OKRES PRENATALNY

To okres od poczęcia do narodzin

Rozwój prenatalny

dzieli się na trymestry, tzn. na trzy równe odcinki czasowe, z których każdy obejmuje trzy miesiące. Na podstawie tego podziału omówimy zmiany zachodzące w okresie prenatalnym, które mają istotne znaczenie w analizie rozwoju psychicznego dziecka.

PIERWSZY TRYMESTR rozwoju

Pierwszy trymestr to okres najbardziej intensywnego rozwoju płodu. Z zapłodnionej komórki jajowej powstaje istota przypominająca wyglądem miniaturowego człowieka ze wszystkimi podstawowymi, zaczynającymi funkcjonować narządami wewnętrznymi. Rozwój przebiega wtedy przede wszystkim pod wpływem genetycznie zakodowanego porządku.

Prawie wszystkie wady wrodzone powstają w pierwszym trymestrze rozwoju, gdyż jest to okres intensywnej organogenezy, w którym wrażliwość na działanie szkodliwych czynników jest szczególna. Czynnikami, które mogą zaburzyć prenatalny rozwój dziecka są szczególnie: nikotyna, alkohol, narkotyki, leki, promieniowanie, skażenie środowiska, niewłaściwa dieta, choroby, stres matki

Rozwój fizyczny:

Pierwszy miesiąc

• Kończy się faza jaja płodowego, a rozpoczyna faza zarodkowa (embrionalna).

• Zarysowuje się okolica głowy.

• Tworzą się oczy.

• Od 21 dnia pracuje serce.

• Tworzy się zamknięty system naczyń krwionośnych.

• Powstają zaczątki 33 kręgów.

• Pojawia się jama ustna, zawiązki narządów wewnętrznych, kończyn, uszu i nosa oraz 40 par mięśni.

• Kończąc pierwszy miesiąc zarodek ludzki jest zwinięty w łuk, ma ponad 0,5 cm długości i waży poniżej 1 g.

Kształtowanie się układu nerwowego i jego współpracy z układem mięśniowym

• 13.dnia od poczęcia tworzą się zawiązki układu nerwowego- ektoderma uwypukla się wyznaczając oś ciała-kresą pierwotną.

• 19.dnia wzdłuż osi powstaje cewa nerwowa złożona
  z pierwotnych neuronów.

• Około 21. dnia powstają komórki ośrodkowego układu nerwowego i trzy pierwotne pęcherzyki mózgowe : tyłomózgowie, śródmózgowie i przodomózgowie.

Pierwsze spontaniczne ruchy są wynikiem samo generujących się impulsów nerwowych, których źródłem jest rdzeń kręgowy, funkcjonuje on jak prymitywny mózg, koordynujący ruchy.

Drugi miesiąc

• okres tworzenia się podstawowych narządów (organogeneza) pojawiają się zawiązki dłoni i stóp, gruczołów rozrodczych, narządów płciowych,

• twarz nabiera bardziej ludzkiego wyglądu,

• głowa staje się największą częścią ciała,

• pojawiają się zawiązki zębów,

• w zawiązku oka powstaje barwnik widoczny przez przezroczystą skórę dziecka,

• serce, szczęka i żuchwa są całkowicie uformowane, wytwarza się podniebienie i przewód nosowo-łzowy,

• wątroba podejmuje wytwarzanie komórek krwionośnych,

• tworzą się wargi i zawiązek języka,

• małżowina uszna przybiera kształt odziedziczony po rodzicach,

• drogi moczowo-płciowe i przewód pokarmowy oddzielają się od siebie,

• kostnieją żebra i kręgi,

• gałki oczne nabierają pigmentu, tworzą się powieki,

• na dłoniach pojawiają się główne linie papilarne,

• następuje rozwój gruczołów dokrewnych oraz kubków smakowych,

• u dziewczynek rozpoczyna się formowanie łechtaczki, u chłopców – moszny,

• kończąc drugi miesiąc płód mierzy 3 cm,

• kończy się zarodkowy okres rozwoju.

• Powstaje pięć pęcherzyków mózgowych i rozpoczyna się różnicowanie komórek nerwowych kory mózgowej.

• W środkowej części mózgu tworzy się przysadka mózgowa.

• W 6. tygodniu występują pierwsze odruchy nerwowe.

• W 7. tygodniu okolica warg staje się wrażliwa na dotyk i jej lekkie podrażnienie powoduje reakcję uogólnioną całego ciała w postaci zwrotu tułowia.

• W 8. tygodniu następuje silny rozwój pęcherzyków mózgowych, zaczyna się unerwianie tworzącego się ucha wewnętrznego.

Trzeci miesiąc:

• Rozpoczyna się płodowy okres życia.

• Dziecko jest coraz bardziej aktywne, przejawia już indywidualne cechy w wyglądzie i zachowaniu.

• Grubieje skóra i mięśnie.

• Na skórze wyrasta meszek płodowy.

• Powieki przykrywają oczy.

• Na dłoniach i stopach pojawiają się związki paznokci

• Twarz ma już proporcje dziecięce.

• Powstaje otwór odbytowy i gruczoły wytwarzające ślinę.

• Nerki produkują mocz, kora nadnerczy wydziela hormony.

• Rozwijają się struny głosowe.

• Płód ma 7,5 cm długości i waży 14 g.

• W 9. tygodniu doskonali się zmysł dotyku

• (np. powieka pod wpływem dotknięcia zaciska się, a dłoń zwija się w piąstkę).

• Neurony w rdzeniu kręgowym zaczynają rozsyłać sygnały nerwowe do poszczególnych kończyn, dzięki czemu mogą się one poruszać niezależnie od siebie.

• Tworzy się nerw węchowy.

• Doskonali się wrażliwość dotykowa okolicy twarzy np. stwierdzono eksperymentalnie, że lekkie dotknięcie czoła powoduje obrót głowy.

• W 11. tygodniu zwiększa się powierzchnia czuła na dotyk. Górna część klatki piersiowej oraz ramiona stają się wrażliwe. Tworzą się podstawowe receptory powonieniowe.

• W 12. tygodniu przysadka mózgowa zaczyna wydzielać hormony .

• Kształtuje się nerw łączący gałkę oczną z częścią potyliczną mózgu.

• Pojawiają się pierwsze nieregularne ruchy klatki piersiowej, ruchy nabierania i wypierania wód płodowych oraz ssania. Są one treningiem mięśni które po urodzeniu biorą udział w funkcjach zapewniających dziecku samodzielną egzystencję poza organizmem matki.

DRUGI TRYMESTR

Drugi trymestr życia dziecka cechuje najbardziej intensywny wzrost oraz duże tempo rozwoju układu nerwowego

Rozwój fizyczny:

Czwarty miesiąc:

• szczególnie intensywny przyrost długości i ciężaru

• rozwój mięśni karku utrzymujących główkę

• powstanie poduszeczek dotykowych na palcach a na nich bruzd tworzących układ linii papilarnych

• wykonywanie przez narządy wielu funkcji

• magazynowanie brunatnej tkanki tłuszczowej, która przekształcana jest bezpośrednio w energię

• zwiększanie się ilości płynu owodniowego, który utrzymuje stałą temperaturę, łagodzi wstrząsy i skutki urazów fizycznych matki, pozbawia dziecko uczucia ciężaru ciała oraz dostarcza wodę wraz ze składnikami odżywczymi

• dojrzewanie mózgu, pojawienie się na nim zwojów i bruzd, uformowanie móżdżku

• powstawanie nowych połączeń nerwowych

Piąty miesiąc:

• porost włosów, brwi i rzęs

• pojawienie się paznokci

• wysłuchiwane stetoskopem tony serca

• osiągnięcie ostatecznej wielkości ślimaka w uchu

• uwidocznienie się w mózgu bruzdy czołowej, ciemieniowo-potylicznej i ostrogowej oraz spoidła

• stopniowo aktywność dziecka staje się regularna i cyklicznie zmienia się

Szósty miesiąc:

• maź płodowa pokrywa skórę i chroni ją przed zmacerowaniem przez sole mineralne zawarte w płynie owodniowym

• wytwarzanie się wiązadeł stawowych

• kostnienie szkieletu

• magazynowanie przez dziecko substancji potrzebnych po urodzeniu

• porost włosów i paznokci

• dojrzewanie narządów wewnętrznych

Umiejętności psychoruchowe:

W miejsce nieregularnych ruchów pojawiają się ruchy pełne wdzięku, wyczuwalne dla matki. Ruch kształtuje siłę i precyzję mięśni oraz ruchomość stawów.

Czwarty miesiąc:

• dziecko intensywnie ćwiczy ruchy związane z ważnymi po urodzeniu funkcjami życiowymi

np. w 13. tygodniu pojawiają się próbne ruchy oddychania polegające na skurczu klatki piersiowej, a w 15. tygodniu ruchy nabierania i wypierania wód płodowych

Piąty miesiąc:

• matka może już stwierdzić, że dziecko śpi, ma czkawkę, kopię, obraca się, przeciąga się po śnie

 

Szósty miesiąc:

• wzrost częstotliwości i siły skurczów i rozkurczów klatki piersiowej oraz ruchów ssania

• naprzemiennie zharmonizowana aktywność ruchowa matki i dziecka

Rozwój zmysłów

W tym trymestrze wszystkie zmysły są funkcjonalnie czynne, tworzą się ich korowe ośrodki oraz powiązania między nimi. Dziecko odbiera wrażenia zmysłowe, lecz nie integruje ich jeszcze w schematy spostrzeżeniowe.

Czwarty miesiąc:

• miedzy 14. a 15. tygodniem cała powierzchnia ciała staje się wrażliwa na dotyk

• dziecko reaguje na smak wód płodowych oraz zmianę ich ciśnienia

• z końcem mielinizacji nerwów narządu przedsionkowego, pojawiają się odruchy błędnikowe

• początek funkcjonowania narządu Cortiego

Piąty miesiąc:

• chemiczna aktywność kubków smakowych

• dziecko reaguje przyspieszeniem akcji serca, zwiększeniem ruchliwości całego ciała oraz gałek ocznych na nagłe zmiany temperatury, oświetlenia oraz silne dźwięki i wibracje

Szósty miesiąc:

• stopniowe otwieranie się szpary powiekowej

• poruszanie się gałki ocznej w górę, w dół i na boki

• wyraźna reakcja na silne światło oraz dźwięk

• w pełni dojrzałe receptory równowagi pod względem rozmiaru

TRZECI TRYMESTR

Trzeci trymestr to okres, w którym wzrasta możliwość przeżycia płodu poza organizmem matki. Jeśli urodzi się ono po 28. a przed 36. tygodniem ciąży nazywamy go wcześniakiem i jego szanse prawidłowego rozwoju zależą m.in. Od płci( większa przeżywalność dziewczynek), wagi ciała, wad lub chorób wrodzonych, przyczyn przedwczesnego urodzenia. Charakterystyczna cecha tego okresu jest intensywny rozwój tkanki tłuszczowej, co prowadzi do podwojenia wagi. Dziecko pije około litra płynu owodniowego dziennie, co dostarcza mu około 15 % zapotrzebowania odżywczego. Zwiększa się powierzchnia kory mózgowej. Rozwój połączeń nerwowych jest na tyle zaawansowany, ze w korze mózgowej zachodzi proces dyskryminacji bodźców, uczenia się, zapamiętywania, nabywania nawyków i preferencji, doświadczenia pierwotnych emocji.

Rozwój fizyczny:
Siódmy miesiąc:

• dziecko osiąga ok. 30 cm długości i waży 90-135 dag,

• w dalszym ciągu rosną włosy i paznokcie,

• u chłopców jądra z jamy brzusznej zsuwają się do moszny,

• zmniejsza się przestrzeń wokół płodu, co utrudnia swobodne poruszanie się,

• powstają wzorce pamięciowe ruchów,

• większość odruchów wrodzonych jest już widoczna (np. odruch ssania, poszukiwania pokarmu, kroczenia czy chwytania).

Przełom siódmego i ósmego miesiąca:

• pojawia się intensywna aktywność kory mózgowej,

• układ nerwowy sprawniej koordynuje ruchami ciała, zawiaduje czynnościami, myśleniem i uczuciami,

• płód coraz częściej przybiera pozycję główkową w dół,

• wytwarza się zdolność lewej półkuli mózgowej do przyjmowania dźwięków mowy, a prawej – muzyki.

• Mózg szczególnie intensywnie ćwiczy funkcje oraz integruje informacje w czasie fazy „ marzeń sennych”

Ósmy miesiąc:

• dziecko waży 180-220 dag,

• skóra wygładza się i różowieje,

• ciało przybiera kształt bardziej zaokrąglony,

• nadal dojrzewają narządy wewnętrzne, zwłaszcza układ oddechowy

Stany behawioralne:
Dziewiąty miesiąc:

• na 2 tygodnie przed urodzeniem płód przestaje rosnąć,

• w jelicie grubym gromadzą się martwe komórki przewodu pokarmowego oraz połknięte włoski utraconego meszku płodowego.

• Jest wyrazem aktywności i zintegrowanego działania układu nerwowego

• Stanowi fizjologiczne podłoże rozwoju życia psychicznego

• Na stan behawioralny składa się określona kombinacja fizjologicznych i behawioralnych zmiennych

• Cztery stany wg J.G. Nijhuisa’a: głęboki sen, regularny sen, aktywny sen, spokojne czuwanie

• Każdy stan wyznaczają 3 czynniki: rytm pracy serca, ruchy ciała, obecność lub brak ruchów gałek ocznych

• Wskaźniki towarzyszące: obecność i regularność: ruchów oddechowych, ruchów ust, wydalania moczu oraz określonych parametrów metabolicznych i hemodynamicznych

ROZWÓJ ZMYSŁÓW

• Dziecko staje się istota czującą i reagującą już przed urodzeniem

• Narządy zmysłów rozpoczynają funkcjonowanie w kolejności: dotyk, równowaga, węch, smak, słuch, wzrok

• Rozwój zmysłów jest wzajemnie od siebie zależne ( zjawisko intersensoryczności)

• DOTYK

środowisko wewnątrzmaciczne dostarcza symulacji dotykowej – dziecko dotyka ściany macicy, łożyska, pępowiny, siebie, zwłaszcza swojej twarzy, która jest szczególnie wrażliwa na dotyk

• SŁUCH

dziecko odbiera dźwięki, głos matki i innych osób, muzykę- zdolność do odbioru dźwięków o niskich częstotliwościach rozwija się szybciej i są one lepiej przewodzone. Odnotowano preferencje dzieci do spokojnej muzyki o stałym rytmie i tempie podobnym do uderzeń serca człowieka dorosłego w stanie spoczynku

• WĘCH

Dziecko rodzi się ze zdolnością do odróżniania zapachów przyjemnych i nieprzyjemnych oraz komponentów mieszankę

• WZROK

światło dociera przez coraz bardziej naciągniętą skórę brzucha. W normalnym środowisku macicznym panuje półmrok i nie dostarcza ono dziecku bodźców wzrokowych, dlatego siatkówka tworzy własne sygnały bez światła i wysyła je do mózgu

• BÓL

receptory bólu pojawiają się już w 7 tyg. Życia i szybko osiągają taką liczbę jak u dorosłego człowieka. ilość ich połączeń z mózgiem poprzez występujące drogi czuciowe jest kompletna już w połowie życia prenatalnego, ale bodźce bólowe są słabo przekazywane, reakcja jest opóźniona a efekt bólowy trwa dłużej.

Nabywanie indywidualnych cech.

O niepowtarzalności każdego z nas decyduje fakt naszego powstania jako jedna z miliardów możliwych kombinacji komórki płciowej ojca i matki. Zapis wszystkich cech organizmu, dotyczący budowy i funkcjonowania każdej komórki ciała , wyglądu zewnętrznego, zdolności , temperamentu, predyspozycji osobowościowych oraz podatności na choroby mieści się w komórce jajowej, oraz w plemniku. W ciągu 266 dni z 1 komórki jajowej powstaje organizm składający się z ponad 200mln. różnych komórek. Każda komórka będzie miała charakterystyczne cechy.

Czynniki zaburzające rozwój prenatalny

Rozwój człowieka zależy od czynników genetycznych paragenetycznych i pozagenetycznych.

• genetyczne –są przekazywane dziedzicznie lub są spowodowane działaniem na komórki rozrodcze, zygotę i embrion szkodliwych czynników powodujących zmiany dziedziczne.

• Para genetyczne - to genetyczno-konstytucjonalne właściwości matki, stanowiące tzw. regulator matczyny. Wpływający na modyfikacje predyspozycji genetycznych dziecka.

• Pozagenetyczne - są przyczyną chorób i wad wrodzonych pozostałych w okresie jajowym ,zarodkowym i płodowym.

To czy dany czynnik stanie się szkodliwy dla rozwijającego się organizmu oraz rozmiar i znaczenie powstałego zaburzenia, zależy od:

• właściwości organizmu matki oraz łożyska

• właściwości konstytucyjnych dziecka

okresu rozwojowego w którym dany czynnik zadziałał

Zależność rozwoju od płci

• Dymorfizm płciowy, a wiec dwupostaciowość organizmów odmiennych pod względem morfologicznym, fizjologicznym i psychicznym, jest szczególnie widoczny w zakresie układu rozrodczego, ale dotyczy również mózgu. Pod wpływem czynników genetycznych i hormonów obecnych w organizmie matki, pochodzących z łożyska i produkowanych przez organizm dziecka, następuje maskulinizacja i feminizacja mózgu

Kształtują się odmienności w rozwoju fizycznym i psychicznym.

• W pewnych aspektach dziewczynki przed urodzeniem rozwijają się szybciej niż chłopcy. U chłopców zaś szybciej przebiega proces wzrostu. Są oni jednak bardziej podatni na działanie szkodliwych czynników.

Cechy układu nerwowego jako podłoże indywidualnego zróżnicowania w rozwoju

• W trzecim trymestrze zauważalne są indywidualne różnice, uwidaczniające się w cechach temperamentu, w spontanicznej aktywności, w elementarnych funkcjach popędowo – emocjonalnych, wzorcach ruchów, przejawach potrzeb, preferencjach, szybkości i trwałości uczenia się. Już wtedy takie dziedziczne cechy układu nerwowego jak labilność i zrównoważenie, ekstrawersja i introwersja mogą być uchwytne.

Aktywność ruchowa

• Dzieci które były ruchowo aktywne w łonie, okazywały się lepiej rozwinięte psychoruchowo w 3 r. ż., zaś te, które wykazywały mała spontaniczna aktywność w ost. 2 miesiącach cechowały się wolniejszym rozwojem w zakresie psychomotoryki i mowy.
  Natomiast dzieci stale ruszające się w łonie( może to być spowodowane stresem matki lub niedotlenieniem- paląca matka), częściej już od urodzenia wykazują nadruchliwość, drażliwość.

Reakcja na stres

• Podobnie indywidualna cechą dziecka jest sposób reagowania na stres. Dzieci które w okresie płodowym wolno i słabo reagowały na nagły, silny dźwięk, a szybkość uderzeń ich serca była stała i trudno było wytracić je z rytmu, w wiele lat po urodzeniu były stabilne emocjonalnie, bez wybujałej fantazji, kontrolowały swoje emocje.

• Natomiast dzieci które w okresie prenatalnym reagowały żywo
  i szybko na każdy dźwięk, były oceniane po urodzeniu jako nadpobudliwe, nadwrażliwe, żywo reagujące uczuciowo i poznawczo na bodźce z otoczenia, bardziej twórcze.

Uczenie się i pamięć w zakresie różnych modalności zmysłowych

W okresie ostatnich trzech miesięcy przed urodzeniem dziecko ma już zdolność uczenia się i zapamiętywania, tj. przechowywania informacji. Okres rozwoju prenatalnego stanowi integralną część naszego życia.

Doświadczenia tego okresu, wpływają na to, jak później postrzegamy świat, myślimy, uczymy się, reagujemy emocjonalnie, śnimy, jaki jest nasz biorytm lub dominujące samopoczucie. Zapamiętywanie doświadczeń prenatalnych obejmuje wszystkie modalności.

ZMYSŁ RÓWNOWAGI

Pamięć prenatalnego okresu życia dotyczy m.in. poziomu mięśniowego, czego wyrazem jest przyjmowanie pozycji płodowej zaraz po urodzeniu, a w późniejszym czasie pozycja ta przynosi rozluźnienie podczas snu i w chwilach stresu. „Pamięć ograniczonej przestrzeni” wokół ciała z okresu płodowego przejawia się np. relaksem jaki daje nam odpoczynek w dużym miękkim fotelu. Do tego dochodzi jeszcze „pamięć środowiska wodnego”- odpoczynek w wannie oraz „pamięć rytmicznego kołysania ciała” skąd bierze się np. relaksujące i usypiające działanie kołyski czy hamaka.

RYTM NAPRZEMIENNEJ AKTYWNOŚCI

Dziecko wypracowuje swój rytm naprzemiennej aktywności na wzór swojej matki. W zależności od jej trybu życia, stopnia rytmiczności i stałości pewnych form aktywności (jedzenie, sen, odpoczynek, ruch) dziecko nabywa przyzwyczajeń. W rytmie procesów biologicznych noworodka można zaobserwować wpływ trybu życia matki. Stąd dzieci „skowronki" i dzieci „sowy" oraz dzieci o przerywanym rytmie snu

ZMYSŁ SMAKU I WĘCHU

Z badań wynika, że prenatalne doznania węchowe i zapachowe są pamiętane po urodzeniu i jak „nić Ariadny” pomagają w orientacji w świecie, zapewniają poczucie bezpieczeństwa. Dzięki temu niedługo po urodzeniu noworodek po zapachu rozpoznaje matkę i wykazuje preferencję dla smaku jej mleka.

ZMYSŁ WZROKU

Dziecko rozwija się w mroku matczynego łona i pamięć tego doświadczenia wzrokowego wskazuje tendencja do przyciemniania światła, gdy chcemy odpocząć. Przy obecnym stanie wiedzy wydaje się, że wzrok znacznie mniej bierze udział w struktulizacji mózgu przed urodzeniem. Stąd niewidomy noworodek wykazuje mniejsze opóźnienie rozwojowe niż noworodek głuchy.

ZMYSŁ SŁUCHU

Zjawisko warunkowania klasycznego i habituacji w zakresie słuchu jest obserwowane w trzecim trymestrze rozwoju. Habituacja i zapamiętanie dotyczy dźwięków często obecnych w otoczeniu, dziecko przyzwyczaja się do nich i nie reaguje na nie jako na stresor. Odtwarzanie noworodkom rytmu serca człowieka dorosłego daje im poczucie ciągłości doświadczeń, uspokaja, rozluźnia, zmniejsza trudności z oddychaniem, jedzeniem, snem; zmniejsza także zachorowalność.

PAMIĘĆ DOŚWIADCZEŃ EMOCJONALNO-SPOŁECZNYCH

Dziecko już w okresie rozwoju prenatalnego przeżywa proste emocje, wywołane bodźcami z zewnątrz lub stanem środowiska sródmacicznego

KOMUNIKACJA NEUROHORMONALNA

• Wraz z krwią docierają do dziecka hormony które są fizycznym odpowiednikiem emocji matki

• Spełniają one rolę mediatora, łącznika między psychiką matki a psychiką matki

• W sytuacji gdy matka jest bardzo aktywna fizycznie lub zmienia się praca jej autonomicznego układu nerwowego i neuroprzekaźników. Docierają one natychmiast przez łożysko do organizmu dziecka

KOMUNIKACJA BEHAWIORALNA

• Negatywne przeżycia emocjonalne w okresie ciąży mogą być źródłem przemocy wobec dziecka

• Szczególnie niebezpieczna jest przemoc fizyczna oraz podejmowaniem działań, które są niedojrzałymi sposobami radzenia sobie z trudna sytuacją

• Każdy rodzaj używek ma działanie toksyczne i może spowodować niedotlenienie

KOMUNIKACJA PSYCHICZNA

Dotyczy sfery myśli i wyobrażeń matki: jej doświadczeń życiowych, które mają wpływ na przebieg ciąży, porodu, połogu i laktacji oraz rozwoju prenatalnego.

Ocena funkcji noworodka Skala Apgar