I. Starożytność
1. Podział antyku grecko-rzymskiego + 2. Wzory poezji greckiej
a) Starożytna Grecja
Archaiczny (VIII-VI w. p.n.e.) – Homer „Iliada”, „Odyseja”; poezja Anakreont VI w p.n.e. (liryka biesiadna – anakreontyki), Safona VII/VI w p.n.e. (liryka osobista), Tyrteusz VII w p.n.e. (liryka tyrtejska), Symonides (liryka żałobna); bajki – Ezop (pod postaciami ludzi kryły się ludzkie wady)
Klasyczny/Attycki (V w. p.n.e.) – rozwój dramatu, Sofokles „Antygona”, „Król Edyp” ; Ajschylos „Oresteja”
Hellenistyczny (IV – I w.p.n.e.) – laicyzacja kultury, mitologia traci kontakt z życiem, obniża się poziom poezji, rozwija się jedynie proza – powstaje gatunek sielanka realistyczna, w III w. p.n.e. Grecja przejmuje wpływy Rzymu i kultury rzymskiej
b) starożytny Rzym
Okres republiki (do 30r. p.n.e.) – wpływ literatury greckiej, rozwija się dramat; Terencjusz – komediopisarz („Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”)
Okres złotego wieku republiki rzymskiej (I w.) – Horacy (autor pieśni „Cameron”), Wergiliusz (autor sielanek i „Enejdy”), Owidiusz („Metamorfozy” – mity greckie i rzymskie)
Okres cesarski (II-IV w.) – upadek literatury rzymskiej, mało znaczące dzieła; w 476 roku upada cesarstwo zachodniorzymskie
3. Pojęcia
Archetyp - postawy człowieka, wzorca zachowań, które powtarzają się w historii ludzkości np. Herkules – siła i odwaga, Demeter – dobra matka, Odyseusz – człowiek w podróży, Atena – mądrość, Narcyz – samo zachwyt, Penelopa – wierność małżeńska, Ikar – idealista, fantasta, marzyciel, Dedal – trzeźwe i racjonalne myślenie
Topos - motyw przechodni, temat szczególnie trwały w kulturze różnych epok, powtarzający się element pewnych tradycji np. Itaka – cel, do którego się dąży; syzyfowa praca- bezcelowa, bezskuteczna praca, Arkadia- miejsce wielkiego szczęścia, Amor- przeszywający serce strzałą;
Aojd – najdawniejsza nazwa poety-śpiewaka, który na dworach możnych panów przy dźwiękach liry lub kitary opiewał czyny bohaterów.
Perypetia - zdarzenie komplikujące lub zdecydowanie zmieniające kierunek akcji dramatycznej lub epickiej, stawiające bohatera utworu wobec nowych okoliczności i wpływające na jego losy.
Stychomytia - dialog dwóch bohaterów utworu składający się z krótkich, jedno wersowych replik.
Mimesis - naśladowanie natury w sztuce lub literaturze nie przez jej wierne kopiowanie, lecz ze swoistą interpretacją lub deformacją ogólnych praw natur
4. Poezja Horacego
a) filozofia horacjańska
Postawa wobec życia, która polegała na współwystępowaniu dwóch kierunków filozoficznych: stoicyzmu i epikureizmu; w tym przede wszystkim poszukiwaniu tzw. Złotego środka
b) Motyw exegi monumentum
Exegi monumentum znaczy „wybudowałem pomnik”. Twórczość literacka jest pomnikiem jest: niezniszczalna, trwała, przynosząca chwałę poetycką, powodem do dumy, zapewnie nieśmiertelność, szacunek i awans społeczny. Dzięki swojej twórczości poeta może stać się nieśmiertelny. („Non omnis moriar – nie wszystek umrę)
Konteksty współczesne: Wisława Szymborska „Nagrobek”, Czesław Miłosz „Oskarżyciel”
5. Sofokles „Król Edyp”
a) tragizm bohatera antycznego
Hamatria (wina tragiczna) – nieświadoma, ale obiektywna wina bohatera, powstaje w wyniku jego niewiedzy lub błędnego rozpoznania przez niego rzeczywistości, prowadzi ostatecznie do zguby
Ironia tragiczna – działa bohatera tragedii, w wyniku których, mimo iż postępuje zgodnie ze swoimi najlepszymi intencjami staje się winny zbrodni i ponosi za nią karę. Ironia tragiczna polega na odwrotnym do zamierzonego efekcie działań bohatera. Dążąc do pozytywnie moralnych celów dokonuje on czynów obiektywnie nagannych prowadzących do katastrofy.
Hybris (pycha) – nadmierna ufność bohatera w swoją wartość i słuszność swojego postępowania. Wynika ona z błędnej lub niepełnej wiedzy na temat sytuacji w której bohater się znalazł.
Represja (wyparcie) – nieuznawanie przez człowieka przeszłych zdarzeń, które ze względu na ich bolesny charakter zostały przeniesione do jego nieświadomości
Fatum – nieuchronny, nieodwracalny los
b) cechy tragedii antycznej
Zasada trzech jedności: czasu (1 doba), miejsca (pałac tebański), akcji (jeden wątek-dotyczy losów Edypa)
Zasada decorum: zasada, która głosiła, by styl utworu był odpowiedni do jego treści – brak scen komicznych w tragedii, tylko styl wysoki, niepokazywanie na scenie gwałtów, mordów, brak scen drastycznych
Charakterystyczna kompozycja: PROLOG (monolog lub dialog wprowadzający odbiorcę w treść dramatu); PARODOS (pieśń na wejście chóru mająca charakter hymnu); EPEISODION (partia mówiona dramatu, dialogi bohaterów); KOMMOS (lament, scena w której następuje punkt kulminacyjny); EXODOS (pieśń końcowa, zejście chóru)
Tytuł tragedii to imię bohatera
Występowanie chóru, którego rolą jest zapowiadanie wejścia kolejnych bohaterów, komentowanie, dawanie rad
Brak scen zbiorowych, na scenie występuje maksymalnie trzech bohaterów, z czego dwóch prowadzi bezpośredni dialog
Bohaterowie tragedii pochodzą z wyższych sfer, z rodów królewskich
Styl podniosły patetyczny, wysoki
Tematy tragedii czerpane są z mitów
Główna funkcja tragedii to doprowadzenia widza do katharsis (oczyszczenia)
6. Filozofia antyczna
a) Epikureizm (Epikur)
Najwyższą wartością jest przyjemność
„carpe diem” – żyj chwilą
Brak zainteresowań polityką i życiem społecznym
Ataraksja – idealny stan wyzbycia się cierpień
Przed byciem szczęśliwym powstrzymują lęki: przed cierpieniem, bogami i śmiercią
Szczęście to brak cierpienia
To co jest dobre, jest łatwe do zdobycia
b) Stoicyzm (Zenon z Kition)
Należy kierować się uczciwymi moralnymi zasadami, a szczęście człowiekowi zapewnia posiadanie cnoty - arete
Człowiek w życiu kieruje się rozumem i żyje zgodnie z naturą
Należy uniezależnić się od okoliczności zewnętrznych, uodpornić się na zmienne koleje losu, na zmienną Fortunę wobec świata
Należy zachować dystans tzw. Stoicki spokój
Stanem idealnym dla stoika jest apatia czyli beznamiętność, spokój wewnętrzny
Nie można popadać w skrajne stany emocjonalne np. rozpacz lub euforia
Ze wszystkim należy zachować umiar, należy poprzestawać na tym co się ma
„aurea mediocritas” – złoty środek - umiar
c) Cynizm/Sceptyzym (Pyrron)
Poddawanie wszystkiego wątpliwości
Negacja wszystkiego
Krytycyzm
Żadne prawdy nie są ostateczne
d) Hedonizm
Skrajny epikureizm, łączenie przyjemności zmysłowej ze szczęściem
7. Eposy Homera
a)Homerycka wizja ludzkiego losu
-paralelność wydarzeń ziemskich i niebiańskich
-równoległość akcji w dwóch światach
-związek między ludzkim działaniem a boską interwencją
-bogowie: mają cechy ludzi, rywalizują ze sobą, decydują o losie ludzi, ale można wpłynąć na ich decyzję, każdy bohater ma swojego boskiego opiekuna (np. Hektor-Apollo, Odys-Atena) o wszystkim decyduje Zeus, a przede wszystkim Mojra czyli los, przeznaczenie
-bogowie nie przewyższają ludzi pod względem etycznym (nie przestrzegają zasad ogólnie przyjętej moralności)
b) cechy eposu homeryckiego
-źródło utworu: mit
-rodzaj literacki: epika
-długość utworu: długi, obszerny
-forma: utwór wierszowany
-utwór rozpoczyna się inwokacją
-bohaterowie pochodzą z wyższych sfer, są herosami
-postaci są prezentowane wyraziście, obiektywnie ukazane są wady i zalety
-akcja utworu rozgrywa się w ważnym przełomowym momencie historycznym dla narodu
-pojawiają się dwa światy: boski i ludzki (sacrum i profanum)
-w tekście mówi 3 osobowy wszechwiedzący narrator mający dystans epicki do przedstawianego świata, jest obiektywny
-autor utworu posługuje się podniosłym i wysokim słownictwem
-autor stosuje środki językowe takie jak: porównania homeryckie, apostrofy, metafory, retardacje (spowolnienie biegu akcji poprzez opis przyrody Lub charakterystycznego przedmiotu dla epoki)
-występują epitety stałe i złożone (np. szybkonogi Achilles)
-sceny batalistyczne są dynamiczne, rozbudowane, przedstawione z epickim rozmachem
-opisy przyrody są przedstawiane statycznie
-ludzie opisani są obiektywnie, a zdarzenia z epickim rozmachem
-heksametr: liczba ksiąg musi być podzielna przez 6
8. Gatunki powstałe w starożytności:
a) epigramat- zwięzły, lapidarny, krótki utwór poetycki. Pierwotnie napis na nagrobku (stąd etymologia : gr. Epigrama – napis) Z epigramatu wywodzi się fraszka;
b) tren- utwór liryczny należący do poezji funeralnej, czyli żałobnej; etymologia trenu – gr. Trenos oznacza pieść żałobną, lament, opłakiwanie;
c) sielanka – twórcą był Teokryt , a uprawiali ją także Wergiliusz, Horacy i Owidiusz; jest to utwór liryczny o pogodnej treści, przedstawiający zwykle życie pasterzy, ich miłosne perypetie na tle wiejskiej przyrody. Inna nazwa sielanki - idylla;
d) bajka – wierszowana, zwykle krótka opowieść o zwierzętach, roślinach lub przedmiotach, rzadziej o ludziach, posiadająca wyraźną pointę i służąca celom pouczającym. Bohaterowie bajek przedstawiani są za pomocą alegorii. Wyróżniamy: epigramatyczne – krótkie lub narracyjne – o rozbudowanej fabule;
e) oda - utwór liryczny, który charakteryzuje się wzniosłością tematu i stylu, sławi ideę, wydarzenie lub czas. Zwykle cechuje ją także zbiorowy podmiot wypowiedzi. Należała do najpopularniejszych form poezji klasycznej.
f) satyra- twórcami byli : Horacy, Persjusz; nazwa pochodzi z łac. Satira; utwór krytykujący, dydaktyczny, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i z życia zbiorowego – obyczajów, polityki
g) pieśń – gatunek literacki przekształcony z ody; pierwotnie utwór przeznaczony był do śpiewania- stąd charakterystyczna budowa : strofy, stały układ wersów, rytmizacja i refren; Wyróżniamy pieśni: refleksyjne, biesiadne, miłosne, patriotyczne
9. Biblia
a) Księga Hioba
Poemat filozoficzno-dygresyjny, składa się z trzech części:
Prolog, który przypomina nowelę bliskowschodnią
Poemat, który przypomina dialog z elementami lamentacji
Epilog
Księga powstawała od X do IV wieku p.n.e.. Autorzy księgi za anonimowi.
Hiob to symbol człowieka cierpiącego niewinnie (prefiguracja postaci Jezusa w Starym Testamencie), który uczy bezinteresownej wierności Bogu i samemu sobie. Ufa on Bogu i wierzy, że jego cierpienia mają głębszy sens. Bóg wynagradza mu cierpienie, ale wprost nie odpowiada na pytania o przyczynę cierpienia.
Hiobowa wieść – nagła, katastroficzna, tragiczna informacja
b) Księga Koheleta
Wszystko jest marnością. Cykliczność, nieprzemijalność dotyczy natury. Czas linearny, przemijalny dotyczy człowieka. Wszystkie ludzkie sprawy są marnością, los mądrego i głupiego jest taki sam. Motyw vanitas – marności („Vanitas vanitatum et omnia vanitas”). Życie ludzkie jawi się jako pasmo pozornych przedsięwzięć , w ostatecznym rachunku nie mają większego znaczenia, wszystko jest marnością. Ludzkim doświadczeniem jest przemijanie. Człowiek powstał z prochu i w proch się obróci. Księga Koheleta podkreśla małość człowieka, nie jest lepszy od zwierząt, bo jest śmiertelny. Na wszystko w życiu jest odpowiedni czas. Nie należy jednak popadać w skrajny pesymizm – można dostrzegać jasne strony życia doczesnego i z umiarem z nich korzystać. (wpływy filozofii stoickiej i epikurejskiej).
c) Apokalipsa św. Jana
Autorem jest prawdopodobnie św. Jan, biskup Efezu, utożsamiany również z jednym z Apostołów Chrystusa i został zesłany przez rzymskiego cesarza Dominicjana na wyspę Pathmos. Tekst był kierowany do Chrześcijan z Azji Mniejszej, ponieważ był to okres gwałtownych prześladowań zapoczątkowany przez Nerona i kontynuowany przez Dominicjana. Słowo „apokalipsa” to z greckiego objawienie, odsłonięcie jakiejś tajemnicy. Apokalipsa św. Jana ma charakter eschatologiczny (wyjaśnia sens dziejów). Jest także tekstem katastroficznym, ponieważ pokazuje przyszły obraz rozpadu naszej cywilizacji.
Symbole w Apokalipsie św. Jana:
Armagedon – symboliczne miejsce ostatecznej zguby wrogów Boga, ostateczna bitwa pomiędzy siłami zła i dobra
Alfa i omega – pierwsza i ostatnia litera alfabetu greckiego, oznacza Boga, który jest pierwszy i ostatni, który jest wszystkim od początku do końca
Czterech jeźdźców apokalipsy – postacie z Apokalipsy św. Jana, mają wyruszyć na koniach przed Sądem Ostatecznym, są to kolejno Wojna, Zaraza, Głód, Śmierć
Bestia – jest to uosobienie szatana, liczba bestii to 666
Wół – siła
Lew – triumf
Orzeł – zręczność
Nowa Jeruzalem – zstępujące z nieba miasto dla zbawionycg
Liczba 7 – boska liczba
Abaddon – jedna z nazw szatana
Baranek – Jezus Chrystus
Babilon – symbol miasta zła przeciwstawionego Jeruzalem
Smok – grzech
Cechy stylistyczne apokaliptycznej wizji:
Symboliczność
Metaforyczne porównania
Hiperbolizacja
Dynamiczność i ekspresja obrazowania
Paralelizmy i różne typy powtórzeń
d) Cechy stylu biblijnego
Anafory, liczne powtórzenia spójników „i” „a”
Inwersja, odwrócenie naturalnego szyku
Mowa niezależna
Paralelizm składniowy
Przewaga zdań złożonych współrzędnie
Nagromadzenie konstrukcji biernych
Biblizmy – wyrazy lub stałe połączenie wyrazów wywodzące się z tekstów Pisma Świętego, używane współcześnie w znaczeniach przenośnych
e) gatunki biblijne
poemat epicki (Księga Genesis) – poemat o stworzeniu świata i człowieka
saga – opis dziejów potomków Adama i Ewy
psalm (Księga Psalmów)
przypowieść ( o Synu marnotrawnym) – niewielka, schematyczna narracja fikcyjna, ale oparta na zasadzie prawdopodobieństwa, występują dwie formy znaczeń – z życia codziennego i symboliczne.
apokalipsa
kazanie- mowa wygłaszana do wiernych, będąca pouczeniem i wyjaśnieniem praw;
list (Listy Apostolskie) – przesłanie do wiernych i odległych Kościołów;
Modlitwa
przysłowia
kronika
hymn- utwór podniosły, patetyczny, pisane najczęściej ku czci Boga;