Piotr Ostaszewski, Kilka słów o teorii konfliktów międzynarodowych, [w:] Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869-2006, pod red. P. Ostaszewskiego, s. 5-19.
Czynniki generujące wojnę rozpatrywane są na trzech płaszczyznach:
a) indywidualnej:
— realistyczne: wojna prowadzona jest przez przywódcę państwa, który rozważając wszystkie warianty uznaje, że jest to droga wiodąca ku uzyskaniu większych korzyści niż dyplomacja; koncepcja ta wyklucza prowadzenie wojny dla niej samej i odnosi się do czasów, w których zjawisku temu patronowała instytucja państwa (XVII/XVIII wiek do 1945 roku); droga do zjednoczenia Niemiec — Bismarck (1864-1871), globalna zmiana układu sił za Napoleona (1795-1815);
— irracjonalne: podejmowanie decyzji przez jednostki stawiające znak równości między wojną a interesem państwa, integrującą własną osobność z państwem; Adolf Hitler;
b) krajowej:
— o wojowniczości danego społeczeństwa nie decyduje system społeczno-polityczny; sowiecki komunik w czasie zimnej wojny unika konfliktów zbrojnych, uciekając się do dyplomacji lub wojny per procura; z kolei demokracje nie zawsze stronią od przemocy — udział USA w wojnie w Korei (1950-1953) i Wietnamie (1965-1973);
c) międzynarodowej:
— wojna jest wynikiem siły państw w stosunkach międzynarodowych; państwa rezygnują z wojny, przenosząc konfrontację na własny teren, by nie naruszyć równowagi sił (incydent w Faszodzie w 1898 roku, okres zimnej wojny); wzajemne odstraszanie za pomocą arsenałów nuklearnych.
Teoria N. Kondratiewa:
można dostrzec pewną ogólną prawidłowość 50-letnich fluktuacji, przynoszących na przemian okresy pokoju i wzmożonej aktywności wojennej; cykle przekształceń porządku międzynarodowego, np. od kongresu wiedeńskiego (1815) do zjednoczenia Niemiec (1871) i do wybuchu pierwszej wojny światowej (1914).
Rodzaje wojen:
— międzypaństwowe: konflikt indyjsko-pakistański, izraelsko-arabski czy indyjsko-chiński z 1962 roku;
— narodowowyzwoleńcze przekształcone w wewnętrznej konflikty o władzę, kontrolę nad surowcami; Angola; także dążenia secesyjne poszczególnych obszarów, których przywódcy uciekali się do metod wojny partyzanckiej;
— podjazdowe, w Wietnami, w Chonach w okresie wojny domowej (Mao Zedonga z Chiang Kai‑shekiem),w Algierii w latach 1954-1962, w Afganistanie w latach 1979‑1989.
Cechy współczesnych konfliktów zbrojnych:
— techniką walki staje się terroryzm;
— większy udział cywili w liczbie ofiar (do 1919 roku cywile stanowią ok. 10% ofiar, podczas drugiej wojny światowej — 50%, obecnie — głównie w krajach Trzeciego Świata — ponad 90%);
— wzrost udziału dzieci w wojnach domowych.
Liczba konfliktów zbrojnych w XXI wieku: 20-25.
Obecnie: 15, większość na kontynentach Azji (9) i Afryki (6).
Najważniejsze obszary konfliktowe: Burundi, Kolumbia, Indie (Kaszmir), Nepal, Rosja (Czeczenia) i Sudan.
Rodzaje konfliktów:
— graniczne i spory terytorialne (obecnie rzadkie): francusko-niemiecki o Alzację i Lotaryngię, indyjsko-pakistański o Kaszmir, rosyjsko-japoński o Wyspy Kurylskie, iracko-irański z lat 1980-1988 czy izraelsko-egipski; także konflikty zamorskie: wojna holenderska w Indonezji (1946-1949), francuska w Indochinach (1946-1954), francuska w Algierii (1956-1962);
— zainstalowanie w sąsiednim kraju przychylnego sobie rządu: Wietnam-Kambodża (1979-1993, rząd Henga Samrina), ZSRR-Afganistan (1979-1989, rządy Babraka Kaarmala i Najibullaha), amerykańska interwencja zbrojna w Gwatemali (1954) i na Grenadzie (1983); Rosja-Ukraina (2004) ZSRR-Angola (Agostinho Neto);
— na tle ekonomicznym; wojna domowa w Sierra Leone (diamenty), Kongo-Katanga (zasoby miedzi w Katandze), Nigeria (ropa naftowa);
— etniczne; żądanie utworzenia własnej państwowości (Erytrea-Etiopia, Katanga-Kongo, Shan-Birma) bądź przyłączenie do sąsiedniego państwa (sudeccy Niemcy); mniejszość kurdyjska, zamieszkała w kilku krajach (Turcja, Iran, Irak, Syria); konflikt mniejszościowy w Ruandzie i Burundi między plemionami Hutu i Tutsi; także konflikty religijne;
— nakrobiznes; konflikt na linii zorganizowana przestępczość-państwo (Medellin i niektóre państwa Ameryki Łacińskiej-Stany Zjednoczone); źródło zaopatrzenia dla armii narodowowyzwoleńczych (Afganistan: eksport opium i heroiny, aby pozyskać środki na zakup broni);
— stan lub sytuacja kryzysowa (wywołana nierozwiązanym konfliktem): stan przejściowy między wojną a pokojem, charakteryzujący się destabilizacja systemu, mogący doprowadzić do wybuchu wojny (Jugosławia; Bośnia i Hercegowina).
Etapy konfliktów:
— kryzys: destabilizacja, poczucia zagrożenia interesów państwa;
— spór: zjawisko patologiczne w momencie niemożliwości znalezienia pokojowych środków jego rozwiązania, kiedy strony prezentują całkowicie odmienne stanowiska;
— użycie siły: starcie wojsk dwóch lub więcej przeciwników, co należy utożsamiać z konfliktem zbrojnym; a także akcje zbrojne, które nie napotykają oporu, w ramach których stosuje się demonstracje siły czy interwencje zbrojne.
Konflikt zbrojny o niskim natężeniu:
— retorsja: nie musi zawierać elementów przemocy, może oznaczać zerwanie stosunków dyplomatycznych lub „odwołanie własnego ambasadora na konsultacje”; zamrożenie aktywów innego państwa;
— demonstracja: pokaz siły, mogący służyć za czynnik odstraszający przeciwnika bądź ograniczający jego działania ze względu na potencjalne konsekwencje; rejs dookoła świata amerykańskiej floty za Roosevelta;
— odwet: niekoniecznie prowadzi do eskalacji konfliktu zbrojnego; amerykański nalot na Trypolis po zdobyciu dowodów na sponsorowanie przez Libię operacji terrorystycznych w 1986;
— interwencja: naruszenie suwerenności kraju, mieszanie się w sprawy wewnętrzne; sowiecka pomoc udzielona lewicowemu rządowi angolańskiemu poprzez wojska kubańskie.
Zając Justyna, Teoretyczne aspekty konfliktów międzynarodowych, [w:] Stosunki międzynarodowe XXI wieku, pod red. E. Haliżaka, s. 1021-1036.
Pojęcie konfliktu międzynarodowego
Konflikt następuje wówczas, gdy jedna grupa ludzi posiadająca określoną tożsamość – etniczną, językową, kulturową, religijną, socjoekonomiczną, polityczną itp. – świadomie przeciwstawia się innej grupie lub grupom ze względu na to, że grupy te posiadają lub wydaje się, że posiadają – interesy sprzeczne z interesami tejże grupy.
Inaczej konflikt: (1) walka o wartości i prawa do ograniczonych dóbr, której celem jest wyeliminowanie, osłabienie przeciwników; (2) chęć osiągnięcia sprzecznych celów i/lub wyrażenia wrogości wobec innych aktorów społecznych; (3) skrajna forma zaostrzenia sprzeczności.
Rodzaje:
Konflikt międzynarodowy: działania jednego lub więcej uczestników stosunków między-narodowych przeciwko innym uczestnikom z powodu istnienia sprzecznych interesów między nimi. Celem działania jest zneutralizowanie, osłabienie lub wyeliminowanie przeciwników.
Rywalizacja: może występować nieświadomie, zamienia się w konflikt w wyniku podjęcia działań w celu osłabienia przeciwnika (wyeliminowania lub zniszczenia).
Napięcie: antagonizm, strony zajmują wobec siebie niechętne stanowiska, wzajemna nieufność i strach.
Spór: punkty widzenia stron są wyraźnie przeciwstawne
Sprzeczności: zjawiska i procesy, które zagrażają istnieniu systemu międzynarodowego, podważają stabilność, zakłócają funkcjonowanie.
Kryzys: stanowi jeden z etapów konfliktu, występuje gdy niespodziewanie dochodzi do jego zaostrzenia. Wydarzenia rozgrywają się w sposób dynamiczny, czas na decyzję jest ograniczony.
Wojna: ekstremalna forma konfliktu; krwawa walka między zorganizowanymi grupami.
Przyczyny konfliktów międzynarodowych
Przyczyny konfliktów można analizować przedmiotowo i podmiotowo.
Kenneth Waltz, podmiotowa analiza na trzech poziomach:
Jednostek – ocena natury i zachowań człowieka. Wojna jako wyraz egoizmu, agresji bądź głupoty ludzkiej. Potrzeba oświecenia aby wyzwolić człowieka z niedoskonałości jego osoby. Lekarstwo na wojny: edukacja, zapewnienie pracy.
Państw i społeczeństw – wywoływane przez państwa w celu zyskania wewnętrznej jedności. Wewnętrzne konflikty i agresję należy skierować na zewnątrz. Jeżeli przyczyną jest ustrój lub struktura – należy je zmieniać. Osiągnięcie pokoju → zmiany ustrojowe we wszystkich państwach.
Systemu międzynarodowego – wojny wynikają z suwerenności państw i braku wiążącego systemu prawnego. Każde państwo samo ocenia jak reagować na krzywdy, realizować cele i ambicje. W środowisku międzynarodowym panuje anarchia. Sposobem na ograniczenie wojen jest współdziałanie państw i utworzenie rządu światowego.
Mikroteoria – przyczyny wojen w naturze i zachowaniu jednostek.
Makroteoria – geneza wojen na poziomie społeczeństw, państw narodowych oraz systemu światowego.
Kryterium przedmiotowe: przyczyny wojen.
a) Polityczne i terytorialne:
Chęć zdobycia suwerenności lub wpływów na określonym terytorium. Strony: suwerenne państwa lub uczestnicy pozapaństwowi.
Chęć narzucenia przez jedno państwo własnej woli innym państwom.
Działania międzynarodowych zorganizowanych grup przestępczych.
b) Ekonomiczne:
Chęć zdobycia wpływów gospodarczych za granicą.
Ochrona interesów ekonomicznych obywateli za granicą.
Chęć przejęcia kontroli nad bogactwami naturalnymi znajdującymi się poza państwem.
Dążenie do zapewnienia dobrobytu kosztem innych uczestników.
Zróżnicowane tempo i poziom rozwoju gospodarczego.
c) Militarne:
Wyścig zbrojeń.
Podejrzenia o posiadanie broni masowego rażenia przez grupy terrorystyczne.
d) Ideologiczne:
Zimna wojna/dwublokowa rywalizacją
Tło kulturowe, cywilizacyjne (religia).
Migracje, niechęć asymilacji.
Thomas Homer-Dixon; 3 powody niedoboru zasobów środowiska naturalnego:
Wzrost populacji
Wyczerpywanie się zasobów naturalnych
Nierównomierna dystrybucja zasobów naturalnych
Wyliczył także 6 typów powstawania zjawisk sprzyjających powstawaniu konfliktów: efekt cieplarniany, dziura ozonowa, degradacja i wycinanie lasów, wyczerpywanie się zasobów wody i pogarszanie jej jakości, zmniejszenie zasobów rybnych.
Trzy rodzaje konfliktów: (1) konflikty międzypaństwowe powstające w związku z wyczerpywaniem się ilości zasobów naturalnych, które państwa chcą kontrolować; (2) konflikty między grupami społecznymi, zwłaszcza etnicznymi, powodowane migracjami ze względów ekologicznych; (3) konflikty wewnątrzpaństwowe, spowodowane niedoborem surowców naturalnych
Przestrzeń i struktura konfliktów międzynarodowych
Przestrzeń obejmuje przede wszystkim czynnik geopolityczny. Kraje sąsiadujące narażone są na większe prawdopodobieństwo konfliktu ze względu na ścisłe interakcje. Można wyróżnić różne typy konfliktów ze względu na położenie: lokalne, subregionalne, regionalne, ponadregionalne, globalne. Konflikty lokalne mogą stać się ważne, np. ze względu na zasobność w surowce, szlaki komunikacyjne.
Struktura obejmuje liczbę uczestników konfliktu oraz ich główne cele. Uczestnicy bezpośredni – aktorzy, między którymi toczy się konflikt; Uczestnicy pośredni – zaangażowani w konflikt, np. poprzez udzielenie wsparcia.
Istotnymi elementami w analizie struktury konfliktu są typy zachowań jego uczestników (przyjęta strategia i taktyka, zastosowane środki i metody), a także percepcja stron. Elementy te uwarunkowane są czynnikami historycznymi, kulturowymi, społecznymi, politycznymi, ekonomicznymi i wojskowymi.
Fazy konfliktów międzynarodowych
Stabilny pokój: rzadko dostrzegalna, utrzymywane są ograniczone stosunki; rozbieżność w celach i wartościach; spory rozwiązywane dyplomatycznie; państwa trzecie i organizacje międzynarodowe promują usunięcie rozbieżności i wzmocnienie współpracy.
Niestabilny pokój: procesy świadczące o poważnych zakłóceniach w relacjach; wzrasta poziom nieufności; wrogość; pojawiają się napięcia; działania prewencyjne (niedopuszczenie do zaostrzenia konfliktu); angażują się inni uczestnicy z obawy na zagrożenie bezpieczeństwa innych państw; mogą być zastosowane środki pokojowego rozwiązania sporu, dyplomatyczne (negocjacje, mediacje i dobre usługi, komisje badań, koncyliacje).
Kryzys: zaostrzenie sytuacji; duża intensywność, dynamika, zmienność; mobilizacja sił zbrojnych; podejmowane środki pokojowego rozwiązania sporu.
Wojna.
Zawieszenie broni: powstrzymywanie od wykorzystania instrumentów militarnych
Traktat pokojowy: zbliżenie zwaśnionych stron; budowanie infrastruktury pokoju; ustanawianie więzi politycznych, ekonomicznych, społecznych. Proces budowania pokoju może być długotrwały i nieskuteczny.
Kontekst sytuacyjny odnosi się do okoliczności, w jakich toczy się konflikt. Na przebieg wpływa zaangażowanie państw trzecich, mogą one działać na rzecz rozwiązania bądź podsycać. Na charakter może mieć też wpływ typ istniejącego systemu międzynarodowego, stabilność bądź konfliktogenność.
Podział na podstawie kryterium koncentracji potencjałów:
Jednobiegunowy – tylko jedno z najpotężniejszych państw jest zdolne do określania i narzucania pozostałym pewnych reguł i zachowań, przede wszystkim w kwestiach politycznych i bezpieczeństwa.
Dwubiegunowy – status mocarstw mają dwa państwa. Są zdolne kontrolować zachowania i politykę państw swojej hemisfery i utrzymywać stan równowagi między sobą i blokami. Zorientowane są na wzajemne zniszczenie.
Wielobiegunowy – istnieje kilka niezależnych centrów, które mają wpływ na kształtowanie stosunków międzynarodowych. Układ pentagonalny jest efektywniejszy od multipolarnego, opartego na trzech/czterech potęgach, ponieważ łatwiej stworzyć w nim koalicję.
Funkcje konfliktów międzynarodowych
Funkcja jawna – odnosi się do motywacji i jasno zdefiniowanych celów aktorów społecznych. Są to na przykład relacje między podjętymi działaniami a publicznie wyartykułowanymi celami stanu konfliktu.
Funkcja ukryta – pozwalają ocenić obiektywne konsekwencje podjętych przez nich działań.
Obejmują działania na rzecz: 1) osiągnięcia celów niewyartykułowanych publicznie, 2) zmiany pozycji i roli międzynarodowej uczestnika konfliktu, 3) integracji grupowej członków stron konfliktu dzięki rozwinięciu między nimi solidarności strukturalnej i ideologicznej oraz obniżeniu się poziomu niezgody, 4) zmiany środowiska wewnętrznego grupy.
Można zaliczyć także działania służące: 1) integracji określonej grupy uczestników przez tworzenie koalicji, 2) powstawaniu normatywnych regulacji konfliktów międzynarodowych, 3) zmianie w systemie międzynarodowym.