Wieloaspektowe ujęcie zdrowia i choroby
Zdrowie i choroby, w różnych częściach świata są w odmienny sposób uwarunkowane w aspekcie zarówno całej populacji jak i jednostek. Obecnie, życie niemal wszystkich ludzi jest naszpikowane stresem i sytuacjami napięcia, będącymi rezultatem rozwoju cywilizacji, innymi czynnikami stresogennymi są również coraz większe różnice społeczne pomiędzy danymi populacjami w aspekcie materialnym czy gospodarczym. Z uwagi na powyższe fakty, można się zastanawiać, czy sformułowana przez Światową Organizację Zdrowia definicja zdrowia może zostać uznana jako jednoznaczna i wszechstronna;
"zdrowie to stan pełnej fizycznej, duchowej i społecznej pomyślności, stan dobrego samopoczucia - dobrostan, a nie tylko brak choroby, defektów fizycznych, czy nie domagań"
Zrozumienie istoty zdrowia wymaga znajomości pewnych terminów biologicznych, które mają swoje zastosowanie w dziedzinie antropologii oraz ekologii człowieka, takich jak:
norma reakcji
norma adaptacyjna
adaptacja
adaptabilność
adiustacja
kondycja
wigor życiowy
Normy te można ujmować z różnych punktów widzenia:
biologia określa normę jako optymalny stan organizmu, jego struktur i funkcji; zazwyczaj jest to najbardziej charakterystyczna dla określonej populacji wartość danej cechy
medycyna jako normę pojmuje prawidłowy i optymalny stan zdrowia, ujmowany w kategorii cech biologicznych, psychologicznych i socjologicznych
nauki społeczne i psychologia same ustalają swoje normy w drodze arbitralnych decyzji
.
A. Malinowski wyróżnił następujące poziomy zdrowia:
normalne
subpatologiczne
stany patologiczne (czyli chorobowe)
]
Zdrowie, czyli norma oraz jej brak - a więc choroba czy patologia, związane są z pojęciem adaptacji, a więc sprzyjającym przetrwaniu procesem dostosowywania się jednostki lub populacji do środowiska.
Jethon wyróżnia następujące typy procesów przystosowawczych:
adaptacja genetyczna, czyli zmiany przystosowawcze mające odbicie w genotypie danej jednostki
adaptacja fizjologiczna, czyli zmiany przystosowawcze w zakresie procesów wewnątrzustrojowych, będące rezultatem oddziaływań środowiskowych
adaptacja biochemiczna, a więc zmiany zachodzące na poziomie subkomórek, dotyczące przystosowania się procesów biochemicznych do określonych obciążeń organizmu
adaptacja morfologiczna - są to zmiany w zakresie budowy ciała, wynikające z reakcji genotypu oraz środowiska (są realizowane w procesach adaptacji fizjologicznej oraz biochemicznej)
adaptacja behawioralna stanowi funkcję inteligencji, dotyczy ona zmian zachowania zapewniających zachowanie stanu równowagi w relacji ze środowiskiem
adaptacja metaboliczna obejmuje szybko zachodzące zmiany przystosowawcze funkcji wewnątrzustrojowych do określonych zapotrzebowań na dany czynnik
adaptacja epigenetyczna stanowi dłużej utrzymujące się zmiany genotypowe, po pewnym czasie utrwalające się w genotypie
Według kryterium rodzajów oraz charakteru oddziaływania na ludzki organizm wyróżnia się następujące typy procesów adaptacyjnych:
adaptacja mutacyjna ma miejsce procesie ewolucji pewnego gatunku czy populacji; prowadzi np. do powstawania ras
adaptacja modyfikacyjna stanowi aklimatyzację (czyli adiustację)
adaptacja modulacyjna jest bezpośrednim przystosowaniem się organizmu do szybko zachodzących zmian w warunkach środowiskowych
A. Malinowski wyróżnił w procesach adaptacyjnych:
czynniki środowiska (czynniki fizyczne, biologiczne, psychiczne)
cechy organizmu (okresy rozwoju w ontogenezie)
charakter zachodzących w różnych układach zmian adaptacyjnych
poziom organizacji organizmu (molekularny, tkankowy, całego organizmu)
Same procesy adaptacyjne dzielone są zazwyczaj na 3 grupy:
indywidualne, czyli te, które trwają w ciągu życia danej jednostki
gatunkowe, czyli uzależnione od genetycznej "puli" gatunku
populacyjne, które tworzą się w trakcie formowania się danej populacji
Na gruncie biologii, zdrowie jest ujmowane jako stabilny stan organizmu, w którym poszczególne układy anatomiczne oraz narządy posiadają normalną strukturę oraz funkcję, a procesy życiowe na poziomie fizjologicznym przebiegają w prawidłowy i w ścisłej zależności od środowiska sposób.
Można wyróżnić trzy rodzaje zdrowia przyjmując kryterium normy reakcji oraz jej naruszania:
zrównoważone zdrowie - ma miejsce w sytuacji, kiedy niewielkie odchylenia w zakresie struktury i funkcji nie skutkują zakłóceniami w życiu
umiarkowanie rozchwiane zdrowie - to sytuacja, w której okresowo pojawiają się pewne dysfunkcje, które nie mają jednak większego wpływu na funkcjonowanie życiowe, zdolność do pracy
rozchwiane zdrowie- taki stan rzeczy wynika z narastania pewnych dysfunkcji oraz nawarstwiania się różnych zaburzeń (chorób czy stanów chronicznych), które w znacznym stopniu stanowią ograniczenie dla normalnego funkcjonowania oraz zdolności do pracy
Takie systemowe ujęcie zdrowia opiera się na 4 następujących zasadach:
system składa się z wielu wzajemnie powiązanych elementów, które stanowią o jedności organizmu
system w ujęciu ogólnym stanowi wyższą wartość w stosunku do sumy jego składowych
każdy system jest jednocześnie częścią innych systemów, których komponenty oraz podsystemy mogą być badane jako samodzielne jednostki
jakiekolwiek zmiany zachodzące w poszczególnych elementach systemu (pozytywne lub negatywne) powodują zmiany w funkcjonowaniu całego systemu