Problem oceny szkolnej i sposobów oceniania.

Sytuacja wymaga radykalnych zmian, tym bardziej, że niesprawiedliwe oceny nauczycielskie stawiane uczniom stają się przyczyną smutków, frustracji, agresji, a nawet samobójstw. Umiejętność oceniania siebie i innych wiąże się nierozerwalnie z umie­jętnością refleksyjnego postrzegania świata i zauważania jego złożoności. Można by zaryzykować twierdzenie, że ma wielki wpływ na poziom edukacji.

Ocenę, która bywa jeszcze u wielu nauczycieli i uczniów „celem samym w sobie” należy uczynić skutecznym narzędziem doskonalenia wspólnej praktyki, metodą kształtowania charakterów.

Przygotowywanie uczniów do odkrywania swojej wiedzy i niewiedzy jest jednym z ważnych zadań w procesie nowoczesnego uczenia się. Proces odnajdywania własnych osiągnięć i braków powinien jednak stać się zaję­ciem nie pozbawionym pozytywnych przeżyć. Zatem, mówiąc o potrzebie rozwijania u uczniów refleksji samooceniającej, o nowym sposobie sprawdzania i kontroli uzyskiwanych wyników, myślimy o takim modelu, który byłby operatywny w rękach uczniów i przez nich współtworzony.

Ocena winna motywować, zachęcać do pracy, być źródłem satysfakcji, zawierać informację zwrotną o stanie wiedzy i niewiedzy. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy ocena i kontrola przekształci się w samoocenę i samokontrolę, gdyż będzie miała wpływ na rozwój procesów samokształcenia. Zatem ocenianie nie może obejść się bez współudziału uczniów obdarowanych przez nauczycieli zaufaniem i wprowadzanych w różne techniki i sposoby życzliwego funkcjonowania oceny, opinii, systemu wartości w szkole, rodzinie i środowisku dziecka.

Nawet doskonałe narzędzia pomiaru stoso­wanego „od zewnątrz” są zbyt często narzędziami dobrego pomiaru bardzo złe­go stanu rzeczy...( wg. B. Dymary). Natomiast współpraca z uczniami w wymienionym zakresie, wyzwolenie ich akceptacji dla podejmowanych poczynań, usprawnia nauczanie, oszczędza czas i energię, gdyż akceptacja:

— uwalnia ucznia od wewnętrznych męczących dialogów na temat niespra­wiedliwości ocen szkolnych, zapobiega frustracjom;

— inspiruje do podejmowania różnych form współpracy z kolegami i nauczy­cielem oraz do ulepszeń w samej technice stawiania ocen;

— prowadzi do integracji postaw, ponieważ wiąże się z wieloma czynnościa­mi praktycznymi, wymagającymi kształcenia obiektywności, szacunku dla pracy, poczucia własnej wartości, odwagi potrzebnej do mówienia prawdy; ma wielkie znaczenie etyczne — jest niezbędnym warun­kiem innowacyjnej edukacji.

Ponadto tak rozumiana ocena i kontrola ma dużą wartość informacyjną. Do­starcza uporządkowanej wiedzy na temat własnych braków i osiągnięć, pozwala dzięki wspólnym pracom poznać wyniki zespołu, a niekiedy wybiórczo wyniki całej klasy, zatem prowadzi do więzi i współbycia.

Proces przekształcania systemu kontroli i oceniania w samokontrolę i samoocenę

Z artykułów B. Dymary: Ocena jako problem etyczny i praktyczny. Tworzenie z uczniami systemu kryteriów oraz norm oceny i kontroli oraz Etyczne i praktyczne aspekty oceniania dorosłych i dzieci W: „ Polski w praktyce”( miesięcznik)

Główne założenia systemu kontroli i oceniania zakładają aktywny współudział uczniów w procesie oceniania i można je ująć następująco:

1. W koncepcji kompleksowego uczenia się różne formy kontroli i oceny zostają przekształcone w samoocenę i samokontrolę, która w dużej mierze decyduje o okresowej i bieżącej ocenie pracy ucznia. Nauczanie kompleksowe jest koncepcją takiej organizacji pracy, która sprzyja tworzeniu się systemu norm i kryteriów ocen przy znacznym współudziale uczniów.

2. Samoocenę wystawia sobie każdy uczeń, zarówno w domu, jak i w klasie przy współudziale innych uczniów, nauczyciela, asystenta, członków zespo­łu operacyjnego lub innych osób. Korzysta z ich rad i wyjaśnień.

3. Samoocena ukierunkowana jest zasadniczo zadaniem poznawczym zawie­rającym przewidywany wynik w postaci wiadomości, umiejętności i rozu­mienia. Zadanie poznawcze reguluje i dynamizuje proces uczenia się. Jego wstępna, etapowa i końcowa analiza, staje się świetną okazją do urabiania refleksyjnej postawy uczniów, wymaga radzenia sobie w sytuacjach, będą­cych autentycznymi sytuacjami wychowawczymi, gdyż zawsze wiążą się one z jakąś alternatywą, jakimś wyborem.

4. Uczniowie korzystają z gotowych schematów, przewodników, wzorców do oceny danej pracy, danego rodzaju aktywności lub sami je tworzą, stają się twórcami pedagogiki stosowanej.

5. Uczeń wystawia sobie oceny cząstkowe, bieżące w toku realizacji komplek­su, np. za: aktywność pracy w zespole, aktywność w dyskusji plenarnej, poprawność, kulturę wypowiedzi, staranność prowadzenia notatek oraz ocenę syntetyczną za udział w realizacji całego kompleksu.

6. Co pewien czas odbywają się tzw. lekcje międzykompleksowe poświęcone wnikliwej charakterystyce osiągnięć i braków poszczególnych uczniów, ze­społów, całej klasy. Uczniowie piszą wówczas szczegółowe charakterystyki swojej pracy w podanym zakresie, a także uczestniczą w wystawianiu ocen zbiorczych np. za: czytelnictwo, aktywność, pomysłowość, skuteczność po­magania innym. Samooceny takie są wystawiane po żarliwych dyskusjach i analizach, niekiedy na podstawie norm i kryteriów punktacyjnych, nie­kiedy według przewodników słownych.

7. Warto też dodać, że oprócz podanych form samooceny, tj. samooceny cząstkowej — bieżącej, syntetycznej i zbiorczej, uczniowie otrzymują oceny stawiane przez nauczyciela np. za zadania klasowe, prowadzenie zeszytu, ale uczniowie mogą uczestniczyć także w tych czynnościach.

Przedkładana koncepcja może w znacznym stopniu przyczynić się do upraktycznienia nabywanych informacji i ich układania w struktury wiedzy. Wynika to z informacyjnej funkcji tworzone­go systemu, który z jednej strony uwalnia ucznia od nacisku ocen zewnętrznych, z drugiej zaś — dynamizuje jego działalność, gdyż jeśli wie on, czego nie wie lub nie rozumie, jeżeli ponadto opanował techniki pracy samodzielnej, podejmuje wówczas określone działania zmie­rzające do uzupełnienia wykrytych braków. To daje mu z czasem podstawę do uzyskania lepszej oceny. Przyznanie się do braków, umiejętność ich wykrycia, jest podstawą do pozytywnej oceny („Postaw sobie piątkę lub czwórkę, skoro tak dobrze wiesz, czego nie wiesz” — mówi nauczyciel).

Realizując kompleksy zajęć zintegrowanych niektórzy uczniowie są autorami sprawdzianów. Ponadto wdrożeni do samokontroli i samooceny potrafią sami określić stan swojej wiedzy, stan faktów elementarnych zdobytych na początkowej lekcji kompleksu. Są świa­domi konieczności zdobywania wiedzy „ponadelementarnej” po to, by swobodnie nią operować, rozwiązując zagadnienia zainspirowanych na zajęciach projektują­cych, gdzie analizuje się różne typy zadań poznawczych.

Postępowanie, o którym mowa powyżej, szczególnie ilustruje kompleks „Pozna­jemy postępowe idee publicystyki, literatury i nauki Odrodzenia: urywki dzieł Jana Ostroroga, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Mikołaja Kopernika i Mikołaja Reja” — 7 godz.

Każdy z uczniów po skończonym cyklu zajęć miał wygłosić wykład na jeden z podanych do wyboru tematów lub temat własny...

Temat 1: Żadne korzyści z wojny nie są tak wielkie, aby mogły jej szkodom dorównać (Andrzej Frycz Modrzewski).

Temat 2: Rozwiń myśli zawarte w naszej klasowej fraszce, dotyczące Mikołaja Kopernika.

Temat 3: Rozwiń myśli zawarte w naszej klasowej fraszce, dotyczące Andrzeja Frycza Modrzewskiego

Temat 4: Wymyśl lepszy lub bardziej odpowiedni dla ciebie temat wykładu.

Jakie są formy udziału uczniów w jego tworzeniu systemu oceny według kryteriów i norm ocen?

1. Słowna ocena wyjściowa własnych możliwości, określenie stanu wiedzy na podany temat. Wybór tematu wykładowego i pisemne uzasadnienie tego wyboru (temat 1).

2. Wzajemne oceny słowne, formułowane przez uczniów za aktywność w pra­cy zespołowej według podanego wyjaśnienia wstępnego dotyczącego norm: wzorowa aktywność, bardzo dobra aktywność, dobra aktywność, wystar­czająca aktywność, za słaba aktywność (temat 1 i 2).

3. Samoocena bieżąca według kryteriów:

a) znajomość epoki .................................................................... 0—5 pkt

b) znajomość tekstów ................................................................ 0—5 pkt

c) samodzielność, oryginalność dowodzenia, przekonywania........ 0—5 pkt

d) kultura języka wypowiedzi ..................................................... 0—3 pkt

(temat 3)

4. Samoocena syntetyczna, końcowa za wykonanie zadania poznawczego we­dług następujących kryteriów:

a) konstrukcja wykładu.............................................................. 0—4 pkt

b) rzeczowość, argumentacja ..................................................... 0—6 pkt

c) znajomość poza podręcznikowych źródeł wiedzy...................... 0—4 pkt

d) kultura wypowiedzi............................................................... 0—4 pkt

e) kontakt ze słuchaczami (ekspresja wykładu) .......................... 0—4 pkt

f) inne wartości (napisz jakie) ................................................... 0—4 pkt

Razem: ........................................................................................ 26 pkt

Normy:

celujący: 26 pkt

bardzo dobry: 25—23 pkt

dobry: 22—19 pkt

dostateczny: 18—16 pkt

dopuszczający: 15—13 pkt

niedostateczny: poniżej 13 pkt

Przedstawiony powyżej tok oceniania wskazuje, że w czasie 7-godzinnego cy­klu i w ramach czasu międzylekcyjnego uczniowie aż czterokrotnie stawiali sobie oceny i byli oceniani. Im uczniowie osiągną większą wprawę w posługiwaniu się normami i kryteriami, im bardziej zo­staną wdrożeni do pracy nad sobą i im częściej będą stawiani w sytuacjach wyzwalających ich refleksję samooceniającą, tym mniej będą potrzebować ocen zewnętrznych, a nawet ocen stawianych przez nich samych.

Technika wdrażania uczniów do samokontroli i oceny nie musi wyrażać się tyl­ko w proponowanych formach pracy będących dosłownie kontrolą i ocenianiem. Odbywa się ona także (i jest to szczególnie pożyteczne) podczas kwalifikowania wiedzy do objęcia jej sprawdzianem określonego typu.

Autentyczna samoocena i samokontrola, nagradzanie ucz­niów za wykrywanie własnej niewiedzy i błędów — to droga trudna, ale właściwa, bo prowadząca do „rywalizacji” z samym sobą, do zadawania pytań: Jak stawać się lepszym i dlaczego? Jak godzić wolność i konieczność, wolność i pozytywny przymus?

Wychowawcza wartość samooceny i samokontroli jest niewątpliwa, koncentruje uwagę ucznia na merytorycznej pracy, odsłania jej mechanizmy, przekształca motywy uczenia się w coraz bardziej bezinteresowne.

Proponowany powyżej system oceniania współgra z ideą oceniania kształtującego (D.Sterna: Ocenianie kształtujące w praktyce). W koncepcji tej wyróżnia się dwa rodzaje oceniania:

1/ przekazanie uczniom informacji zwrotnej pomagającej im się uczyć – ocena kształtująca;

2/ ocenianie efektów wyrażone stopniem szkolnym – ocena sumującą.

W praktyce oczekuje się mniej oceny sumującej a więcej oceny kształtującej. Ona bowiem:

- pomaga się uczniowi uczyć;

- prowadzi do rezygnacji z rywalizacji i wzajemnego porównywania się;

- porównujemy nie uczniów między sobą, a jedynie uczeń sprawdza swoje postępy;

- nauczyciel rezygnuje z roli nadzorczej na rzecz współpracy z uczniem, opartej na wzajemnym zaufaniu;

-nauczyciel nadal jest mistrzem, ale też sojusznikiem ucznia, który „przyłapuje go” na tym, że wie, umie, rozumie;

-podstawą oceny kształtującej jest formułowanie pytań kluczowych oraz precyzowanie zadań podsumowujących umożliwiających uczniowi stwierdzenie: nauczyłem się, zaskoczyło mnie…., podobało mi się….itp.

- nauczyciel wraz z uczniami ustala kryteria oceniania i ocenia rzeczywiście tylko to, co zostało wcześniej ustalone;

- nie należy łączyć oceny kształtującej z sumującą, bowiem wówczas często komentarz nauczyciela traci sens;

- ustalone wcześniej kryteria oceny są doskonałą podstawą oceny koleżeńskiej i samooceny;

- należy wykorzystywać błędne odpowiedzi uczniów, a także dać uczniom czas na odpowiedź, by mogli się nad nią zastanowić , podyskutować w parach;

Informacja zwrotna formułowana przez nauczyciela pod adresem ucznia powinna zawierać:

1/ wyszczególnienie i docenienie elementów jego pracy, nie może być ogólna;

2/ odniesienie do tego co wymaga poprawy lub intensywnej pracy ucznia;

3/wskazówki co uczeń ma konkretnie poprawić;

4/ wskazówki w jakim kierunku mają pójść dalsze działania naprawcze.

Przywołana wcześniej ocena koleżeńska zmienia rywalizację we współdziałania, podnosi wzajemną odpowiedzialność za efekty nauki. W toku ekspozycji oceny kształtującej uczeń nabywa umiejętności samoceny. Potrafi odpowiedzieć na szereg pytań: co już wiem?, nad czym muszę jeszcze popracować?, co powinienem zmienić w swoim systemie uczenia się?, jakie podejmę postanowienia na przyszłość? Takie podejście do problemu oceny sprawia, że uczeń staje się autentycznym podmiotem w procesie uczenia się, podmiotem świadomym swych osiągnięć i odpowiedzialnym za działania naprawcze, które sam sobie wyznacza. Wszystko to zaś odgrywa wiodącą role w procesie podnoszenia efektywności kształcenia. Stąd też ciągle aktualne i nośne jest przesłanie: Jakie ocenianie – taka szkoła!