OSOBA PRAWNA

1. Osoba prawna, a osoba fizyczna. Pojęcia

2. Rozwój historyczny i powstanie osoby prawnej.

3. Istota osób prawnych: teorie negujące i uznające realne istnienie osób prawnych.

4. Zdolność prawna osób prawnych

5. Zdolność do czynności prawnych osób prawnych

6. Ochrona dóbr osobistych osoby prawnej

7. Kategorie osób prawnych

PUNKT 1: Osoba prawna, a osoba fizyczna. Pojęcia.

Osoba fizyczna- każdy człowiek od chwili narodzin, aż do śmierci, któremu przysługują pewne prawa i obowiązki.

Z osobą fizyczną mamy do czynienia od chwili urodzenia człowieka. Narodziny są również momentem, od którego osoba fizyczna uzyskuje zdolność prawną, tzn. może być podmiotem praw lub obowiązków. Wyjątkiem od tej zasady jest dziecko poczęte, ale nienarodzone (tzw. nasciturus), które może być podmiotem praw pod warunkiem, że urodzi się żywe. Jednakże, aby móc w pełni samodzielnie dokonywać czynności prawnych, osoba fizyczna musi posiadać pełną zdolność do czynności prawnych, którą nabywa z chwilą uzyskania pełnoletniości. Kodeks cywilny przewiduje również przypadki, w których osoba fizyczna może zostać częściowo lub całkowicie pozbawiona zdolności do czynności prawnych. Osoba fizyczna kończy swój byt prawny w chwili śmierci lub uznania jej za zmarłą według przepisów Kodeksu cywilnego. 

1. Osoba prawna- jednostka organizacyjna, która została przez normę prawną wyposażona w zdolność prawa, która zatem może być podmiotem stosunków cywilnoprawnych.

2. Osobę prawną definiuje się zazwyczaj, jako trwałe zespolenie ludzi i środków materialnych w celu realizacji określonych zadań, wyodrębnione w postaci jednostki organizacyjnej wyposażonej przez prawo (przepisy prawa cywilnego) w osobowość prawną.

Za jednostkę organizacyjną można podać twór społeczny, prezentujący się w postaci zorganizowanej formy działalności ludzkiej, czyli zjawiska.

Natomiast osoba prawna powstaje w konsekwencji określonych zdarzeń prawnych, uregulowanych poza Kodeksem cywilnym. Dany podmiot nabywa osobowość prawną, a więc zdolność prawną do działania w sferze stosunków cywilnoprawnych, przeważnie z chwilą, w której zostanie wpisany do odpowiedniego rejestru (np. rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego). Wskazać przy tym należy, że osoba prawna podejmuje działania za pośrednictwem swoich organów. Ustanie bytu prawnego osoby prawnej następuje najczęściej z chwilą wykreślenia jej z właściwego rejestru. Przy czym, osoby prawne nie mogą zostać pozbawione i ograniczone w zdolności do czynności prawnych, co oznacza, że mają one pełną zdolność do podejmowania czynności prawnych.

PUNTK II: Rozwój historyczny i powstanie osoby prawnej.

Geneza instytucji osób prawnych zaczęła się w prawie rzymskim. Zalążkiem była gmina terytorialna (manicipium), którą początkowo uznawano za zbiorowość jednostek, ale później zaczęto określać ją, jako odrębny podmiot prawa i obowiązków.

Osoby prawne w średniowieczu

Początkowo osobowość prawną posiadały:

• fundacje o celach religijno-charytatywnych (tzw. piae causae);

• związki polityczno-terytorialne (opola, żupy);

• związki i instytucje religijne (katolickie biskupstwa i klasztory, żydowskie kahały);

• miasta (początkowo komuny północnowłoskie, w Polsce od około XIII wieku), organizacje miejsce (cechy i gildie kupieckie), uniwersytety;

• od połowy XVI wieku kompanie handlowe, spółki komandytowe (osoby prawne mające na celu prowadzenie działalności gospodarczej).

Według art. 35 k.c. Powstawanie osoby prawnej określają właściwe przepisy.

Zależnie od tego, w jakim zakresie państwo zastrzega sobie wpływ na powstanie osoby prawnej odróżnia się tradycyjne, trzy systemy:

1. system aktów organów państwa (ustawowy)

2. system koncesyjny

3. system normatywny(rejestracyjny)

System ustawowy – w drodze ustawy tworzona jest pewna instytucja, a przepisy tej ustawy nadają jej jednocześnie osobowość prawną. W tym trybie powstają m.in. państwowe szkoły wyższe, a także wyspecjalizowane agencje państwowe. Akt jest niezbędną przesłanką jej powstania. Może nim być akt normatywny, jak ustawa (np. ustawa z 25.04.1997 o Polskiej Akademii Nauk) czy rozporządzenie Rady Ministrów albo akt administracyjny (erekcyjny) -> przedsiębiorstwa państwowe

System koncesyjny – powstanie osoby prawnej uzależnione od specjalnego zezwolenia władz; system historycznie wcześniejszy. -> organizacja społeczna powstaje z inicjatywy założycieli, którymi mogą być osoby fizyczne albo osoby prawne, lecz muszą otrzymać zgodę władz.

System rejestracyjny (normatywny) – akt normatywny określa w sposób generalny przesłanki, od których spełnienia zależy powstanie konkretnej osoby prawnej; jedną z przesłanek jest wpis do odpowiedniego rejestru (nie ma potrzeby uzyskiwania zezwolenia organu państwa (art.,9). Przejście na system rejestracyjny nastąpiło na przełomie XIX i XX wieku. -> powstanie konkretnej jednostki zależy od tego, czy spełnia oba przesłanki. Jeśli założyciele spełnią te warunki nie będzie już potrzebne pozwolenie władz, jednak państwo zastrzega sobie kontrolę nad tym, czy zachowane zostały wszystkie, przewidziane prawem wymagania. Nabycie osobowości prawnej uzależnione jest od wpisania danej organizacji do wpisania do odpowiedniego rejestru (art.19).

System normatywny obowiązuje przede wszystkim przy powstawaniu spółek akcyjnych i spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz związków zawodowych.

Osoba prawna powstaje dopiero z chwilą jej zarejestrowania art. 37 punkt 1. Pomocne jest to przy różnego rodzaju umowach, gdyż osoba trzecia może potwierdzić najważniejsze danych danej organizacji/spółki, np. kto jest jej prawnym właścicielem. Dalej ciągnąc temat, osoby trzecie nie mogą zasłaniać się nieznajomością danych, które zostały wpisane do rejestru art. 11 punkt 1.

PUNKT III: Istota osób prawnych: teorie negujące i uznające realne istnienie osób prawnych

Wzrost liczby osób prawnych oraz ich wielkie znaczenie społeczne stały się przyczyną wielu prób podejmowania przez naukę, zmierzających do wyjaśnienia istoty tej instytucji. Powstały w ten sposób wiele teorii, które można podzielić na dwie zasadnicze grupy:

1. negujące realne istnienie osób prawnych:

   1. teoria fikcji

   2. teoria majątku

   3. teoria interesu

   4. teoria kolektywnej własności

   5. teoria majątku urzędowego

   6. teorie pozytywistyczne i normatywne

2. uznające realny byt osoby prawnej:

   1. teoria organiczna

   2. teoria realistyczna

Koncepcje osób prawnych – negacja realnego istnienia

• Teoria fikcji (Friedrich Carl von Savigny) – powstała już w średniowieczu, i została rozbudowana przez Friedricha. Realnym podmiotem prawa może być tylko człowiek, zatem osoby prawne dopuszczane są do obrotu prawnego jedynie na podstawie fikcji prawnej.

• Teoria majątku celowego (Alois Brinz) – osoba prawna jest bezpodmiotowym majątkiem związanym z pewnym celem.. Oderwanie majątku i celu od żywych ludzi, tworząc podwójną fikcję

• Teoria interesu (Rudolf Jhering) – osoba prawna jest tylko środkiem techniki prawnej (prawnie chroniony interes może być związany tylko z osobami fizycznymi).

• Teoria kolektywnej własności (Marcel Planiol) – osoba prawna jest szczególną postacią własności kolektywnej (jej podmiotem jest zbiór ludzi, np. w przypadku własności państwa – całe społeczeństwo).

• Teoria majątku urzędowego- podmiotem praw może być tylko człowiek, jako istota obdarzona wolą. Podmiotem rzeczywistym osoby prawnej są jej zarządcy. Są właścicielami majątku osoby prawnej tylko formalnie, gdyż materialnie majątek ten stanowi tzw. Majątek urzędowy.

• Teorie pozytywistyczne i normatywne- w późniejszych latach, występowały w różnych odmianach (Rumelun, Jellinek, Kelsen, Wolf, z polskich Jaworki i Rudenstein). Ich wspólną cechą jest porzucenie usiłowań wykrycia istoty osobowości prawnej i uznanie jej za czystą abstrakcję czy konstrukcję prawnicza, potrzebna dla powiąznia praw i obowiązków z jakimś punktem zaczepienia.

Koncepcje osób prawnych – uznania realnego bytu

• Teoria organiczna (Otto von Gierke) – osoba prawna to realny, psychofizyczny organizm ukształtowany na wzór organizmu biologicznego, z własną wolą, własnymi organami i pełną zdolnością do czynności prawnych.

• Teorie realistyczne- ujmujące osobę prawną jako realny twór społeczny (R. Saleilles, Fryderyk Zoll (młodszy)).

PUNKT IV: Zdolność prawna osób prawnych

A. Uwagi ogólne
Przyznanie osobowości prawnej określonej jednostce organizacyjnej prowadzi do wyposażenia tej jednostki w zdolność prawną. Najogólniej mówiąc poprzezzdolność prawną rozumie się możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Osoby prawne posiadają zdolność prawną od chwili ich powstania. 

B. Regulacja ustawowa
Kodeks cywilny nie określa wprost, że osobom prawnym przysługuje zdolność prawna. W doktrynie panuje jednak jednolity pogląd, iż uznanie określonej jednostki organizacyjnej jako osoby prawnej jest równoznaczne z posiadaniem przez nią zdolności prawnej. Pogląd ten jest słuszny tym bardziej na tle art. 33¹ KC. Powołany przepis wiąże przyznanie zdolności prawnej z traktowaniem określonych w nim jednostek tak jak osób prawnych. 

C. Zakres zdolności prawnej
Podobnie jak w przypadku zdolności prawnej osób fizycznych, osobom prawnym zdolność prawna przysługuje zasadniczo w pełnym zakresie. Ograniczenia tej zdolności mogą wynikać:

• z istoty osób prawnych (tzw. cech przyrodzonych),

• z ustawy (charakteru pewnych praw podmiotowych) oraz

• ze statutu.

1. Ograniczenia wynikające z istoty osób prawnych
Zdolność prawna osoby prawnej nie rozciaga się na te prawa i obowiązki, które mogą przysługiwać wyłącznie ludziom, np. z zakresu prawa rodzinnego (np. władzy rodzicielskiej, małżeństwa), prawa spadkowego (np. nie może sporządzić testamentu). 

2. Ograniczenia wynikające z ustawy
Ograniczenie zakresu zdolności prawnej osób prawnych może też mieć źródło w samej ustawie, np. osoba prawna nie może być podmiotem służebności osobistej (por. art. 296 KC i nast.), nie może dziedziczyć na podstawie ustawy (za wyjątkiem gminy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy i Skarbu Państwa - por. art. 935 KC).

3. Ograniczenia wynikające ze statutu
Wreszcie pewne ograniczenia w zdolności prawnej osób prawnych mogą wynikać z przepisów ustrojowych danej osoby prawnej, np. z jej statutu.

D. Ustanie zdolności prawnej
Zdolność prawna osoby prawnej wygasa z chwilą ustania tej osoby. Z kolei ustanie osoby prawnej następuję z chwilą wykreślenia jej z rejestru albo ustawowego zniesienia osoby, która podlega wpisowi do rejestru. 

PUNKT V: Zdolność do czynności prawnych osób prawnych

Zdolność do czynności prawnych- możność nabywania własnym działaniem w drodze czynności prawnych, praw i obowiązków.

A. Regulacja kodeksowa
Tak jak w przypadku zdolności prawnej osób prawnych ustawa nie określa wprost, że osoba prawna posiada zdolność do czynności prawnych. Jednakże na tleart. 38 KC, stanowiącego, że osoba prawna działa przez swoje organy, można wyprowadzić wniosek, że osoba prawna może dokonywać czynności prawnych, a także innych czynów zgodnych lub niezgodnych z prawem. Przepis ten przesądza o przyznaniu od chwili powstania osobie prawnej pełnej zdolności do czynności prawnych. 

B. Organ 
Pojęcie i charakter prawny organów osoby prawnej zależy przede wszystkim od sposobu pojmowania osoby prawnej. Doktryna prawa cywilnego, na przestrzeni lat wykształciła wiele teorii odnoszących się do bytu osób prawnych. Powszechnie rozróżnia się teorie fikicji (teorie negujące realne istnienie osób prawnych), które upatrują w organach osoby prawnej konstrukcję przedstawicielstwa, oraz teorie uznające realny byt osoby prawnej, które odwołują do tzw. teorii organówosoby prawnej. Podstawową róznicą między nimi jest odmienne postrzeganie stosunku osoby prawnej do swoich organów. 

1. Teoria przedstawicielstwa
Teorie fikcji, odwołujące się do teorii przedstawicielstwa (z niem. Vertretertheorie), przyrównują organ osoby prawnej do przedstawiciela ustawowego osoby fizycznej nie posiadającej zdolności do czynności prawnych. 

2. Teoria organów
Z kolei zgodnie z teorią organów działanie organów osoby prawnej traktuje się jak działanie samej osoby prawnej. 

PUNKT VI: Ochrona dóbr osobistych osoby prawnej

Aby odróżnić osobe prawna od innych jednostek nadaje jej się dwa elementy: nazwa i siedziba.

Według przepisu art..43 k.c. przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych. Zastrzeżeniem są różnice wynikające z odmienności strukturalnej osoby prawnej.

Przedsiębiorstwu państwowemu nazwę nadaje akt erekcyjny.

PUNKT VII: Kategorie osób prawnych

Podział ze względu na działalność organizacji:

1. państwowe osoby prawne, np. Skarb Państwa

2. osoby prawne samorządowe

3. osoby prawne kościelne, np. Kościół Katolicki

Podział ze względu na przeznaczenie i pełnionych funkcji:

1. gospodarcze- pełnią profesjonalną działalność gorpodarczą, w znaczeniu, jakie temu nadaje ustawa z 23.12.1988r. o działalności gospodarczej, np. społski handlowe, przedsiębiorstwa, banki

2. niegospodarcze, np. stowarzyszenie, pośrdenią jest spółdzielnia

Spółki:

1. spóka cywilna- wspólny cel gorpodarczy (NIE MA OSOBOWOŚCI PRAWNEJ) RESZTA TO SPÓŁKI HANDLOWE

2. spółka jawna

3. spółka komandytowa

4. spółka z ograniczona odpowiedzialnościa

5. spółka akcyjna

Osobami prawnymi są:

1.partie polityczne

Związki zawodowe

Organizacje obrony interesow zawodowych:

Związki zawodowe

Samorząd zawodowy rzemiosła

Związki pracodawców

Podział ze względu na zorganizowanie zespołu ludzi zainteresowanych w ich funkcjonowaniu:

1. korporacje

2. zakłady np., muzea,szpitale, fundacje

Podział na:

1. osoby prawa publicznego

2. osoby prawa prywatnego

Podział ze względu na osoby prawne:

1. krajowe

2. zagraniczne

W Polsce kwestie wspólne dla wszystkich osób prawnych są regulowane przez kodeks cywilny, który też ustanawia jedną z tych osób, o specjalnym statusie – Skarb Państwa. Inne kategorie osób prawnych są ustanawiane przez ustawy szczególne. Do najważniejszych z nich należą:

• spółki kapitałowe (Kodeks spółek handlowych):

  • spółka akcyjna,

  • spółka z ograniczoną odpowiedzialnością,

• spółdzielnia (Prawo spółdzielcze),

• przedsiębiorstwo państwowe (ustawa o przedsiębiorstwach państwowych),

• jednostki samorządu terytorialnego: gmina, powiat, województwo (ustawy o samorządzie gminnym, o samorządzie powiatowym i o samorządzie województwa),

• kościół i poszczególne jego jednostki organizacyjne – diecezje, parafie, organizacje kościelne itp. (ustawy regulujące status poszczególnych wyznań),

• szkoła wyższa (Prawo o szkolnictwie wyższym),

• fundacja (ustawa o fundacjach),

• państwowa lub samorządowa instytucja kultury, (ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej),

• instytut badawczy (ustawa o instytutach badawczych),

• partia polityczna (ustawa o partiach politycznych),

• stowarzyszenie rejestrowe (Prawo o stowarzyszeniach),

• samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej (ustawa o działalności leczniczej),

• związek zawodowy (ustawa o związkach zawodowych).

Istnieje wiele innych rodzajów osób prawnych, spośród których większość pojawiła się w polskim prawie cywilnym na fali gorączkowej legislacji ostatnich lat. Mają one raczej marginalne znaczenie.

Osobami prawnymi nie są m.in.:

• spółka cywilna,

• spółki osobowe:

  • spółka jawna,

  • spółka partnerska,

  • spółka komandytowa,

  • spółka komandytowo-akcyjna,

• stowarzyszenie zwykłe

• wspólnota mieszkaniowa,

• organy władzy państwowej z aparatami towarzyszącymi (z niektórymi wyjątkami, jak np. fundusze celowe, jednostki samorządu terytorialnego, instytucje kultury),

• oddział osoby prawnej,

jednak niektóre z powyższych podmiotów posiadają pewne cechy osoby prawnej (tzw. ułomną osobowość prawną).

Osoby prawnej nie należy również mylić z przedsiębiorcą i z zakładem pracy lub pracodawcą. Zakresy tych pojęć się krzyżują – można być przedsiębiorcą, pracodawcą lub zakładem pracy nie będąc osobą prawną i odwrotnie.

Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy, tak więc osobami prawnymi są tylko takie jednostki organizacyjne, którym prawo wprost nadaje ten status; nie wolno więc tworzyć nowych rodzajów osób prawnych nie przewidzianych przez prawo. Prawo również określa organy osoby prawnej, za pomocą których osoba ta działa. Niekiedy dopuszczalna jest w tym zakresie pewna swoboda – wtedy trzeba określić sposób działania organów osoby prawnej w jej statucie (bądź umowie – akcie założycielskim). Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej – jest regułą, że osoba prawna musi zostać wpisana do właściwego rejestru (obecnie w Polsce najczęściej jest to Krajowy Rejestr Sądowy) prowadzonego przez właściwy organ (np. sąd rejestrowy).