Justyna Nawratil
Filologia polska,
specj. nauczycielska
z logopedią
DESZCZ
MONOGRAFIA WYRAZU
„O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,
Dżdżu krople padają i tłuką w me okno...”
-L. Staff-
Aneks:
I. Etymologiczny słownik języka polskiego, Andrzej Bańkowski
`niepogoda, niepogodne niebo, brak jasnego nieba'
II. Słownik polszczyzny XVI wieku, red. Stanisław Bąk
`opad atmosferyczny w postaci kropel wody
`na oznaczenie innych opadów, pojmowanych przewaznie jako kara boża'
III. Słownik Języka Polskiego, Samuel Bogumił Linde
`Gdy wapory w chmurach, zebrane w krople do nas padają, jest deszcz'
IV. Słownik języka polskiego, red. Jan Karłowicz
`opad wodny,spadający na ziemie w postaci kropel'
V. Słownik języka polskiego, red. Witold Doroszewski
`opad atmosferyczny w postaci kropel wody spadających z chmury'
VI. Słownik współczesnego języka polskiego, red. nauk. Bogusław Dunaj
1) `opad atmosferyczny w postaci kropel wody o średnicy powyzej 0,5 mm.'
2) `wielka ilość czegoś'
VII. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. Stanisław Dubisz
1)`opad atmosferyczny w postaci kropel wody spadających z chmury'
2)`bardzo duża ilość czegoś'
Od wielu lat ludzie interesowali się pochodzeniem wyrazów, co możemy zaobserwować w wielu słownikach sprzed kilku wieków. Skrupulatnie notowane zostają daty pierwszych użyć i pierwotnych znaczeń wielu wyrazów. Dzięki temu można stworzyć monografię dowolnego wyrazu.
Ja zainteresowałam się etiologią i znaczeniem wyrazu deszcz, który w języku polskim przeszedł kilka przeobrażeń- zarówno fonetycznych, jak i znaczeniowych. W dzisiejszych czasach deszcz jest to dla nas:
a) `opad atmosferyczny w postaci kropel wody o średnicy powyzej 0,5 mm.'
b)'bardzo duza ilośc czegoś'
Trudno określić datę powstania wyrazu. Został on uwzględniony zarówno przez Urbańczyka, jak i Mączyńskiego. Występował już od XVI wieku. Wcześniej także występował, jednak w innej formie: używano nazwy „deżdż”, której użycie obserwujemy już w IVX w. Nazwa ta występuje sporadycznie także w dzisiejszych czasach. Używamy ją głownie w dopełniaczu liczby pojedynczej: „dżdżu”- zamiennie z „deszczu”. Jeszcze w starych przekładach Biblii występuje stara forma: dżdża, dżdży.
Druga z wspomnianych form jest efektem ubezdźwięcznienia w wygłosie. Istnieją podejrzenia że wiąże się to ze staroczeską wymową, teoria ta jednak niczego nie dowodzi.
Według „Słownika etymologicznego języka polskiego” Aleksandra Brucknera, nazwa deszczu pochodzi od odgłosu padania. Jej powstanie jest efektem dzwiękonaśladowstwa: lit. duzg-ēti (brzdąkać), duzgenti (pukać), dunzgu (grzmię).
Jedna z teorii dotyczących etymologii tego wyrazu mówi, że jest do prastare złożenie dus-dju, co oznacza `zły czas, zły dzień' . Teorię tą popiera Franciszek Sławski, jednocześnie potępiając teorię dźwiękonaśladowczą Brucknera.
Również Andrzej Bańkowski w „Słowniku etymologicznym języka polskiego” popiera podobną koncepcję uznając, że wyraz „deszcz” pochodzi od dus-dyu-s, oznaczającego niepogodę, brak jasnego nieba.Od tego czasu doszło do zawężenia znaczenia jedynie do jednego rodzaju niepogody. Dziś już jest uściślony do postaci kropel wody o średnicy powyzej 0,5 mm.
Oprócz znaczenia dosłownego, bardzo szybko deszcz nabył znaczenie przenośne., Gdyby proces nadal przebiegał w takim tempie, wkrótce moglibyśmy rozważac dwa rodzaje deszczu w kategorii homonimu.
Już u Jana Mączyńskiego -o czym wspomina Samuel Linde- pojawia się drugie znaczenie: „dżdżem padać”- licznie umierać. Zapewne znaczenie przenośne wyrosło na jednym z licznych związków frazeologicznych, zawierających słowo ”deszcz”. Jednak z czasem drugie znaczenie okazało się bardzo popularne. Wiązało się ono tez zapewne z biblija opowieścią dotyczącą „deszczu ognia” nad Sodomą i Gomorą. Zapewne z tego powodu redaktorzy „Słownika polszczyzny XVI wieku” wiążą drugie znaczenie z kara boską.
Zarówno Bogusław Dunaj jak i Stanisław Dubisz podają je w swoich słownikach. Według nich jest to po prostu `duża ilośc', `wielka ilość.
- już nie przedstawienie określonego desygnatu, ale okolicznik miary. Mamy więc „deszcz siarkowy”, „deszcz gwiaździsty” „deszcz pochwał”, a nawet „deszcz pocałunków”.
Różnice w znaczeniu wyrazu wiążą się także z postępem nauki. Kiedyś deszcz był uważany za coś niezwykłego- karę boską, a nawet diabelską. Później znaczenie zostało zmodyfikowane- deszcz był wiązany z teorią „wyziewów z ziemi” , których następstwem staje się opad deszczu. Dziś każdy przeciętny czytelnik zna już mechanizm powstawania deszczu, rozróżniamy także wiekszą ilość opadów, dlatego i znaczenie stało się bardziej precyzyjne, dotyczy nie tylko każdego „mokrego” opadu, ale opadu ściśle okreslonego przez reguły meteorologii. Mamy przecież i mżawkę, i śnieg, i rosę, a jednak dziś mało kto zastępuje te nazwy słowem „deszcz”. Jednak nasz język cały czas jest żywy, co okazuje się wspaniałą cecha, gdy porównamy go np. z pięknym, a jednak martwym językiem łacińskim. Dlatego cieszmy się, że zmiany w języku wciąż zachodzą. Natomiast mnie osobiście bardzo ciekawi, jak wyraz „deszcz” zdefiniują nasi potomkowie.
Bibliografia:
Słownik polszczyzny XVI wieku, t.2, red. S. Bąk [i in.], Wrocław 1966, s. 596- 600.
Andrzej Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa 2000, s.268.
Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2000, s.88.
Słownik języka polskiego, t.2,red. nacz. W. Doroszewski, Warszawa 1966, s. 102-103.
Słownik współczesnego języka polskiego,t.1, red. nauk. B. Dunaj, Kraków 2000, s. 274.
Uniwersalny słownik języka polskiego ,t.1 , red. S. Dubisz, Warszawa 2006, s. 596-597.
Słownik języka polskiego,t.1, red. J. Karłowicz, Warszawa 1952, s. 448.
Samuel Linde, Słownik języka polskiego, t.1, Warszawa 1951, s. 429.
Franciszek Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1983, s.145.
Słownik języka polskiego, t.1, red. Stanisław Szymczak,Warszawa 1992, s.386.
Słownik Staropolski, t.2, red. Stanisław Urbańczyk, Wrocław 1962, s. 48.
Słownik współczesnego języka polskiego,t.1, red. nauk. B. Dunaj, Kraków 2000, s. 274.
Uniwersalny słownik języka polskiego ,t.1 , red. S. Dubisz, Warszawa, 2006, s. 596-597.
Andrzej Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa 2000, s.268.
Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2000, s.88.
Franciszek Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1983, s.145.
Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2000, s.88.
Andrzej Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa 2000, s.268.
Słownik współczesnego języka polskiego,t.1, red. nauk. B. Dunaj, Kraków 2000, s. 274.
Samuel Linde, Słownik języka polskiego, t.1, Warszawa 1951, s. 429.
Słownik polszczyzny XVI wieku, t.2, red. S. Bąk [i in.], Wrocław 1966, s. 596- 600.
Uniwersalny słownik języka polskiego ,t.1 , red. S. Dubisz, Warszawa 2006, s. 596-597.
Słownik współczesnego języka polskiego,t.1, red. nauk. B. Dunaj, Kraków 2000, s. 274.
Słownik polszczyzny XVI wieku, t.2, red. S. Bąk [i in.], Wrocław 1966, s. 596- 600.
Słownik języka polskiego,t.1, red. J. Karłowicz, Warszawa 1952, s. 448.
Słownik języka polskiego, t.1, red. Stanisław Szymczak,Warszawa 1992, s.386.