• uczeń dorosły - osoba dorosła, która podlega zorganizowanemu oddziaływaniu i podejmuje, w miarę świadomie, trud uczenia się za pomocą różnych źródeł wiedzy (Urbańczyk);

możliwości edukacyjne dorosłych:

• W. James (pocz. XX w.) - uzależnienie możliwości edukacyjnych od psychofizjologicznego i biologicznego rozwoju (paralelizm); rozwój psychiczny kończy się po osiągnięciu dojrzałości fizycznej i fizjologicznej (ok. 20 roku życia);

• E. Thorndike (poł. lat 20-tych XX w.) - uczenie się dorosłych możliwe jest do 45 roku życia;

• M.P. Fieofanow (koniec lat 20-tych XX w.) - niektórzy dorośli w uczeniu się osiągali lepsze wyniki niż dzieci;

• W. Szewczuk (lata 50-te) - dorośli mogą się uczyć w różnych okresach swojego życia; wieloraka złożoność psychiki człowieka dorosłego;

J. Pieter - dorośli górują nad uczniami dziećmi w zakresie doświadczeń, krytycyzmu i wiedzy przygodnie zdobytej, co umożliwia im opanowanie logicznych zrębów danego materiału nauczania szybciej i lepiej; stanowiska dotyczące granic możliwości uczenia się oraz faz życia człowieka:

• R.B. Lovell - 5 faz życia ludzkiego; ok. 40 roku życia wpływ starzenia na łatwość uczenia się jest coraz bardziej widoczny; opieranie się na biologiczno-psychicznych krzywych starzenia się -> deficytowy model starości;

• U. Lehr - dynamiczna koncepcja rozwoju osobowości przez całe życie;

• A.B. Huberman - krzywa inteligencji jako całość jest statyczna do 60 r.ż., a inteligencja skrystalizowana (zależna od doświadczenia) wzrasta do ok. 70 r.ż.;

• H. Lowe - człowiek dorosły może uczyć się przez całe życie;

swoistość uczenia się dorosłych:

• bogatsze, pełniejsze procesy poznawcze: spostrzegawczość - często lepsza niż u młodzieży; uwaga - większa stałość, pojemność, podzielność i przerzutność; pamięć - lepsze zapamiętywanie związków i zależności, a nie faktów, zjawisk, słów; myślenie - bardziej abstrakcyjne;

• większa dojrzałość emocjonalna i wolicjonalna; większa samodzielność w zakresie swojej edukacji, kontrola procesu uczenia się;

• motywacja - praktyczno-zawodowa; użyteczność;

• swoiste cechy psychospołeczne (przerwa w nauce, nienależycie rozwinięte myślenie abstrakcyjne, brak ćwiczeń. niski poziom wprawy, nieznajomość techniki uczenia się);

• niekorzystne warunki zewnętrzne: brak czasu, przemęczenie, praca,

• bariery psychologiczne;

• system dydaktyczny w placówkach oświaty;

• indywidualizacja nauczania (tempo, sposoby