25.04.2012 – wykład 10

Wg Kofty orientacja podmiotowa – charakterystyczny styl regulacji zachowania towarzyszący aktywności sprawczej. Podejście to nie zakłada istnienia popędu do kontroli ale go nie wyklucza. Kładzie nacisk na poznanie następujących czynników:

1. Warunków sytuacyjnych sprzyjających przyjmowaniu orientacji podmiotowej.

2. Sposobu w jaki jednostka definiuje relacje między sobą a środowiskiem w trakcie takiej aktywności sprawczej.

3. Mechanizmów regulacji psychicznej, poznawczych i afektywnych aktywizowanych przy przyjmowaniu tej orientacji.

4. Zmian w zachowaniu pod wpływem okoliczności ograniczających zachowania sprawcze.

Analiza orientacji podmiotowej – Kofty (psycholog poznawczy):

Orientacja podmiotowa – nastawienie na aktywność sprawczą, obejmujące następujące czynniki:

1. Generatywność – (operatywność, przedsiębiorczość)

1. Skłonność do spontanicznej emisji zachowań (wywoływanie zmian w stanach otoczenia, formułowanie hipotez, poszukiwanie nowych informacji, bez oglądania się na koszty i zyski.

2. Tendencja do wypróbowywania nowych schematów myślenia i działania,
   a więc tendencja do działań niestereotypowych

1. Optymizm – jednostka spodziewa się zdarzeń pozytywnych, okoliczności sprzyjających, oczekuje sukcesu a nie porażki.

2. Zaufanie do siebie- wyraża w stosunku do własnych możliwości behawioralnych i intelektualnych (człowiek ufa trafności własnych wniosków, pomysłów, inteligencji) -> ,,wiara we własne siły”

3. Selektywność – wyraża się w dwóch sferach:

1. W sferze ewaluacji – wyraża się jasnym i zdecydowanym wartościowaniem (jednostka wie co lubi i co chce)

2. W sferze poznawczej – oznacza ukierunkowanie uwagi na pewne aspekty otoczenia, wydobywanie z pamięci pewnych informacji i selektywne przetwarzanie

Podstawą selekcji jest związek napływających informacji z doraźnie rozwijającą się linią aktywności.

1. Poszukiwanie przyczynowości – nastawanie na wykrywanie związków przyczynowo – skutkowych między zjawiskami. Jednostka nie jest biernym rejestratorem zmienności zjawisk. Przejawia ciekawość świata, formułuje hipotezy przyczynowe, weryfikuje je poprzez własną aktywność. Bardzo ważne jest nabywanie wiedzy miedzy własnym zachowaniem, a staraniami otoczenia.

Te przejawy orientacji podmiotowej pojawiają się u małego dziecka we wczesnym etapie rozwoju – w okresie niemowlęcym. Ulega ona ewolucji i zmianą w czasie rozwoju, ale jej istota pozostaje niezmienna. Zdaniem White, Babskiej, Shugar orientacja podmiotowa pojawia się już w okresie niemowlęcym.

SHUGAR – opisuje następującą sytuację- dążenie do swoistej autonomii, niezmienna istota, ulega zmianą w ciągu ewolucji. Dziecko (niemowlę) siedzi w wózku i widzi grzechotkę. Wyciąga rękę i chwyta ją -> są to pierwsze przeżycia podmiotowości – aktywności sprawczej.

Polski psycholog Reykowski uważa, że to jest zbyt wcześnie, żeby to stwierdzić. Można stwierdzić orientacje podmiotową u 3- letniego dziecka, kiedy pojawia się u niego zaimek ,,JA”. Orientacja podmiotowa towarzyszy człowiekowi w ciągu całego życia, ale ulega ewolucji, rozwojowi w ciągu całego życia.

REAKCJE DZIECKA NA SYTUACJE UBEZWŁASNOWOLNIENIA

Co się dzieje, kiedy dziecko ma ograniczone dążenie do podmiotowości, czyli wtedy, kiedy dążenie dziecka do działania i własnych wyborów są ograniczone (np. nadmierny rygor rodziców)?

1. Może wystąpić zjawisko wyuczonej bezradności; występuje w sytuacji albo nadopiekuńczości. Następuje blokowanie samodzielności, co jest niebezpieczne dla dziecka. Wyuczona bezradność - traci motywację do działania, obniża się jego poczucie wartości, dziecko jest niezadowolone z siebie. To jest jednak na razie tylko reakcja na sytuację. Jeśli sytuacja ubezwłasnowolnienia dziecka jest długo trenowana (niezależnie od wieku i postępu rozwojowego dziecka), to wyuczona bezradność staje się dyspozycją osobowościową. Efektem tego jest dorosły człowiek, który nie radzi sobie w sprawach zawodowych, pozwala na manipulację sobą w związku, nie potrafi być również często skutecznym rodzicem.

2. Drugą reakcją jest reaktancja – reakcja gwałtowna, nie oznacza zgody na manipulację, ma dwa podstawowe czynniki:

a) bunt (dziecko buntuje się, wrzeszczy, sprzeciwia się);

b) przy reaktancji następuje wzmożenie potrzeby; wobec takiego napięcia wewnętrznego dziecko wybucha, tupie nogą, krzyczy; dziecko ma potrzebę bycia podmiotem.

Reprezentacyjny komponent podmiotowości – to, co dzieje się w świadomości w czasie aktywności podmiotowej. Składają się na tą strukturę 3 rodzaje sądów:

1. spostrzeganie siebie jako źródła aktywności (dotyczy teraźniejszości psychologicznej) W pewnych sytuacjach człowiek może postrzegać siebie jako źródło aktywności; na tą percepcję składają się następujące czynniki:

   1. percepcja subiektywnej wolności wyboru

   2. spostrzeganie własnego działania jako intencjonalnego przeżywania zamiarów

postrzeganie siebie jako czynnika zmian w środowisku

1. spostrzeganie siebie jako procesu, a więc czegoś, co ulega zmianie i rozwojowi podczas kontaktu z sytuacją

Wszystkie te sądy dotyczą teraźniejszości psychologicznej – są one formułowane w trakcie tej aktywności.

1. oczekiwanie wpływu (jednostka formułuje także sądy wyprzedzające działanie;

dzielimy na: oczekiwania skuteczności, oczekiwania kontroli i oczekiwania celowości; te oczekiwania tworzą się w trakcie interakcji ze środowiskiem, powodują poczucie kompetencji i wiarę we własne siły; mogą się one różnić od siebie pod następującymi względami: rozmiaru [niektóre osoby mogą mieć je tylko wobec zadań łatwych, inne wobec wszystkich zadań, czy większości], stopnia ogólności [mogą dotyczyć pewnych sytuacji lub być uogólnione na szeroki ich zakres], siły i stabilności [mogą być trwałe lub łatwo ulegać wygaszaniu pod wpływem niepomyślnych doświadczeń].)

1. oczekiwanie skuteczności – jest to oczekiwanie jednostki, że jest w stanie pomyślnie wykonać zadanie prowadzące do celu

2. oczekiwania kontroli – oczekiwanie związku między własnym działaniem, a jego następstwami; jednostka oczekuje kontroli, tzn. subiektywne prawdopodobieństwo występowania pewnego wyniku jest większe w przypadku wykonania działania, niż jego nie wykonania; wiedza o efektywnych sposobach działania jest źródłem oczekiwań kontroli

KONCEPCJA LOCUS OF CONTROL

To koncepcja psychologów zachodnich; w Polsce zajmował się nią psycholog Drwal. Psychologowie (Rotter, Seligman, Sędek, Levcourt) uważają, że zgeneralizowane oczekiwanie kontroli jest względnie stałą cechą osobowości. Mówi się, że istnieje wewnętrzne ‘locus of control’ i zewnętrzne ‘locus of control’. Przy wewnętrznym ‘locus of control’ istnieje silniejsze poczucie własnej osobowości.

Wewnętrzne ‘locus of control’ – jest to w świadomości umieszczenie źródeł kontroli w sobie samym (kontroluję siebie, rzeczywistość, która mnie otacza, ja definiuje swoje cele i do nich dążę, jestem kowalem własnego losu); przedstawicielami są Amerykanie.

Zewnętrzne ‘locus of control’ – umieszczenie źródeł kontroli poza moim „ja” (mój los nie zależy ode mnie, tylko od przypadku, jakiś układów społecznych, szczęścia czy opatrzności; nic ode mnie nie zależy, wszystko zależy od czynników, które są nade mną lub wokół mnie); przedstawicielami są Latynosi.

• EKSPERYMENT ZIMBARDO („Psychologia i życie”)

Na terenie Stanów Zjednoczonych, zamieszkaną przez ludność rdzennie amerykańską i latynoską przeszło tornado. Badano skutki tego kataklizmu. U Amerykanów było dużo mniej zniszczeń, ponieważ uczyniono wcześniejsze zabezpieczenia przed żywiołami, natomiast u Latynosów doszło do dużo większych zniszczeń, doszło nawet do skutków śmiertelnych.

1. oczekiwania celowości – oczekiwania związku między wystąpieniem pewnego wyniku działania, a wystąpieniem pożądanych przez podmiot bardziej odległych konsekwencji; człowiek, który nie ma oczekiwań celowości własnego działania, nie wykazuje aktywności sprawczej, bo nie widzi jej sensu (czasem prowadzi do stanów apatycznych, co jest chorobą); te oczekiwania tworzą się w czasie interakcji ze środowiskiem, powodują poczucie kompetencji i wiarę we własne siły. Mogą się różnić pod względem:

• rozmiaru – niektóre osoby mogą mieć je tylko wobec zadań łatwych, inne wobec wszystkich czy większości zadań

• stopnia ogólności – mogą dotyczyć pewnych sytuacji lub być uogólnione na szeroki zakres

• siły i stabilności – mogą być trwałe lub łatwo ulegać wygaszeniu pod wpływem niepomyślnych doświadczeń.

3. retrospektywne sądy o sobie jako przyczyny zdarzeń – oprócz sądów, które mają charakter oczekiwań, w skład reprezentacji własnej podmiotowości, wchodzą także sądy dotyczące własnej przeszłości

   1. atrybucje przyczynowe – występują w formie retrospekcji, tzn. ludzie po zakończeniu działania zastanawiają się nad przyczynami takiego, a nie innego wyniku i postrzeganie siebie jako źródła dobrych skutków sprzyja poczuciu własnej podmiotowości

   2. konstatacje na temat zgodności zachowań ze standardami osobistymi – percepcja zgodności działania ze standardami osobistymi, tj. normy i wartości; poczucie bycia w zgodności z samym sobą to efekt takiej konstatacji; jest to jednak składnik wymagający pewnej orientacji w programie własnego życia, a więc składnik raczej dorosłej, a nie dziecięcej osobowości

Janusz Reykowski, polski psycholog, pisząc o podmiotowej aktywności podkreśla rolę standardów osobistych w podmiotowym działaniu. Uważa, że jednym z atrybutów ludzkiej istoty jest podmiotowa aktywność, tzn. aktywność kierowana przez cele wybrane lub wytworzone przez sam podmiot. Reykowski określa to zjawisko jako autodeterminację, czyli mówiąc inaczej jest to wewnętrzne źródło przyczynowości. Chodzi tu o zachowania, które są inicjowane i regulowane przez procesy zachodzące we własnym ja. Nie znaczy to, że jednostka ignoruje otoczenie, lecz że informacje pochodzące z otoczenia wykorzystuje do programów własnych działań. Oddziaływania zewnętrzne mają więc charakter informacyjny, ale także i motywacyjny.

Jednym z podstawowych mechanizmów motywacyjnych u człowieka jest zdaniem Reykowskiego dążenie do podmiotowości. Dążenie do podmiotowości, czyli aspiracje do tego, by uzyskać obiektywne możliwości kontrolowania własnego losu i wpływania na otoczenie. Chodzi o osiągnięcie warunków dla aktywności podmiotowej, a więc:

1. pokonanie ograniczeń zewnętrznych

2. pokonanie ograniczeń wewnętrznych

Dążenie do podmiotowości ma na celu ograniczenie zewnętrznej determinacji losów i działań jednostki, a zwiększenie autodeterminacji.

Dążenie takie może występować w dwóch formach:

1. w formie obronnej – zabezpieczenie przed sytuacjami, w których poziom osobistej kontroli i wpływów jest niski (unikamy autokratów, unikamy osób, które chcą nami manipulować, które chcą dominować)

2. w formie ekspansywnej – próby powiększenia własnego wpływu na otoczenie i kontroli osobistej nad swym losem; dwie formy:

   1. dążenie do autonomii

   2. powiększanie kompetencji