AKADEMIA FINANSÓW W WARSZAWIE
STUDIA DOKTORANCKIE
Realizm a Liberalizm
Praca zaliczeniowa z Metodologii nauk i historii idei politycznych
Joanna Liżewska
Nowoczesny realizm rozwinął się po II wojnie światowej. Jego źródeł i tradycji można szukać już w pracach m.in. Tukidydesa, Hobbesa i Machiavellego. Głównymi teoretykami powojennego realizmu są: Edward Carr, Hans Morgenthau, Reinhold Niebuhr i Kenneth Waltz. W obrębie realizmu wyróżnia się rozmaite nurty, takie jak: klasyczny realizm, realizm strukturalny lub neorealizm, realizm liberalny (szkoła angielska).
Głównymi założeniami klasycznego realizmu są: prymat państwa jako podmiotu w stosunkach międzynarodowych; ograniczona lub żadna rola moralności
w stosunkach między państwami; analiza oparta na pomiarze siły poszczególnych państw. Istotnym elementem teorii realistycznej jest też przekonanie o interesie narodowym jako nadrzędnym celu do jakiego dążą elity polityczne suwerennych państw. Według zwolenników tej teorii prowadzi to nieuchronnie do antagonizmu
w celach różnych państw narodowych, co uniemożliwia realizowanie tych interesów za pośrednictwem uniwersalnych globalnych organizacji. W związku z tym, że dostęp do dóbr, o które rywalizują państwa jest ograniczony dochodzi do konfliktów między nimi, a jedyną drogą by ich uniknąć ma być dążenie do stanu równowagi sił. Zgodnie z założeniami tej koncepcji tylko w takich warunkach państwa zaniechają wzajemnego konfliktu w obawie przed odwetem i jego konsekwencjami.
Przedstawicielami realizmu klasycznego są Reinhold Niebuhr i Hans Morgenthau. Neibuhr przedstawia rozwój człowieka jako walkę między dziećmi światła, a dziećmi ciemności. Dążenie do maksymalnej potęgi prowadzi do moralnej dwuznaczności i imperializmu. Morgenthau wywarł największy wpływ na całe pokolenia teoretyków i praktyków stosunków międzynarodowych, zwłaszcza w USA. Historia myśli politycznej to nieprzerwana walka między 2 nurtami stosunków międzynarodowych: realizmem i idealizmem.
Morgenthau przedstawił 6 słynnych zasad, które stały się fundamentami szkoły realistów:
polityka rządzi się obiektywnymi prawami, które mają korzenie w naturze ludzkiej,
motywy i ideologiczne wybory nie są kryteriami oceny działań w polityce, polityka jest autonomiczną dziedziną nauki, gdzie liczą się skutki działania,
interesy polityczne zmieniają się od kontekstu politycznego i kulturowego, dlatego powinny byś stale kontrolowane,
napięcie między zasadami moralnymi, a wymogami sukcesu akcji politycznej, zasady moralne powinny być odczytywane w konkretnych okolicznościach miejsca i czasu, a nie stosowane bezpośrednio, przywódca polityczny powinien kierować się tylko interesem swego państwa,
państwa przedstawiają swoje aspiracje cele i działania w taki sposób, aby wykazać ich zgodność z uniwersalnymi zasadami moralnymi,
realizm polityczny różni się od innych szkół stosunków międzynarodowych.
Dominacja realizmu w badaniu stosunków międzynarodowych osłabła nieco na skutek krytyki związanej m.in. z przemianami początku lat dziewięćdziesiątych. Zdaniem krytyków realizmu realizm nie dostarcza wyczerpującego wyjaśnienia tego i innych fenomenów z powodu braku narzędzi analizy np. międzynarodowej współpracy.
Liberalizm wywodzi się z okresu oświecenia. Skupiał on zwolenników tej epoki
i związanych z nią nurtów filozoficznych. Postulował przeprowadzenie szeregu reform społeczno-politycznych, takich jak: zniesienie ustroju feudalnego, ograniczenie przywilejów szlacheckich, zastąpienie pańszczyzny wolnością gospodarczą, wprowadzenie równości obywateli wobec prawa, ograniczenie roli Kościoła, zniesienie monarchii i absolutyzmu, wprowadzenie demokracji opartej na konstytucyjnej zasadzie trójpodziału władzy czy też respektowanie praw człowieka, swobód obywatelskich i zasad tolerancji.
Liberalizm to pogląd skupiający się na relacjach państwo - społeczeństwo. Istotne znaczenie zajmuje w nim polityka wewnętrzna, indywidualne prawa jednostek oraz zapewnienie własności prywatnej. Ogranicza użycie siły dla własnego interesu, opowiadając się za stosowaniem standardów etycznych i prawa międzynarodowego publicznego w polityce zagranicznej. Liberalizm zwraca uwagę na sposoby harmonizacji interesów między państwami. Uważa, że celem państwa jest zagwarantowanie praw jednostki jako członka społeczeństwa. Liberalizm uznaje istnienie międzynarodowej anarchii, czyli braku instytucji regulujących stosunki między państwami. Zdaniem liberałów rozwój świata ma charakter liniowy
i stopniowy oraz następuje na skutek kulminacji międzynarodowej współpracy. Liberalizm jest postępowy, kładzie nacisk na wzmocnienie edukacji, rozwój społeczeństwa obywatelskiego i gospodarczego oraz reformy instytucjonalne.
Tradycje liberalizmu:
Głównymi przedstawicielami liberalizmu w teorii stosunków międzynarodowych są Immanuel Kant, John Locke, Adam Smith, Woodrow Wilson.
Liberalizm kompleksowy łączy założenia liberalizmu instytucjonalnego, ekonomicznego i idealistycznego. Przedstawicielem był Immanuel Kant, który akceptował twierdzenie Hobbesa, że stanem natury jest stan walki, widział jednak możliwości przezwyciężenia go poprzez zmianę świadomości społecznej, zmianę ustroju państw oraz oparcie stosunków międzynarodowych na pewnych zasadach.
Wstępne warunki koncepcji wiecznego pokoju Kanta:
Liberalizm instytucjonalny: przypisuje moc sprawczą jednostce ludzkiej. John Locke uważa, ze rola państwa i rządu sprowadza się do obrony życia, wolności
i majątku obywateli, praw jednostek zagwarantowanych przez prawo boskie i ludzkie. Twierdzi, że każda jednostka ludzka była w stanie natury wolna jednak ludzie dobrowolnie go opuścili i utworzyli społeczeństwo. Państwa także w stanie natury są wolne i racjonalne, a stanem tym jest pokój. Legalna jest tylko wojna sprawiedliwa, prowadzona przeciwko tym, którzy dopuścili się aktu agresji. Locke zgadza się
z realistami, ze stosunki międzynarodowe są anarchiczne, gdyż nie są regulowane przez rząd światowy.
Liberalizm ekonomiczny: badał czynniki przyspieszające bądź opóźniające rozwój narodów. Adam Smith uważa, ze bogaceniu się narodów sprzyja całkowita wolność gospodarcza. Demokracje nie są same w sobie pokojowe, pokój zapewniają czynniki, wynikające z wolnego handlu. Smith wierzył w wolny rynek, przeciwstawiał się polityce merkantylistycznej mocarstw europejskich w zakresie ceł i taryf, ponieważ wznoszenie barier handlowych pozbawia państwa możliwości rozwoju. Ostatecznym celem państw jest dobrobyt i pomyślność społeczeństwa. System gospodarczy powinien uznawać prawa własności, a decyzje ekonomiczne powinny być wynikiem oddziaływania popytu i podaży i być wolne od kontroli biurokratycznej. Państwo ma trzy powinności: ochrona społeczeństwa, obrona jednostek i utrzymywanie instytucji dobra wspólnego.
Idealizm: pierwsza wojna pokazała, ze rozwój handlu, kontaktów przez granice
i współzależności są niewystarczające dla zapewnienia pokoju. Woodrow Wilson wierzył w moralną misję Stanów Zjednoczonych zbudowania doskonalszego świata. Jego zdaniem stosunki międzynarodowe będą bardziej pokojowe jeżeli upodobnią się do stosunków wewnątrzpaństwowych. W 14 punktach przedstawił odwołującą się do Kanta wizję świata z następującymi elementami: jawność traktatów pokojowych, wolność żeglugi, zniesienie barier gospodarczych, redukcja zbrojeń, rozwiązanie sporów kolonialnych oraz prawo narodów do samostanowienia. Konieczne jest utworzenie organizacji, która zagwarantuje nienaruszalność terytorialną i niezależność polityczną wszystkich państw.