Esencjalizm (łac. essentia - istota, treść) – pogląd filozoficzny:
1. który w opozycji do fenomenalizmu twierdzi że pod powierzchnią obserwowalnych zjawisk ukrywa się właściwa, esencjalna rzeczywistość.
2. twierdzący że dla każdego określonego bytu, przynajmniej teoretycznie, jest możliwe podanie skończonego zbioru cech (esencji), takich, że określony byt koniecznie musi posiadać wszystkie te cechy by należeć do definiowanej w ten sposób grupy. Element takiej grupy może posiadać cechy spoza takiego zbioru cech, które nie są ani konieczne ani wykluczające dla przynależności do definiowanej grupy.
Esencja określa substancję lub ideę, w sensie spotykanym w idealizmie platońskim. Jest stała, niezmienna, wieczna i obecna w każdym z możliwych światów. W klasycznym humanizmie istnieje koncepcja esencjalistyczna człowieka, to znaczy, istnieje przekonanie, że natura ludzka jest odwieczna i niezmienna. Ten element humanizmu był krytykowany przez Marksa i Nietzschego.
Tożsamość - to wizja własnej osoby, jaką człowiek ma: właściwości wyglądu, psychiki i zachowania się z punktu widzenia ich odrębności i niepowtarzalności u innych ludzi.
W psychologii, od czasów pojawienia się teorii Erika H. Eriksona, pojęcie tożsamości występuje w kontekście dwóch najważniejszych dla człowieka relacji: stosunku do siebie samego i stosunku do innych ludzi, a więc zarazem do kultury i tradycji. Wskazuje ono na szczególny typ związku, jaki łączy podmiot z nim samym - z jednej strony, z jego własną psychofizyczną i moralną kondycją (self identity) z drugiej zaś - na związek z innymi. Związek ten opiera się na mniej lub bardziej świadomych postawach wobec wyróżnionych wartości, których nosicielem jest zarówno sam podmiot, jak i inni ludzie, kultura.
Problematyka tożsamości - rozważana z perspektywy specyficznie psychologicznej - komplikuje się dodatkowo przez obecność problemu podmiotu oraz przez sposób doświadczenia tożsamości, określany jako poczucie.
Wobec pojęcia tożsamości wyróżniane są:
tożsamość społeczna - uświadomienie sobie wspólnych właściwości z grupą, w której jednostka żyje, poczucie przynależności do grupy i dostrzeżenie odrębności grupy.
tożsamość osobista - dostrzeżenie tego, co różni jednostkę od innych, powstawanie sądów na temat własnej osoby.
Lansowanie stylów życia, norm etycznych, światopoglądów, jak również wielorakość wizji człowieka sprawia, że wiek XX i początek trzeciego tysiąclecia, często są postrzegane jako okres kryzysu "ludzkiej tożsamości". Przemiany powodują, że w wielu sytuacjach jest zauważalny problem utrzymania i utrwalania poczucia tożsamości społecznej, grupowej i zawodowej.
O tożsamości mówimy wtedy, gdy:
coś z czymś jest identyczne;
istnieje podobieństwo do kogoś, czegoś (ktoś jest jakby podobny do kogoś);
upodabniamy się do kogoś lub czegoś, traktowanego jako wzór do naśladowania czy do osiągnięcia.
Według Słownika języka polskiego tożsamość znaczy tyle, co identyczność[1]. Również w różnych wydawnictwach pedagogicznych, na przykład leksykonach, występują podobne określenia tożsamości. Wincenty Okoń stawia znak równości między tożsamością i identycznością. Przekłada definicje tożsamości na język logiki (tożsamość jako stosunek zachodzący między danym przedmiotem a nim samym) i filozofii (tożsamość jako to, co sprawia, że dany przedmiot jest całkowicie podobny do innego)[2].
Dlatego tożsamość jest często rozumiana jako sprowadzanie nowej informacji do tego, co już wiem, co określa się jako identyfikowanie bądź utożsamianie.
Tożsamość jest też definiowana jako "zespół wyobrażeń, uczuć, sądów, wspomnień i projekcji podmiotu, który odnosi on do siebie. W pojęciu tym mieszczą się takie składniki, jak: samoświadomość jednostki, świadomość kontynuacji i pozostawania sobą w zmieniających się warunkach życia, świadomość uczestnictwa podmiotu w grupach społecznych, koncepcja siebie, zdolność do porównań interpersonalnych i grupowych"[5].
Wyjaśnianie jest jedną z najbardziej znanych odmian rozumowania obok wnioskowania, dowodzenia i sprawdzania.
Wyjaśnianie - zwane również tłumaczeniem, jest zadaniem myślowym, które polega na wskazaniu racji dla stwierdzonego przez nas zdania. Innymi słowy, wyjaśnienie polega na odpowiedzi na pytanie "dlaczego tak jest jak stwierdziliśmy?" (w odróżnieniu od rozumowania typu dowodzenie, gdzie orzekamy o wartości logicznej stwierdzenia, odpowiadając np. na pytanie "czy to, co stwierdziliśmy jest prawdą?"). Zatem można powiedzieć, że wyjaśnianie jest szukaniem związków między stwierdzonymi faktami(uznanymi za prawdziwe), bez potrzeby dowodzenia ich wartości logicznych.
W przypadku, gdy nie potrafimy wyjaśnić obserwowanych faktów za pomocą wcześniejszych obserwacji uznanych za prawdziwe, wówczas tworzy się tzw. hipotezę wyjaśniającą.
| Interpretacja wykładnia, wyjaśnienie, wytłumaczenie, komentowanie czegoś; sposób odtworzenia, wykonania utworu muz., zagrania roli przez aktora. |
|---|
Koło hermeneutyczne (koło filologiczne) – figura opisująca hermeneutyczny sposób rozumienia i interpretacji tekstu. Zgodnie z tą figurą nie można zrozumieć całości bez zrozumienia szczegółu, a szczegół nie może być zrozumiany bez odwołania się do całości. Tak więc skuteczna interpretacja polega na ruchu kolistym – od całości do szczegółu i od szczegółu do całości. Natomiast sam proces rozumienia jest względny i niezakańczalny. W procesie rozumienia musimy zacząć od pobieżnego oglądu całego dzieła, które jest przedmiotem wykładni (rozumienia). Wstępne rozumienie pozwala nam zgodnie z prawem koła hermeneutycznego na lepsze zapoznanie się z interpretowanym dziełem i dalszą jego interpretacje. W procesie rozumienia posługujemy się wykładnią gramatyczną i psychologiczną, pomijając inne takie jak historyczną, estetyczną i rzeczową. W takim rozumieniu figurę koła wprowadził do hermeneutyki Friedrich Schleiermacher.
Inaczej rozumie koło hermeneutyczne Martin Heidegger – według niego figura ta oznacza, że zanim interpretator podejmie się interpretacji tekstu posiada już jakieś wyobrażenie o nim, wynikające z jego wyobrażenia o świecie. Nie można rozpocząć procesu interpretacji od zera, nie da się rozumieć bez wcześniejszego rozumienia. Interpretacja jest więc procesem kolistym, ponieważ nie rozpoczyna się od punktu startowego, ale jest uwikłana we wcześniejsze doświadczenia i procesy interpretacyjne interpretatora.
Teorię koła hermeneutycznego rozwinął później uczeń Heideggera Hans-Georg Gadamer. Uważał on, że podmiot nie może interpretować tekstu wychodząc od neutralnej pozycji zerowej, pozbawionej wszelkich oczekiwań. Z racji faktu, że człowiek osadzony jest w pewnej kulturze, zawsze będzie posiadać pewne wstępne przekonania na temat tekstu już od początku jego poznawania. Te przekonania, nazywane przez Gadamera przedsądami, a wynikające z kultury i tradycji, oraz języka, w którym znajduje się podmiot poznający będą rewidowane podczas poruszania się po kole hermeneutycznym, za każdym razem gdy podmiot odczuje obcość przekazu, czyli stan rzeczy niezgodny z jego pierwotnymi przekonaniami. Proces ten doprowadzi go w końcu do punktu wyjścia, czyli jego pierwotnych założeń, jednak już odpowiednio zrewidowanych dzięki obcości przekazu.[1]
Pojęcie – abstrakcyjny, myślowy odpowiednik przedmiotu. Po zdefiniowaniu pojęcie staje się terminem.
W logice niesie znaczenie nazwy generalnej. W psychologii jest umysłową reprezentacją obiektów i zjawisk. W językoznawstwie pojęcie można utożsamiać z elementem znaczonym znaku językowego.
Klasyfikacja - pojęcie, które oznacza wielostopniowy podział. Podziału dokonywać można na grupy, klasy czy podklasy. Kryterium podziału stanowią przyjęte wcześniej zasady – kryteria.
Dzięki klasyfikacji można uporządkować każdą dziedzinę. Przez to łatwiej jest zdobywać wiedzę, a także nauczać.
Najbardziej znaną klasyfikacją jest klasyfikacja roślin, która została opracowana przez Karola Lineusza.
Klasyfikację można rozumieć także, jako ocenę. Podmiotem klasyfikacji może być tu osoba, grupa osób, np. drużyna, a także impreza itp. Podmioty te zestawia się z innymi, dzięki czemu można je uporządkować lub zestawić w kolejności. Kolejność może polegać na ustawieniu od najgorszego do najlepszego. Można przyjąć też inne kryterium.
Mediacje (łac. mediare – być w środku) – metoda rozwiązywania sporów, w której neutralna i bezstronna osoba trzecia pomaga stronom we wzajemnej komunikacji, określeniu interesów i kwestii do dyskusji oraz dojściu do wspólnie akceptowalnego porozumienia. Proces ten ma charakter dobrowolny, poufny i nieformalny.
Mediacje są dobrowolnym i poufnym procesem dochodzenia przez strony do rozwiązania sporu, prowadzonym w obecności osoby neutralnej i bezstronnej – mediatora. Jest to pośredniczenie w sporze, mające na celu pomóc stronom w osiągnięciu porozumienia. W przypadku postępowania karnego dodatkowym celem mediacji jest zadośćuczynienie, naprawa wyrządzonej szkody, czyli sprawiedliwość naprawcza.
Mediacje różnią się od rozstrzygnięć instytucjonalnych (w tym sądowych) przede wszystkim tym, że ich celem nie jest ustalenie, kto ma rację, ale wypracowanie rozwiązania satysfakcjonującego strony sporu.
Mediacja skupia się na poszukiwaniu rozwiązań, możliwych do zastosowania na przyszłość. Nie ma na celu dogłębne analizowanie przeszłości, przepracowywanie emocji. Nie jest zatem formą terapii rodzinnej[1].
Dekonstrukcja – termin filozoficzny stworzony przez Jacques'a Derridę w 1960 roku.
Odnosi się do wielości możliwych interpretacji i odczytań tekstu i języka, w kontekście tego, co sam tekst i język podkreśla jako istotne, ale także tego, co pomija. Jacques Derrida twierdził, że dekonstrukcja nie jest kierunkiem filozoficznym ani nową szkołą myślenia, a jedynie sposobem odbioru tekstu. Komentatorzy i kontynuatorzy Derridy stworzyli jednak charakterystyczny, odrębny nurt w filozofii.
Jak twierdził sam Derrida, "nie ma nic poza tekstem" i każdy komentarz na temat dzieła, także pochodzący od autora, jest jedynie przyczynkiem, kolejnym odrębnym tekstem podlegającym interpretacjom, lecz bynajmniej nie uprzywilejowanym.
Termin dekonstrukcji nie ma precyzyjnej definicji, także dlatego, że unikał jej sam autor, czerpiąc zarówno z twórczości Heideggera (i jego pojęcia destruktion), jak i z idei Innego u Lévinasa.
Choć sam autor terminu nie uważał się za postmodernistę, dekonstrukcja uważana jest za jedno z kluczowych podejść w ramach tego kierunku badań społecznych i filozofii.
Ponieważ dekonstrukcja jest także sposobem interpretacji tekstu i kultury, jest obecna zarówno w filozofii, jak i w antropologii, socjologii, a także w literaturoznawstwie.
Dekonsturkcję łączy z dekonstrukcjonizmem niewiara w powstrzymanie nieskończonego ruchu znaczeń, zarówno w tekście czytanym, jak w świecie, oraz zwątpienie w istnienie „monadycznych totalności”.[3] W teorii literatury dekonstrukcja jest szkołą krytycznej, rygorystycznej lektury opartej na ujawnianiu retorycznych mechanizmów języka unieważniających spójne znaczenie danego tekstu. Akt czytania tekstu metodą dekonstrukcji pozwala przemawiać temu, co inne. Lektura musi poddać się wyjątkowości literatury, uznać ją, mieć ją na uwadze, zdać z niej sprawę. Czytelnik staje się w pewnym sensie twórcą odpowiedzialnym wobec tekstu. Według Derridy dekonstrukcja wszystko sprowadza do tekstu -„ nie istnieje nic poza tekstem”.[4]
Intertekstualność-
1) zjawisko w kulturze, sfera relacji dzieła z innymi dziełami, siatka odniesień, w której się dane dzieła znajdują, tekst w tekście. Metatekst oraz powiązania kulturowe powodują, że:
a) tekst nabiera walorów dialogicznych, dyskursywnych,
b) odbiorca rozumie dane dzieło tylko w kontekście innych, do których się ono odnosi. Poziom odbioru dzieła może mieć różne stopnie percepcji uzależnione od skojarzeń kulturowych, odniesień emocjonalno-intelektualnych odbiorcy; na oczach czytelnika-odbiorcy zostaje podjęta gra, np. akceptacja – negacja, gra z tekstem, gra z odbiorcą. Do intertekstualnych zabiegów należą m.in. parodia, pastisz. Intertekstualność przejawiać się może na poziomie gatunku, sposobu konstruowania świata przedstawionego, postaci, sposobu mówienia, tekstów i cytatów zawartych w dziele etc. Dziełami intertekstualnymi są np. film Casablanca M. Curtiza, powieść Ulisses J. Joyce’a, dramaty Miłość na Krymie S. Mrożka, Kartoteka rozrzucona T. Różewicza;
2) technika chętnie stosowana w twórczości postmodernistycznej;
3) zjawisko we współczesnej sztuce polegające na tym, że każdy tekst, w tym także artystyczny, wchłania i przetwarza inne teksty. Cytowanie, wchłanianie może być rozpatrywane także jako oswajanie, uprawdopodobnianie czy interpretowanie innych tekstów, które w dalszym ciągu zachowują otwartość znaczeń i są gotowe do przyjęcia ciągle nowych interpretacji. Teoretykiem intertekstualności była m.in. J. Kristeva.
To przestrzeń związków i odniesień międzytekstowych, w której istnieje dane dzieło. Każdy tekst wchodzi w relacje (dialog) z innymi, które powstały wcześniej lub później. Te powstałe wcześniej w jakiś sposób kontynuuje, naśladuje, przekształca, odrzuca. Nawiązuje nie tylko do tekstów literackich, ale również pozaliterackich form wypowiedzi. Relacje międzytekstowe można obserwować w obrębie samego dzieła między rozmaitymi jego poziomami, np. między narracją a mową bohaterów. W dziele występują odwołania do innych tekstów, np. w postaci cytatów, aluzji, parafrazy, parodii, nawiązania do określonych stylów funkcjonalnych i artystycznych. Utwór należy do określonego gatunku, a więc odwołuje się do innych dzieł tego gatunku. Wreszcie utwór wpływa na powstanie innych dzieł literackich i krytycznych, których stał się przedmiotem.
Binarne opozycje- dla Levi-Straussa najważniejszy był paradygmatyczny wymiar języka, czyli system kategorii. Plasowanie konceptualnych kategorii wewnątrz systemu stanowiło dla niego istotę tworzenia sensu, w centrum tego procesu znajdowała się struktura nazwana przez Levi-Straussa opozycją binarną. Opozycja binarna to system dwóch powiązanych ze sobą kategorii, które w swej najczystszej formie obejmują cały świat. W perfekcyjnej opozycji binarnej wszystko ujęte jest albo w kategorię A, albo
w kategorię B. Właśnie przez ujmowanie świata w takie kategorie zaczynamy nadawać mu sens. Tak więc kategoria A nie może istnieć jako samodzielna i podstawowa. Istnieć może jedynie w strukturalnym związku z kategorią B: kategoria A nadaje sens tylko dlatego, że nie jest kategorią B. Bez kategorii B nie istniałyby granice kategorii A, w związku z czym w ogóle nie byłoby kategorii A. Gdybyśmy potraktowali strukturalnie biblijną przypowieść o stworzeniu, moglibyśmy odczytać ją niejako opowieść o stworzeniu świata, lecz o stworzeniu kategorii kulturowych, dzięki którym świat ma dla nas znaczenie. Ciemność została oddzielona od światła, ziemia od powietrza. Ziemia została podzielona na kategorie lądu i wody, woda na kategorie wód
morskich (niepłodne) i wody firmamentu, czyli deszcz (płodnej. Ostatni przykład ukazuje drugi etap procesu tworzenia się znaczenia („wyciągania znaczenia"), kiedy to kategorie istniejące w widoczny sposób w naturze, to jest kategorie ściśle związane z naszą percepcją konkretnej rzeczywistości, używane są do wyjaśniania koncepcji abstrakcyjnych, ogólnych i wyraźnie zależnych od tła kulturowego oraz do umieszczania tych wyjaśnień w naturze, a co za tym idzie — do ściślejszego wiązania
ich z naturą niż z kulturą. Zatem opozycja kategorii natury*: wód morskich i wód deszczowych, stosowana jest do tłumaczenia i naturalizowania abstrakcyjnych i specyficznych dla danej kultury kategorii płodności i niepłodności. Według Levi-Straussa proces taki, polegający na wyciąganiu sensu z abstrakcyjnych konceptów przez metaforyczne transponowanie struktur ich różnic na elementy różnicujące konkretną rzeczywistość, która wydaje się naturalna, jest powszechnym procesem kulturowym.
Struktura (łc. structura "budowa, sposób budowania") –
1. rozmieszczenie elementów składowych danego układu i zespół relacji (wzajemnych powiązań) między tymi elementami, charakterystyczny dla tego układu[1]; sposób w jaki części jakiejkolwiek całości są powiązane ze sobą. Struktura jest tym, co nadaje całości jedność, jest stałym elementem zorganizowanej całości[2].
2. sposób ułożenia czegoś w jakimś porządku[3];
3. budowa wewnętrzna ciała[1];
4. układ, którego elementy są powiązane ze sobą w określony sposób danymi relacjami; całość zbudowana w pewien sposób z jakichś elementów; zespół[3].
Rozumienie- osoba X rozumie przedmiot Y, gdy zna sens przedmiotu Y. W szczególności osoba X rozumie wyrażenie Y, gdy zna sens wyrażenia Y.
Zwłaszcza w pierwszym znaczeniu pojęcie "rozumienia" stało się przedmiotem szczególnego zainteresowania nie tylko pragmatyki logicznej, ale też pewnych kierunków filozoficznych (hermeneutyka) oraz metodologii nauk humanistycznych, zwłaszcza historycznych. Dla metodologii nauk humanistycznych szczególne znaczenie ma bowiem interpretacja, to jest proces czynności prowadzących do zrozumienia danego przedmiotu.