Wydanie krytyczne
Cyprian Norwid
„Czarne kwiaty” · „Białe kwiaty”
Opracowała Adela Kuik-Kalinowska
Słupsk 2002
1) Historia edycji Czarnych kwiatów i Białych kwiatów
Nie zachował się do dziś rękopis dwu cyklów, a jedynie ich pierwodruk, który ukazał się
w „Dodatku Miesięcznym” do krakowskiego „Czasu”. Czarne kwiaty zostały po raz pierwszy opublikowane w grudniu 1856 roku w tomie IV, w zeszycie 12, na stronach 651-666. Natomiast Białe kwiaty - w marcu 1857 roku, w tomie V, w zeszycie 14, na stronach 365-370. Krakowski dziennik i jego dodatek miały służyć upowszechnieniu sztuki narodowej i prezentować to, co powstało również za granicami kraju. Dodatek pełnił funkcję przeglądu dokonań literackich. Po nieprzychylnych recenzjach Czarnych… i Białych Kwiatów, które ukazały się na łamach paryskich „Wiadomości Polskich”, Lucjan Siemieński nigdy więcej nie drukował utworów Norwida, mimo, iż poeta go ponaglał.
Następne wydania cyklu Norwida są wydaniami pośmiertnymi. Ze względu na brak rękopisu, wszystkie kolejne wydania cyklów zostały oparte na pierwszym i jedynym opublikowanym za życia poety. Kolejne publikacje ukazały się dopiero po 1910 roku, w okresie Młodej Polski, kiedy to twórczość Norwida wzbudzała zainteresowanie.
Roman Zrębowicz po ponad pięćdziesięciu latach wydał publikację Czarne i Białe kwiaty. Wydanie to ukazało się we Lwowie nakładem Księgarni Polskiej B. Połonieckiego. Wybór ma tryptykową budowę, na która składa się przedmowa, część pierwsza i część druga, całość poprzedzona jest paryską fotografią Norwida z 1856 roku. Na podstawie układu utworów możemy przypuścić, że edytor sugerował się zasadą podobieństwa gatunkowego. Drugie, poprawione, wydanie Zrębowicza Czarnych i Białych kwiatów ukazało się w 1922 roku nakładem drukarni J. Mortkowicza i Warszawskiego Towarzystwa Wydawniczego. Edycja została wzbogacona o trzecią część, a także
o Posłowie oraz dodatek dotyczący omyłek druku. Zrębowicz oba wydania zatytułował tak samo,
a na plan pierwszy wysunął filozoficzno-estetyczny charakter utworów. Należy podkreślić, iż Czarne… i Białe kwiaty doczekały się wydań w edycjach zbiorowych, edycjach będących wyborami twórczości autora oraz edycjach indywidualnych obu utworów. W Pismach zebranych Cypriana Norwida, Zenon Przesmycki umieścił cykl „o kwiatach” w podgrupie „wspomnienia
i rozmyślania”. Edycja jest bogata w plansze rysunkowe i dodatki pochodzące z artystycznej spuścizny Norwida. W obu utworach kunsztownie zdobione są inicjały. Czarne kwiaty i Białe kwiaty znalazły się również w drugim, całościowym wydaniu Przesmyckiego - tym razem edytor doszukał się w obu cyklach cech noweli. Czarne… i Białe kwiaty znalazły wydawcę w osobie Tadeusza Piniego, który w 1934 roku w Warszawie nakładem firmy „Parnas Polski” wydał Dzieła Cypriana Norwida. Surowo osądzono „Wstęp krytyczny” edytora, ponadto zarzucono mu błędne sporządzenie przypisów, pominiecie części utworów, modyfikowanie tekstów, a także niekonsekwencję.
Dzieła Norwida zostały publikowane także za granicami kraju. W 1945 roku w Hanowerze opublikowano wybór jego prozy: Czarne i Białe kwiaty nakładem Wydawnictwa Polskiego Związku Wychodźstwa Przymusowego, kilkunastozdaniowe wprowadzenie napisał Mieczysław Lurczyński. W 1946 roku w Londynie wydany został przez Wydawnictwo Światowego Związku Polaków
z Zagranicy wybór Laur dojrzały, w którym Mieczysław Giergielewicz dokonał wyboru pism oraz opatrzył wstępem. Jest to wydanie Biblioteki Arcydzieł Polskich, edycja o wysokim standardzie jakościowym i oprawie graficznej. Trzecią i zarazem ostatnią zagraniczną edycją utworów jest publikacja Czarnych kwiatów, która ukazała się w 1946 roku w Szkocji dzięki Wydawnictwu Literackiemu Oddziału Opieki nad Żołnierzami I Korpusu.
Wśród wszystkich dotychczasowych wydań Czarnych… i Białych kwiatów pierwszeństwo pod względem publikacji należy przyznać Juliuszowi Wiktorowi Gomulickiemu. Pierwszą zbiorową edycję, Pisma wybrane Norwida, wydał Gomulicki w 1968 roku w Warszawie nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego. Kompozycja wyboru została podporządkowana zasadzie gatunkowej. Drugie, ulepszone i poszerzone wydanie Pism wybranych ukazało się drukiem w 1980 roku również nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego. Największym osiągnięciem edytorskim jest jedenastotomowa publikacja Pism wszystkich. Edytor zamieścił Czarne kwiaty
i Białe kwiaty w tomie 6 (współtworzącym dział Pisma prozą), w podrozdziale drugim. W Dodatku krytycznym zostały zamieszczone dodatkowe informacje o cyklach, np. źródła tekstów, dzieje edytorskie, metryki oraz objaśnienia. W opracowaniu Gomulickiego ukazały się nadto trzy zbiory prozy o charakterze medytacyjno-pamiętnikarskim, wzbogacone rysunkami poety, pod wspólnym dla wszystkim tytułem Białe kwiaty. W opublikowanych przez Państwowy Instytut Wydawniczy
w 1970 roku Pismach wierszem i prozą zawarto Wstęp oraz Główne daty z życia i twórczości Cypriana Norwida. Wydanie to wznowiono w 1973 roku. Ostatnie, pojedyncze publikacje dotyczą tylko Czarnych kwiatów: w 1983 roku w Warszawie wydała je Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, a w 1993 roku ukazały się w Sosnowcu nakładem Wydawnictwa i Agencji Autorskiej OFFMAX, której edycję tworzą: tekst tytułowy oraz liryczne dodatki, a także Posłowie autorstwa Michała Noszczyka.
Czarne kwiaty i Białe kwiaty pojawiły się w języku francuskim (przekładu dokonał Paul Cazin, który wydał cykle w kilku książkach), a także w języku czeskim, gdzie pierwsze fragmenty utworu przetłumaczył Josef Matouš w wyborze Z Černych květu. Drugiego wydania przekładu podjął się Jan Pilař.
Podsumowując, spośród ponad dwudziestu edycji Czarnych… i Białych kwiatów, sześć stanowiły udziały w wydaniach zbiorowych. Pozostałe to wydania samodzielne.
2) Wokół problematyki tekstologicznej
Trudność pracy edytorskiej w przypadku Czarnych kwiatów i Białych kwiatów polega na braku podstawowego tekstu, jakim jest rękopis. Poszczególne edycje opierają się na tekście pierwodruku. Kolejnym problemem jest niedbalstwo, samowola oraz zła kondycja dziewiętnastowiecznego edytorstwa. Niekiedy ingerencje wydawców są tak duże, iż zmianie ulega nie tylko pisownia, ale także formy językowe, co w efekcie prowadzi do zmiany semantyki wypowiedzi. Pisownia Norwida: dokonuje modernizacji języka wedle własnego systemu, który „ożywia” zapis ortograficzny i graficzny, dokonuje osobliwej „architektury” tekstu oraz szczególnej interpunkcji.
W pierwodruku Czarnych… i Białych kwiatów znajdziemy stosowanie wyróżnień graficznych, specyficzna ortografię i interpunkcję.
Pisownia redaktorów: wszystkie wydania cyklu „o kwiatach” różnią się od siebie. Nawet w obrębie edycji jednego wydawcy, np. Gomulickiego, widoczne są nieustanne zmiany tekstu. Najważniejsze typy zmian i poprawek: likwidowanie tzw. e ścieśnionego, modernizowanie pisowni końcówek narzędnika i miejscownika liczby pojedynczej oraz narzędnika liczby mnogiej, zmienianie z przed bezdźwięczna na s, zredukowanie podwojonego s i m, zmienianie i na j w bardzo częstych u Norwida przypadkach typu missią > misją, zamienianie i na y w niektórych wyrazach typu trilogę > trylogię, zamienianie y na j, i lub e zwłaszcza w wyrazach pochodzenia obcego, poprawianie błędnej pisowni nazwisk, dostosowanie pisowni łącznej
i rozłącznej do obecnie obowiązujących zasad, zastosowanie dziś obowiązującej pisowni w zakresie ch - h oraz wielkich i małych liter, zachowanie wierności wobec form pierwodruku: kupolę, dawienia, obadwa, niedoperzach.
Interpunkcja u Norwida była przypadkowa, powodowana kaprysem, oparta na zasadzie retoryczno-intonacyjnego przestankowania. Interpunkcję pierwodruku cyklów ostrożnie modernizowano opierając zmiany na analizie tekstu. Według edytorów absolutna wierność Norwidowi jest niemożliwa bez szkody czytelności i przejrzystości tekstu. Modernizacja Norwidowego zapisu przestankowania przebiegała w dwu kierunkach: w zakresie znaków interpunkcyjnych o charakterze gramatycznym - raczej zwiększano ilość znaków, natomiast
w zakresie o charakterze intonacyjnym starano się redukować znaki interpunkcyjne. Edytorzy przy cytatach redukowali nadmiar cudzysłowów, rezygnowali również z podpisu autorskiego na końcu utworów, jednakże zachowali rok ich powstania.
Nota edytorska: obecny kształt zamieszczonych w aneksie tekstów Czarnych kwiatów i Białych kwiatów Cypriana Norwida został oparty na pierwodruku w „Dodatku Miesięcznym” do krakowskiego „Czasu” i na krytycznej edycji Norwida Pism wszystkich opracowanej przez Juliusza Wiktora Gomulickiego. Wygląd i architektura tekstów oraz ustalenia pisowni i jej uwspółcześnienie zachowane zostały zgodnie z edycją Pism wszystkich. Pewne zmiany nastąpiły w zakresie interpunkcji, z uwzględnieniem tej, która proponował wydawca pierwodruku. Jej zapis był bliższy intencjom autorskim. Ponadto zostało zachowane według pierwodruku rozmieszczenie układu tytułów (teksty bezpośrednio następują po nim). Dla uzyskania efektu estetyki i przejrzystości tekstu przyjęty został za edycja Pism wszystkich system oznakowania (pojedyncza gwiazdka i wykropkowanie) pomiędzy partiami kolejnych utworów.
1