UBYTKI POCHODZENIA NIEPRÓCHNICOWEGO

Ubytki tkanek twardych zęba nie zawsze wynikają z trwających procesów próchnicowych. Wiele obserwowanych ubytków ma przyczynę niebakteryjną, wraz z wiekiem i procesami trwającymi codziennie w jamie ustnej dochodzi do nieodwracalnego ścierania się zębów. Proces utraty tkanek zęba może zostać oceniony jako fizjologiczny lub patologiczny. Ubytki powstające wskutek procesów niepróchnicowych można podzielić na kilka grup, należą do nich: erozja, abrazja, demastykacja, abfrakcja, atrycja oraz resorpcja. 

Erozja tkanek zęba jest procesem polegającym na niszczeniu powierzchni tkanek zęba w wyniku działania czynników chemicznych lub procesów elektrolizy. Zmiany powstałe w jej wyniku świadczą o sporym czasie jej trwania. Erozja zachodzi bez udziału bakterii, kwasy i związki chelatujące, przez które następuje wytrawianie powierzchni tkanek zęba pochodzą najczęściej z diety. Innymi niż dieta źródłami substancji, które wywołują erozję może być narażenie w środowisku pracy lub też mogą one pochodzić z wnętrza organizmu. Pochodzenie czynnika sprawczego pozwala wyróżnić dwa główne typy erozji – egzogenny i endogenny. Do czynników egzogennych należą przede wszystkim kwasy pochodzące ze świeżych owoców, czy soków owocowych, napojów energetyzujących, przetworów zawierających duże ilości witaminy C. Poza tym do czynników mogących powodować erozję tkanek twardych zęba należą niektóre doustne preparaty farmaceutyczne, np. niektóre związki żelaza, kwasy stosowane w leczeniu achlorhydrii, czy preparaty rozpuszczające niewielkie kamienie nerkowe. Innymi czynnikami pochodzenia zewnętrznego są substancje mające kontakt z jamą ustną w środowisku pracy, np. w zakładach przemysłowych jak i kwasy obecne ze względu na chlorowanie wody na kąpieliskach miejskich czy też basenach. Substancje te dostając się do jamy ustnej zakwaszają środowisko, przez co obecne w tkankach zębów struktury krystaliczne ulegają rozkładowi poprzez procesy chemiczne.
Erozja pochodzenia endogennego związana jest z występowaniem kwasu żołądkowego w jamie ustnej, co towarzyszy uciążliwym wymiotom, refluksowi czy też cofaniu się treści żołądkowych. Taka niepożądana obecność kwasu żołądkowego w jamie ustnej najczęściej towarzyszy zaburzeniom takim, jak alkoholizm, choroby żołądka i jelit, a także ciąży oraz niektórym leko- i radioterapiom. Dla erozji endogennej charakterystyczne jest rozmieszczenie zmian na powierzchniach zębów, co związane jest z drogą przedostawania się treści żołądkowych do jamy ustnej. Zmianami erozyjnymi objęte są wtedy wszystkie zęby szczęki na powierzchniach podniebiennych i żujących. Jeśli chodzi o zęby żuchwy, to zmianami dotknięte są powierzchnie policzkowe i żujące. Dzięki umiejscowieniu ujść głównych gruczołów ślinowych oraz odpowiedniemu położeniu języka pozostałe powierzchnie nie są dotykane erozją pochodzenia endogennego.
W związku ze zwiększeniem się w ostatnich latach ilości kwasów w diecie za sprawą szerszej dostępności i popularyzacji napojów owocowych, energetyzujących, gazowanych i wzbogacanych witaminą C erozje obserwowane są coraz częściej. Erozja tkanek twardych zęba za pomocą kwasów nie tylko sama w sobie uszkadza zrąb zęba, ale i czyni go bardziej podatnym na działanie innych niepróchnicowych procesów prowadzących do ubytków. 

Resorpcja tkanek zęba polega na biologicznym rozłożeniu i wchłonięciu tkanek wcześniej utworzonych przez organizm. Procesy resorpcji mogą mieć przyczyny zarówno fizjologiczne, jak i patologiczne. Fizjologiczna resorpcja tkanek twardych zęba w obrębie korzenia występuje jedynie w zębach mlecznych, co umożliwia wypadanie zębów mlecznych i stworzenie przestrzeni dla zębów stałych. W innych przypadkach resorpcja tkanek zęba jest uważana za proces patologiczny. W resorpcję tkanek zęba zaangażowane są komórki o aktywności cemento-, zębino- oraz szkliwoklastycznej. Do resorpcji w obrębie korzenia dochodzi często w wyniku zmian urazowych, okołowierzchołkowych zmian zapalnych oraz procesów nowotworowych. 

Abrazja jest procesem znoszenia tkanek twardych w wyniku działania czynników mechanicznych. Do abrazji dochodzi poprzez wielokrotnie powtarzane czynności w jamie ustnej, takie jak chociażby nadmierne szczotkowanie czy też stosowanie wykałaczek. Zmiany związane z abrazją obserwuje się zazwyczaj na powierzchniach gładkich, oraz stycznych, jeżeli pacjent nadmiernie często używa wykałaczek. Na stopień ubytków pochodzenia abrazyjnego wpływa szereg czynników, takich jak technika, częstość oraz czas trwania szczotkowania zębów, siła, z jaką pacjent naciska szczoteczką na tkanki zęba, a także budowa samej szczoteczki – głównie jej twardość oraz rozmieszczenie pęczków włosia. Nie bez znaczenia jest także ścieralność pasty oraz jej ilość. Długotrwałe stosowanie past o dużej ścieralności oraz nadmiernie częste szczotkowanie zębów znacznie zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia abrazji. Abrazja tkanek zęba może także wynikać z długotrwałej obecności pyłów w środowisku pracy oraz z niekorzystnych przyzwyczajeń w czasie jej trwania, charakterystycznych dla poszczególnych zawodów. Zaliczyć tu można spotykane u krawcowych i szwaczek zmiany powstałe w wyniku odgryzania nitek, czy też abrazje w innych zawodach spowodowane np. przytrzymywaniem gwoździ i innych przedmiotów pomiędzy zębami.

Demastykacja polega na utracie tkanek spowodowanej kontaktem zębów przeciwstawnych podczas żucia pokarmu. Zazwyczaj zmiany powstałe w procesie demastykacji obejmujące powierzchnie żujące i brzegi sieczne występują fizjologicznie. Zdarza się, że obserwowane są także zmiany patologiczne wynikające najczęściej ze spożywania dużych ilości twardych pokarmów. Tempo postępowania zmian demastykacyjnych uzależnione jest od indywidualnej diety pacjenta, im częściej spożywane są pokarmy o wysokiej abrazyjności, tym łatwiej i szybciej postępuje demastykacja. Przez niektórych autorów demastykacja nie jest postrzegana jako osobny typ zmiany, ale uważana jest ona za połączenie zmian atrycyjnych z abrazyjnymi.

Atrycja jest procesem zużycia następującym w miarę starzenia się organizmu, obejmuje ona zmiany powstające w wzajemnego wyniku kontaktu zębów z wykluczeniem innych substancji. Do atrycji dochodzi dość często w wyniku zaciskania zębów, a zmiany widoczne są w obrębie powierzchni żujących stycznych oraz na brzegach siecznych.

Jako abfrakcja określane są obecnie ubytki klinowe posiadające ostre brzegi, zlokalizowane w obrębie połączenia szkliwa i cementu zęba. Ubytki abfrakcyjne obserwuje się zwykle na pojedynczych zębach, lub też zębach nie położonych w swoim bliskim sąsiedztwie. Uważa się, że zmiany te powstają w wyniku działania nierównomiernie rozłożonych sił żucia, które powodują zginanie się tkanek zęba. Zjawisko to jest obserwowane najbardziej w okolicy połączenia szkliwa i zębiny, co prowadzi do powstawania mikrozłamań tych tkanek. Ze względu na złamania tkanki są w tych miejscach bardziej podatne na odłamywanie, odpadające fragmenty szkliwa i zębiny wpływają na klinowaty kształt ubytku. 

Ubytki pochodzenia niepróchnicowego powstają jednak najczęściej na skutek występowania więcej niż jednej przyczyny. Najważniejsze jest ustalenie przyczyn ich powstania oraz ich wyeliminowanie. Należy pamiętać o tym, aby nie szczotkować zębów bezpośrednio po spożyciu kwaśnych produktów, ze względu na ułatwione ścieranie tkanek zęba. Najlepiej jest wówczas przepłukać jamę ustną wodą lub mlekiem bezpośrednio po kontakcie z kwaśnym pożywieniem, dzięki czemu można usunąć większość kwasów lub też osłabić ich działanie. Również stosowanie odpowiednich produktów do pielęgnacji zębów oraz korzystnych technik szczotkowania pozwala na wyeliminowanie wielu czynników ryzyka powstania zmian o charakterze mechanicznym. Przyczyny wynikające z nieprawidłowego położenia zębów względem siebie mogą być korygowane za pomocą leczenia ortodontycznego.