznej:
Integracyjna – pozwala zbiorowościom stworzyć poczucie więzi grupowej. Jest jednym z czynników zwiększających poczucie więzi politycznej, stanowi podstawę do powstawania elektoratów wyborczych związanych z określonymi opcjami politycznymi. Opinia pub. przyczynia się do integracji różnych grup społecznych wokół symboli, poglądów, wartości, powodując polaryzację socjologiczno-polityczną.
Opiniotwórcza – wskazuje decydentom systemu politycznego, jakie są społeczne poglądy na temat danego zjawiska i co sądzi o tym większość obywateli. Ma często bardzo apodyktyczny, arbitralny charakter, nieraz trudny do interpretacji. Opinia pub. może być krzywdząca dla adresatów lub fałszywa.
Kontrolna - stanowi istotny element demokracji. Ma charakter nieformalny, jednocześnie instytucje pub. muszą uwzględniać w swoich decyzjach i działaniach publiczne reakcje.
Konsultacyjna – różnego rodzaju ośrodki prowadzące badania opinii pub. dostarczają info. o tym co sądzi społeczeństwo.
Kreacyjna – polega na zdolności opinii pub. do kreacji bądź destrukcji ładu społecznego. Informacje odpowiednio podane i spreparowane mogą same wykreować określony wizerunek danego zjawiska, procesu lub osoby. Argumenty przytaczane później przez tę osobę znacznie trudniej przebijają się niż wykreowane do opinii pub.
Problemy metodologiczne:
Badania często są poddawane krytyce: „Opinia publiczna nie jest wyrocznią delficką, na której polityk mógłby się oprzeć, decydując o sprawach państwa. Społeczeństwo nie ma narzędzi ustalania trafnych odpowiedzi na trudne pytania. Jego odpowiedzi powstają z plotek, gdzieś zasłyszanych pomówień, demagogicznych argumentów, stereotypów, uprzedzeń i ludzkiej głupoty” – stwierdza Marek Ostrowski, dziennikarz i komentator wydarzeń politycznych.
Badania te, przez fakt ich publicznego ujawnienia, wpływają również w pewnym stopniu na opinię publiczną. Część badań jest podawana w prasie, inne – wykonywane na zlecenie partii czy rządu – pozostają tylko do wiadomości zlecających, wpływając za to na ich działania. Badania te są jednym z fundamentów działań marketingu politycznego.
XIII. Partycypacja polityczna
Uczestnictwo polityczne bywa też zastępowane innymi terminami – partycypacja polityczna, aktywność polityczna, zaangażowanie polityczne.
Czy partycypacja jest wolną aktywnością obywateli?
Występuje też partycypacja (obok dobrowolnej) determinowana przez standardy kulturowe, a także wynikające z organizacyjnych czy asocjacyjnych uwikłań (po polsku: jak jesteś w partii X, to idziesz i na nią głosujesz jak są wybory, a nie na partię Y).
Partycypacja konwencjonalna – jest to aktywność rutynowa zgodna z porządkiem konstytucyjnym. Przykładem tej formy partycypacji będzie aktywność wyborcza: uczestnictwo w wyborach samorządowych, parlamentarnych, prezydenckich oraz w referendach. Dla większości ludzi to jedyna forma aktywności.
Partycypacja niekonwencjonalna – wiąże się z bezpośrednim kontaktem jednostki ze środowiskiem polityki, czy też bezpośrednim uczestnictwem w polityce. Polega ona na podejmowaniu działań mających na celu wpływ na decyzje rządzących. Ten rodzaj partycypacji można charakteryzować na dwóch poziomach: legalności – wszelkie formy działań są zgodne z obowiązującym prawem (petycje, listy, udział w bojkocie) i nielegalności – "dzikie" strajki, okupacje budynków użytku publicznego czy blokowanie ruchu ulicznego w celu zwrócenia uwagi rządzących lub wymuszania konkretnych działań.
Partycypacja symboliczna lub rytualna – jednostka uczestniczy w różnego rodzaju wydarzeniach, uroczystościach państwowych bez poczucia realnego wpływu politycznego (pochody 1-majowe, wybory do Sejmu PRL).
Partycypacja formalna jest usankcjonowana prawnie, ma swoje źródło w przyjętym systemie ustawodawczym lub w przepisach wewnątrzzakładowych, które stanowią podstawę do powoływania formalnych grup bądź instytucji , których celem jest podejmowanie określonych rodzajów decyzji. Tak więc podstawą partycypacji formalnej są różnego rodzaju akty prawne, przepisy regulaminy, statuty, w których to zazwyczaj reguluje się kto i w jakim stopniu może uczestniczyć w procesie decyzyjnym. W praktyce występują trzy typy formalnych uregulowań partycypacji, składają się na nie:
- podstawy prawne najwyższego rzędu – zapisy w konstytucji, ustawy, rozporządzenia , wskazówki Sądu Najwyższego.
- podstawy prawne dotyczące poszczególnych dziedzin gospodarki lub regionów (umowy branżowe, umowy związkowe, regionalne)
- podstawy prawne dotyczące określonych grup pracowniczych lub typów przedsiębiorstw( umowy urzędnicze, karta nauczyciela, uregulowania dot. górnictwa itp.).
Partycypacja nieformalna zaś ma swoje źródła nie w przepisach, lecz we wzajemnych relacjach uczestników organizacji gospodarczej., a więc we wzajemnym szacunku i poważaniu. Najczęściej partycypacja nieformalna ma swoje oparcie w porozumieniach ustnych.
Partycypacja jako kontaktowanie się: kontaktowanie się z wymiarem sprawiedliwości, politykami, organizacjami, urzędnikami państwowymi itp.
Partycypacja w partii: członkostwo w partii, donacja, praca etatowa w partii, działanie jako wolontariusz.
Partycypacja w protestach: udział w protestach, udział w strajkach, uczestnictwo w nielegalnych demonstracjach i formach protestu, np. „dziki strajk” – zajmowanie na chama zakładu pracy przez pracowników. Czasem formy pozaprawne są formalizowane np. strajk początkowo był formą nielegalną, ale został ujęty w prawie i można strajkować.
XIV. Wybory
Determinanty preferencji wyborczych
• struktura społeczna a preferencje: czynnik klasowy, np. PSL bezimiennie otrzymuje głosy rolników
• czynnik regionalny: decydują odrębne klimaty polityczne uformowane przez odmienne losy historyczne poszczególnych regionów
Ogólnie rozróżnia się trzy typy dominujących zachowań wyborczych: stabilną lojalność partyjną, zmianę lojalności wyborczej i zanik lojalności partyjnej.
Stabilne zachowania wyborcze-oznaczają, że wyborca regularnie głosuje na tę samą partię, przez co potwierdza silne przywiązanie do danego ugrupowania.
Zmiana lojalności wyborczej (przeniesienie preferencji wyborczych)-wyborcy przestają głosować na partie, z którymi identyfikowali się przez dłuższy czas i zaczęli przenosić swoje preferencje wyborcze na inne ugrupowania polityczne.
Środowiskowa zmiana orientacji wyborczej jest produktem przeobrażeń w strukturze społecznej i nie podlega kontroli elit.
Zanik lojalności partyjnej - słabnie tradycyjne powiązanie między grupą społeczną a partią, która była jej polityczną reprezentacją. Odwołuje się do zmian fundamentalnych i trwałych, szczególnie jeśli chodzi o ich konsekwencje. Partie przestają wypełniać tradycyjne funkcje i w rezultacie tracą kontrolę nad zachowaniami wyborczymi elektoratu.
Frekwencja
Wybory parlamentarne 1989 (kontraktowe):
I tura – 62%
II tura – 25%
Wybory prezydenckie 1990:
I tura – 60,6%
II tura – 53,4%
Wybory do rad gmin 1990:
I tura – 42,7%
Wybory parlamentarne 1991:
I tura - 43,2%