Metody badań epidemiologicznych
Epidemiologia - Nauka o częstości i rozpowszechnieniu zgonów, chorób i inwalidztwa lub innych zjawisk mających związek ze zdrowiem oraz o czynnikach wpływających na ich występowanie.
Cele:
- wykrywanie i ustalanie związków przyczynowych pomiędzy
czynnikami środowiskowymi a zdrowiem i chorobą.
- szukanie czynników etiologicznych, dróg szerzenia i sposobów
zwalczania chorób zakaźnych.
- wnioskowanie o profilaktykę chorób
Podstawowym zadaniem epidemiologii jest ocena stanu zdrowia populacji oraz profilaktyka.
Epidemiologia z jednej strony bada częstość występowania zjawisk zdrowotnych, a z drugiej strony poszukuje czynników, które będą warunkowały tę częstość.
Epidemia- wyraźny wzrost zachorowań na dana chorobę w określonym czasie i na określonym terenie.
Endemia- występowanie w danej populacji zachorowań na dana chorobę na stałym poziomie.
Pandemia- epidemia obejmująca swym zasięgiem kilka krajów lub kontynentów
Powiązania między czynnikami środowiskowymi a stanem zdrowia ludności mogą być oceniane na podstawie różnych rodzajów badań.
Podstawową zasada ich prowadzenia jest konieczność opracowania możliwie szczegółowego planu przed rozpoczęciem badań, ponieważ powtórzenie eksperymentu jest bardzo trudne.
W badaniach dotyczących dużych grup ludności ( pacjentów), ważne są informacje dotyczące:
- cech demograficznych danego środowiska,
-struktury wieku populacji,
- płci
- migracji ludności.
Strategia badań epidemiologicznych.
Głównym i podstawowym zadaniem epidemiologii jest stworzenie naukowych podstaw zwalczania chorób , przez określone programy ochrony zdrowia publicznego.
Dyscyplina ta posługuje się właściwymi dla niej metodami w celu rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych.
Badania naukowe można podzielić – w zależności od rodzaju zastosowanej metody badawczej na:
a) badania eksperymentalne,
b) badania nieeksperymentalne ( tzw. opisowe)
– ze względu na czas prowadzenia obserwacji, badania mogą być określane jako:
a) badania przekrojowe,
b) badania długofalowe
Istotna różnica pomiędzy tymi dwoma rodzajami badań polega na tym iż w eksperymencie badacz świadomie i celowo kontroluje określone czynniki ( np. szczepionki, met.badań), które są przedmiotem oceny oraz „sam”przydziela obiekty badania (np. osoby) do poszczególnych grup badawczych.
W badaniach nieeksperymentalnych- badacz nie ma takiej możliwości, ponieważ prowadzi obserwacje w takich grupach, w jakich występują one samorzutnie w populacji( dobór losowy grupy)
Metody badań epidemiologicznych:
I. Badania przekrojowe.
II. Badania długofalowe np. bad. monitorowane
III. Badania obserwacyjne:
1. bad. opisowe
2. bad. analityczne:
a) prospektywne,
b) retrospektywne.
IV. Badania eksperymentalne.
V. Badania przesiewowe.
I . Badania przekrojowe.
Na ich podstawie określa się stan zdrowia reprezentatywnej grupy ludności w ściśle ustalonym czasie.
Często nazywane są badaniami – „ chorobowości punktowej”
Można w ten sposób określić jaka jest zależność między analizowanymi zmiennymi populacji a wybranymi czynnikami środowiska.
II. Badania długofalowe.
Pozwalają śledzić zmiany stanu zdrowia ludności w zależności od zmian w środowisku człowieka.
Wymagają one systematycznego przeprowadzania pomiarów czynników środowiskowych oraz jednoczasowego zbierania danych dotyczących stanu zdrowia ludności.
Długofalowe badania środowiskowe-
mają na celu ustalenie związków między zmianami w stanie zdrowia ludności, obserwowanymi na różnych terenach i zachodzącymi w czasie, a występowaniem rożnych czynników środowiskowych o niejednakowym ich natężeniu.
Mogą one mieć charakter opisowy lub analityczny.
Długofalowe środowiskowe badania opisowe =badania monitorowane.
Celem tych badań jest zabezpieczenie ludności przed szkodliwym działaniem czynników środowiskowych.
Prowadzone są jednocześnie w dwóch kierunkach;
1- prowadzenie pomiarów i zbieranie danych dotyczących stanu
zdrowia ludności.
2- obserwacja i mierzenie zmian, jakie zachodzą w
wyniku występowania i zmian natężenia czynników
szkodliwych w środowisku.
Wykonuje się je na potrzeby nadzoru epidemiologicznego a także w celu ustalenia zależności między szkodliwymi działaniami czynników środowiskowych a stanem zdrowia ludności.
Dostarczają one informacji o zmianach zachodzących w środowisku na potrzeby nadzoru medycznego i epidemiologicznego
( survillance) w celu podejmowania środków zaradczych.
Survillance- polega na zestawianiu, porównywaniu wyników badań monitorowanych z danymi pochodzącymi z innych źródeł
( dane demograficzne, wyniki badań klinicznych, laboratoryjnych, epidemiologicznych badań przyczynowych).
Wszystko to w celu podejmowania konkretnych decyzji, zmierzających do zabezpieczenia stanu zdrowia ludności.
Decyzje te powinny przyczyniać się do:
1. Zmniejszenia narażenia ludności na działanie znanych
czynników szkodliwych.
2. Ustalenia i przestrzegania najwyższych dopuszczalnych stężeń
poszczególnych czynników szkodliwych w wodzie, żywności i
powietrzu.
3. Objęcia nadzorem tych czynników szkodliwych, które nie
podlegały uprzednio kontroli.
4. Zabezpieczenia ludności przed niedoborami czynników
niezbędnych i korzystnych dla prawidłowego funkcjonowania
organizmu.
Jeżeli skutki zdrowotne działania poszczególnych czynników są znane, prowadzi się tylko monitoring samych stężeń czynników środowiskowych
Przykłady:
1) badania oceny rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży
miasta Poznania, które są powtarzane co 10 lat, a ich celem
jest ustalenie tendencji rozwojowej tej populacji.
2) badania mające na celu ocenę stanu zdrowia dzieci i
młodzieży na podstawie pogłębionych badań bilansowych.
3) badania dotyczące przewlekłych, nieswoistych chorób
układu oddechowego mieszkańców Krakowa, które
zmierzały do ustalenia nieznanej poprzednio częstości
występowania tych chorób w populacji wielkomiejskiej
oraz zbadania związków między ich występowaniem a
działaniem czynników środowiskowych
Długofalowe badania przyczynowe = analityczne.
Cel:
sprawdzenie hipotez ( wysuniętych często na podstawie opisu epidemiologicznego), dotyczących związków miedzy czynnikami szkodliwymi( przyczynami) a zmianami w stanie zdrowia ludności ( skutkami).
Mogą być prowadzone jako badania:
- prospektywne- wielomiesięczna / wieloletnia obserwacja skutków
przy równoczesnym systematycznym pomiarze przyczyn
- retrospektywne- poszukuje się w przeszłości przyczyn
podejrzanych o wywołanie zaobserwowanych już skutków
- interwencyjne- polegają na sprawdzeniu, czy nie doszło do
wystąpienia skutków ubocznych, po uprzednio usuniętym
domniemanym czynniku sprawczym
Badań tych nie wykonujemy – gdy czynniki środowiskowe powodują szybkie i oczywiste zmiany w stanie zdrowia ludności
( np. masowe zatrucia awaryjne)
Badania te wykonujemy gdy;
1- skutki zdrowotne działania czynnika nie są dokładnie znane,
2- zachodzi podejrzenie, ze dany czynnik powoduje występowanie
odległych następstw zdrowotnych,
3- zmiany zdrowotne w populacji są częstsze, niż należałoby się
tego spodziewać, a nieznane są czynniki powodujące wystąpienie
tych zmian.
III. Badania obserwacyjne
badania opisowe badania analityczne
prospektywne retrospektywne
Badania obserwacyjne:
Charakteryzuje je brak wpływu badacza na środowisko w którym doświadczenie jest wykonywane, tzn. badacz nie zmienia naturalnego biegu zdarzeń, nie wprowadza żadnych dodatkowych czynników ani modyfikatorów zdarzeń.
Badania opisowe.
Badania te stanowią najbardziej podstawowy poziom badań epidemiologicznych.
Zawierają opis częstości występowania choroby w populacji w zależności od cech demograficznych populacji oraz cech środowiska, bez analizowania, czy ewentualne powiązania pomiędzy nimi mają charakter przyczynowo- skutkowy czy też nie.
Wśród cech demograficznych populacji przedmiotem zainteresowania jest najczęściej wiek i płeć.
Opis rozmieszczenia choroby w populacji może mieć bezpośrednie zastosowania nie tylko dla formułowania wstępnych hipotez o szczególnych warunkach determinujących rozprzestrzenianie się choroby, ale również np. do rozdziału środków inwestycyjnych lub materiałów zaopatrzenia medycznego
Cel badań opisowych:
określenie częstości i rozmiarów zjawiska zdrowotnego w populacji na podstawie analizy cech opisujących miejsce i czas w którym badane zjawisko wystąpiło, oraz cech osoby u której to zjawisko wystąpiło ( wiek, pleć, zawód, st.cywilny, wyznanie, miejsce pracy)
Dokładny i prawidłowo przeprowadzony opis jest podstawą dochodzenia epidemiologicznego w epidemiologii choroby zakaźnej i oceny przebiegu epidemii chorób przewlekłych.
Zebrane dane i informacje są niezbędne w planowaniu, organizacji i ocenie opieki zdrowotnej.
Wyniki tych badań stanowią również podstawę formowania hipotez etiologicznych, prowadzących do ustalenia związków przyczynowych między badanym zjawiskiem zdrowotnym a środowiskiem
Ocena sytuacji zdrowotnej całej populacji lub wybranej grupy przy pomocy badań opisowych, dokonywana jest na podstawie sondażu epidemiologicznego, który polega na zbadaniu próby pobranej od całej populacji metodą losową.
Ocena rozkładu badanej cechy w próbie daje wyobrażenie o tym jaki jest rozkład cechy w całej populacji.
Badania opisowe, wskazujące np. na to, że w jakimś regionie jest wysoka umieralność niemowląt, powinno postawić przed organizatorem służby zdrowia wdrożenie odpowiednich sposobów ochrony zdrowia niemowląt.
Badania analityczne.
a) prospektywne
b) retrospektywne
Zmierzają do interpretacji obserwowanych zależności w kategoriach przyczynowo-skutkowych.
Interpretacja etiologiczna potwierdzonych współzależności ma duże praktyczne znaczenie dla medycyny zapobiegawczej.
Sposób uzyskiwania wyników zależy od tego, czy punktem wyjścia badania jest choroba, czy czynnik środowiskowy o domniemanym szkodliwym oddziaływaniu na zdrowie człowieka.
Celem jest: określenie związku przyczynowego między czynnikami ryzyka i chorobą. Są one wykonywane w celu weryfikacji hipotezy epidemiologicznej wysuniętej na podstawie badań opisowych
W badaniach retrospektywnych punktem wyjściowym badania jest określona jednostka chorobowa, dla której poszukuje się w przeszłości ( retrospektywnie) przyczyn wyjaśniających jej etiologię.
W badaniach prospektywnych punktem wyjściowym jest dany zespół uwarunkowań środowiskowych i poszukiwanie w obserwacji długofalowej ( prospektywnej) odpowiednich dla niego skutków zdrowotnych.
Istotą analizy epidemiologicznej jest porównanie 2 grup badanych: grupy kontrolnej i grupy badanej.
W grupie kontrolnej- uczestnicy analizy nie wykazują obecności danej cechy lub nie są poddawani działaniu badanego czynnika.
W grupie badanej- obserwuje się obecność badanej cechy lub obecność badanego czynnika.
Badania retrospektywne.
Analizujemy występowanie czynnika ryzyka w grupie chorych na daną chorobę i w grupie porównawczej osób u których dana choroba nie występuje.
Porównujemy częstość występowania cz.ryzyka wśród chorych
a /a +c z częstością występowania tego czynnika w grupie
porównawczej – nie chorych b /b + d.
WNIOSEK:
Narażenie na działanie czynnika ryzyka jest istotnie częstsze w grupie chorych, niż w grupie nie-chorych.Przemawia to za istnieniem związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy chorobą i czynnikiem ryzyka
Badania prospektywne.
Porównujemy częstość zachorowań ( zapadalność na daną chorobę)
wśród narażonych a /a+b z częstością zachorowań w grupie osób
nie narażonych na działanie czynnika ryzyka c/ c+ d.
WNIOSEK:
Jeżeli zapadalność jest w sposób statystycznie istotny wyższa w grupie
narażonych w stosunku do badanych nie narażonych na działanie
czynnika ryzyka to wskazuje to na związek przyczynowo-skutkowy
tego czynnika z chorobą.
IV Badania eksperymentalne = doświadczalne.
Celem badania jest- sprawdzenie, czy eliminacja lub włączenie domniemanego czynnika etiologicznego zwiększy lub zmniejszy zapadalność na daną jednostkę chorobowa.
Istota tego typu badań polega na tym, iż badacz świadomie i celowo kształtuje podstawowe zmienne, będące przedmiotem badania oraz sam wydziela obiekty badania ( osoby, zwierzęta, kolonie bakteryjne) do poszczególnych grup.
W określonym czasie obserwuje się grupę badaną oraz grupę kontrolną ( która nie jest poddawana działaniu czynnika eksperymentalnego).
Dobór jednostek do badań powinien zapewnić ich porównywalność, oznacza to, że obie grupy muszą mieć podobny skład i strukturę, a poszczególne jednostki powinny być poddane działaniu takich samych czynników dodatkowych, zwłaszcza tych, które mogą zmniejszyć bądź nasilić działanie czynnika eksperymentalnego.
Porównywalność grup- zapewnia losowy dobór jednostek do każdej grupy.
W epidemiologii dosyć rzadko wykorzystywane z uwagi na szereg problemów natury etycznej.
-zgodnie z zasadami etyki lekarskiej,
- po uzyskaniu zgody komisji bioetycznej.
- zachowanie tajemnicy lekarskiej,
- świadoma zgoda pacjenta po szczegółowej informacji.
- podwójnie ślepa próba
Rozwinięciem idei eksperymentu w epidemiologii są tzw. losowe badania kontrolowane
- ściśle zaplanowane badania ludności, zmierzające do oceny skuteczności i bezpieczeństwa danej metody lub środka zapobiegawczego, którego wpływ ocenia się przez porównanie grupy poddanej działaniu badanego czynnika z grupą kontrolną.
Badania takie przeprowadzono w Polsce dwukrotnie:
-lata 60-te, ocena skuteczności szczepień przeciwko
durowi brzusznemu, rożnymi szczepionkami.
- 1967r- badania kontrolne odczynowości i skuteczności
trzech żywych szczepionek p/ odrze.
V. Badania skriningowe = przesiewowe = przeglądowe
Dostarczają również informacji o częstości i rozpowszechnieniu chorób, zgonów i zjawisk zdrowotnych w populacji.
Cel: wczesne rozpoznawanie chorób, tj. wykrycie choroby w najwcześniejszym okresie jej przebiegu w celu niedopuszczeni do pełnego jej rozwoju.
Badania tego typu są to masowe badania selekcyjne całej populacji na obecność danej cechy, wykonywane przy pomocy prostego testu diagnostycznego.
Cechy testu skriningowego;
- powtarzalność, mierzona stopniem zgodności wyników kolejnych badań wykonywanych w tej samej populacji,
- łatwość stosowania i bezpieczeństwo,
- możliwie niski koszt,
- czułość i swoistość testu
Wartość testu wyraża się dwoma parametrami: czułość i swoistość.
Czułość testu- jest to jego zdolność wykazywania możliwie dużego odsetka wyników prawdziwie dodatnich, czyli małej liczby wyników fałszywie uje mych.
Liczbową miarę czułości stanowi wyrażony w odsetkach stosunek liczby postawionych przy jego pomocy trafnych
( tzn. potwierdzonych testem odwoławczym), rozpoznań choroby, do liczby wszystkich osób naprawdę chorych ,
czyli iloraz a/ a+b x 100
Różne kombinacje wyników testu diagnostycznego
Czułość a / a + b x 100
Swoistość d / c + d x 100
Swoistość testu- wyraża się jego zdolnością do wykazywania
względnie małego odsetka wyników fałszywie dodatnich
Mierzona jest procentowym stosunkiem liczby potwierdzonych
przez kryterium odwoławcze, ujemnych wyników badanych testem
diagnostycznym do liczby wszystkich rzeczywiście zdrowych, czyli
d / c + d x 100
Zastosowanie badań skriningowych:
- choroby występujące często i powodujące wysoką chorobowość i
umieralność w danej populacji,
- choroby o stosunkowo długim okresie przedklinicznym,
- choroby, które w okresie przedklinicznym można wyraźnie
zróżnicować ze stanem zdrowia,
- choroby, które maja odwracalny przebieg,
- choroby, które poddają się leczeniu bardziej skutecznie w okresie
bezobjawowym, niż po wystąpieniu objawów
Badania populacyjne, powinny być ograniczone do osób narażonych na ryzyko zachorowania.
Wyniki tych badań wykorzystywane są w epidemiologii opisowej
- dają dobry pogląd sytuacji epidemiologicznej w badanej populacji,
- pozwalają najdokładniej ocenić częstość i rozpowszechnienie danej
choroby.
Wyróżnia się kilka form badań przesiewowych;
1. Przesiew masowy = powszechny
- czynność diagnostyczna zmierzająca do ujawniania określonej
choroby, obejmująca całą populację na danym terenie lub w
określonym przedziale wiekowym.
2. Przesiew wybiórczy
- obejmuje wybrane grupy ludności o szczegółowym stopniu
narażenia( np. oznaczanie poziomu cukru we krwi u osób
obarczonych rodzinnie cukrzycą)
3. Przesiew wielokierunkowy i wielofazowy
- polega na kombinacji kilku testów przesiewowych a
wielofazowość polega tutaj na 2 lub kilku bezpośrednio po sobie
następujących etapach selekcji, z których ostatni doprowadza do
diagnozy, np.;
I - badanie ogólne moczu
II - posiew moczu
III - pełne badanie kliniczne i inne diagnostyczne w kierunku ZUM
Specjalnym rodzajem badań, które opierają się na wynikach wykonywanych przez rożne ośrodki, ale z zastosowaniem takiej samej metody, są badania, które wykorzystują META- ANALIZĘ
Meta-analiza – polega na
1. Zestawieniu wielu wykonanych przez różnych autorów badań
klinicznych, dotyczących tego samego tematu,
2. Przeanalizowaniu, często sprzecznych, różnych wyników badań
w celu określenia jednego ogólniejszego wniosku,
3. Określeniu nowych kierunków badań,
4. Zastosowaniu specjalnych metod statystycznych, ze szczegółowo
określoną metodyką badań.
Przykład: Ocena leczenia fibrynolitycznego w zawale serca
( opracowana przez wielu autorów)
Przedstawione metody badań mają bardzo rożne zastosowanie w epidemiologii.
Wybór metody badania będzie zależał od;
1. Ustalonego czasu
2. Rodzaju badanej jednostki chorobowej ( charakter przewlekły/ ostry,
prowadzi do zgonu/ nie)
Zdrowie zbiorowości i mierniki stanu zdrowia.
Zdrowie zbiorowości-
to stan dynamicznej równowagi między populacją a otoczeniem, zapewniający jej możliwość przetrwania i rozwoju dzięki korzystnemu kształtowaniu cech biologicznych jednostek oraz pomyślnym zmianom w środowisku.
Rodzaje zmienności zjawisk zdrowotnych w czasie:
sekularna - zmiany w następstwie chorób, zgonów lub innych zjawisk zdrowotnych na przestrzeni długiego okresu czasu
(wielu dziesiątków lat), np. zmienność poziomu umieralności
okresowa - zmiany zwykle regularne cykliczne w występowaniu choroby (przedziały kilku lub kilkunastoletnie), np. choroby zakaźne jak płonica (5-10 lat)
sezonowa - dotyczy głównie chorób zakaźnych, zmiany występują w różnych porach roku, także obserwuje się sezonowe zaostrzenia chorób przewlekłych
gwałtowne zmiany w częstości występowania choroby w krótkich okresach czasu, charakterystyczne zwykle dla pojedynczego czynnika chorobowego (nagła zwyżka zapadalności = epidemia)
Mierniki zdrowia populacji:
negatywne - oparte są one na określeniu rozpowszechniania zgonów, chorób i inwalidztwa.
- Mierniki oparte na zgonach mają postać współczynników
wyrażających liczbę zgonów zanotowanych w pewnym okresie
czasu .
- Mierniki oparte na rozpowszechnianiu chorób, mają postać
współczynników wyrażających liczbę przypadków zachorowań
pozytywne - dostarczają informacji o stopniu adaptacji organizmu lub łączą się ze zmniejszonym ryzykiem zachorowania
ryzyka choroby - dostarczają informacji o takich właściwościach lub poziomie cechy, których obecność zwiększa szansę wystąpienia danej choroby
Pozytywne mierniki zdrowia -
Są to miary zdrowia, które informują o stopniu adaptacji organizmu lub łączą się ze zmniejszonym ryzykiem zachorowania.
Wyróżnia się mierniki rozwoju i sprawności.
mierniki sprawności czynnościowej- dostarczają informacji o stanie przystosowania ustroju do środowiska zewnętrznego.
mierniki rozwoju –to zmienne opisujące rozmiary ciała, bądź jego ciężar (pomiary długości ciała, poszczególnych jego odcinków, ciężar, powierzchnia, objętość)
mierniki ryzyka zachorowania lub zgonu- to zarówno cechy genetyczne jak i wpływ środowiska, które u danej osoby mogą zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia choroby
Pozytywne mierniki zdrowia:
1) długi przeciętny okres życia człowieka,
2) dobry stan odżywienia- wyrażony korzystnym stosunkiem ciężaru
ciała do wzrostu w określonej grupie wiekowej,
3) dobry stan: wzroku, słuchu, rozwoju umysłowego, prawidłowa
budowa i postawa ciała,
4) dobry stan uodpornienia przeciw chorobom zakaźnym,
5) dobre warunki środowiskowe i mieszkaniowe,
6) dobre warunki nauki i pracy- eliminujące wpływ czynników
szkodliwych dla zdrowia,
7) należyty stosunek czasu pracy do czasu odpoczynku,
odpowiednie warunki rekreacji,
8) niskie wskaźniki spożycia alkoholu, tytoniu i innych używek,
9) niski wskaźnik wypadków komunikacyjnych, domowych,
wypadków przy pracy
Negatywne mierniki zdrowia
Współczynniki:
- zgonów
- śmiertelności
- zapadalności
- chorobowości
Są to najpowszechniej stosowane mierniki oparte na określeniu rozpowszechnienia zgonów, chorób i inwalidztwa.
Umożliwiają one określenie bieżącej sytuacji zdrowotnej .
Umieralność- liczba zgonów w badanej populacji w danym okresie czasu
śmiertelność- odsetek zgonów wśród osób chorych na ściśle określoną chorobę
Badanie umieralności.
Cel badania: - określenie prawdopodobieństwa zgonu w danej populacji w wybranym okresie czasu.
Umieralność wyrażamy współczynnikiem podającym liczbę zgonów na jednostkę ludności w określonym czasie.
Jednostką ludności ( K) w stosunku do której przelicza się zwykle liczbę zgonów, jest 1 tys., 10 tys., 100 tys. lub 1 mln.
W celu poprawnego obliczenia wsp. umieralności, konieczne jest zdefiniowanie jednostek czasu, ludności, przyczyn zgonów oraz ustalenie rodzaju populacji ( pop. generalna, lub jej część wg wieku, płci, zawodu)
Potrzeba analizy wsp. umieralności w odniesieniu do poszczególnych grup populacji, wynika z tego,iż ryzyko zgonu zależy od wielu czynników jak: wiek, płeć, budowa fizyczna, czynniki środowiskowe.
Umieralność nie jest zbyt dobrym i pełnym wskaźnikiem oceny stanu zdrowia ludności, ponieważ prawdopodobieństwo wystąpienia zgonu jest niejednakowe w rożnych schorzeniach a szereg chorób nie kończy się śmiercią.
Umieralność jest wartościową miarą tylko w odniesieniu do chorób o wysokim współczynniku śmiertelności ( np. nowotwory złośliwe)
Stan zdrowia ludności Polski na podstawie danych o umieralności.
STATYSTYKA
1. Stan zdrowia ludności po roku 1991 ulega systematycznie pewnej poprawie, jednak w stopniu generalnie niewystarczajacym.
2. Przeciętna długość życia w Polsce w 2001 wynosiła :
- dla mężczyzn - 70,2 lat, ( krócej o ponad 5 lat do UE)
- dla kobiet – 78,4 lat, ( krócej o ponad 3 lata do UE)
- jest ona wyraźnie krótsza niż w krajach UE.
3. W miastach – mężczyźni żyją o 6 m-cy dłużej niż na wsi,
- kobiety żyją o 6 m-cy krócej niż na wsi.
[ miasta M >K, wieś K >M]
4. Najkrócej żyją mieszkańcy woj. łódzkiego- statystyki wieloletnie, sytuacja pogłębia się
- w 2001r „M ” z woj. łódzkiego, żyli krócej o 3,6 roku niż „M” z
woj. małopolskiego
[ M z w. łódzkiego o 3,6 roku < M z w. małopolskiego]
[ K z w. łódzkiego o 2,5 roku < K z w. podlaskiego]
5. Główna przyczyna zgonów- I miejsce - choroby ukł. krążenia,
- większe zagrożenia w Polsce > innych krajach UE
- szczególnie choroby naczyń mózgowych.
6. Nowotwory złośliwe - II przyczyna zgonów,
- ↑ neo j. grubego, gr. krokowego, rak płuc u kobiet
- największe zagrożenie neo złośliwym- rak oskrzeli i płuc
- sytuacja jest gorsza niż w innych krajach UE, ale nieco lepsza niż
w przypadku chorób ukł. krążenia.
7. Natężenie zgonów z powodu ogółu przyczyn zewnętrznych
– III miejsce, trend spadkowy, ale Polska > UE
- najczęstsza przyczyna przedwczesnych zgonów M
- dominują: -wypadki komunikacyjne- wysoka l. zabitych pieszych,
- samobójstwa.
8. Systematycznie ↓ umieralność niemowląt, jednak jest ona o ponad 50% wyższa niż w innych krajach UE,
- najwyższa umieralność- woj. śląskie i woj. dolnośląskie,
9. Gdyby w Polsce natężenie umieralności = jak w innych krajach UE, to liczba zmarłych byłaby o ok. 96 tys. mniejsza niż faktycznie obserwowana.
Współczynniki zgonu : - ogólne
- cząstkowe ( swoiste)
1) współczynnik umieralności ogólnej:
a / b x 1000
a- liczba zgonów ogółem w danym czasie
b – liczba ludności narażonej na ryzyko zgonu w danym czasie.
W um.og. > 12 promili wysoki
W um.og.< 10 promili niski
W um.og. > 55 promili niebezpieczeństwo wymarcia populacji
2) Współczynnik umieralności proporcjonalnej
c / d x 100 %
c – liczba zgonów z powodu danej choroby
d – liczba chorych na tę chorobę
Swoiste współczynniki umieralności ( wiek, płeć, przyczyna choroby):
3) swoisty współczynnik umieralności dla grupy wieku 30-40 lat
liczba zgonów osób w wieku 30-40 lat
dzielone na razy x K
liczba ludności w wieku 30-40 lat narażonej na ryzyko zgonu
4) swoisty współczynnik umieralności dla kobiet
liczba zgonów kobiet
dzielone na razy xK
liczba kobiet narażonej na ryzyko zgonu
5) swoisty współczynnik umieralności z powodu choroby
liczba zgonów z powodu choroby
dzielone na razy xK
liczba ludności narażonej na ryzyko zgonu
Prawdopodobieństwo zgonu, które w 1 rż jest duże i w 2 rż niewiele mniejsze w dalszych latach stopniowo maleje i osiąga poziom najniższy w wieku szkolnym.
Od tej granicy wieku prawdopodobieństwo zgonu wykazuje tendencję wzrostową i wraz ze zbliżaniem się okresu starości dochodzi do wartości takich samych jak u niemowląt
a następnie znacznie wyższych.
Należy się spodziewać, że w Polsce w związku ze starzeniem się ludności współczynnik umieralności ludności będzie wzrastał
UMIERLNOŚĆ NIEMOWLĄT:
wsp.umieralności ogólnej niemowląt:
liczba zgonów niemowląt 0-11 m-ca w roku badanym (X)
dzielone na razy x 1000
liczba urodzeń żywych ( ¼ roku X –1 + ¾ w roku X)
wsp.umieralności wczesnej niemowląt:
liczba zgonów niemowląt 0-27 doby życia w roku badanym (X)
dzielone na razy x1000
liczba urodzeń żywych ( ¼ roku X –1 + ¾ w roku X)
3) wsp.umieralności późnej niemowląt:
liczba zgonów niemowląt od 28 doby do 11 mc w roku badanym X
x 1000
liczba urodzeń żywych ( ¼ roku X –1 + ¾ w roku X)
4) współczynnik umieralności okołoporodowej:
l.urodzeń martwych + l. zgonów niemowląt w wieku 0- 6 doby w roku X
x1000
liczb urodzeń żywych i martwych w roku X
5) współczynnik martwo urodzonych płodów:
liczb urodzeń martwych
x1000
liczba urodzeń żywych + liczba urodzeń martwych
Umieralność okołoporodowa a także umieralność wczesna niemowląt :
- następstwa wcześniactwa,
- urazy porodowe,
- wady wrodzone.
Umieralność późna niemowląt;
- choroby ukł. oddechowego,
- choroby ukl. pokarmowego,
- choroby zakaźne
Pierwszy rok życia jest niebezpiecznym okresem w życiu człowieka
Ryzyko zgonu w pierwszych 12 miesiącach po urodzeniu jest znacznie większe niż w jakimkolwiek inny, okresie z wyjątkiem wieku starczego.
Zgony niemowląt związane są nie zawsze i nie tylko z przyczynami zdrowotnymi lecz także w ogromnym stopniu zalezą od warunków ekonomicznych i kulturowych środowiska.
Umieralność niemowląt to nie tylko zagadnienie medyczne, ale także jeden z problemów demograficznych społeczeństwa.
Dla celów epidemiologicznych przydatne są również mierniki urodzeń i przyrostu naturalnego:
1) wsp. urodzeń
liczba urodzeń żywych
x1000
liczba ludności
2) wsp. płodności:
liczba urodzeń
x1000
liczba kobiet w wieku rozrodczym ( 15-49 rż)
3) wsp. przyrostu naturalnego:
liczba urodzeń żywych – liczb zgonów
x1000
liczby ludności
Badania rozpowszechnienia chorób.
Statystyki chorobowości dostarczają informacji o chorobach, które choć nie powodują zgonów, mogą przynieść cierpienie i straty materialne.
Na ich podstawie można wnosić, czy spadek umieralności łączy się ze zmniejszeniem częstości choroby, czy jest tylko następstwem pomyślniejszego jej przebiegu.
Dane o chorobach powinny być rozpatrywane w powiązaniu z czynnikami środowiskowymi, chemicznymi i fizycznymi- mogącymi wywrzeć swój wpływ na długo przed wystąpieniem choroby.
W przeciwieństwie do zgonu, który jest wydarzeniem jednoznacznie określonym, pojęcie choroby nie jest jednoznaczne.
Choroba:
- może pojawiać się i cofać,
- jej objawy bywają nieokreślone a nawet wyłącznie subiektywne,
- używamy dla niej rożnych określeń:
choroba, niedomoga, zaburzenie, wada, upośledzenie, uraz
Częstość występowania choroby można określić za pomocą dwóch mierników:
1) chorobowości,
2) zapadalności
CHOROBOWOŚĆ I ZAPADALNOŚĆ;
chorobowość - liczba wszystkich przypadków zachorowań w określonym czasie.
zapadalność ( zachorowalność)- liczba nowych przypadków zachorowań w badanej populacji w określonym przedziale czasu.
Pomiar chorobowości:
1) wsp. chorobowości okresowej ( całkowitej)-
jest to suma chorób lub chorych na przestrzeni określonego
czasu
2) wsp. chorobowości punktowej:
liczba chorych dana chorobę w danym czasie
xK
liczba ludności w tym czasie
Pomiar zapadalności;
Dotyczy przypadków nowych zachorowań.
1) wyrażony w formie mierzącej liczbę nowych chorych
liczba nowych chorych
liczba ludności narażonej na ryzyko zachorowania
2) wyrażony w formie mierzącej liczbę nowych zachorowań
liczba nowych zachorowań
xK
liczba ludności narażonej na ryzyko zachorowania
Chorobowość (ch) = zapadalność (z) x czas trwania choroby (t)
PODSTAWY EPIDEMIOLOGII CHORÓB ZAKAŹNYCH
Historia.
Choroby zakaźne towarzyszyły życiu od samego początku, choć w dziejach Ziemi
są zjawiskiem stosunkowo młodym.
Na szczątkach pierwotnych ryb paleopatolodzy stwierdzili próchnicę zębów.
Najwcześniejsze odkrycia archeologiczne, świadczące o tym, że ludzie chorowali na
choroby infekcyjne, datuje się na okres plejstocenu, jednak największy rozwój
przypadł na neolit- wywołany był przez rozwój rolnictwa i hodowli zwierząt (osiadły tryb życia).
Opisy chorób zakaźnych, proponowane leczenie i profilaktyka pojawiały się już w
Starożytnych Chinach, a także później w Księgach Hipokratesa.
Już w tamtych i późniejszych czasach, mimo powszechności teorii samorództwa,
prawidłowo wskazywano niektóre metody walki z tymi schorzeniami, np. izolację
chorych.
Odkrycie przez Leeuwenhoek'a bakterii niewiele w tej kwestii zmieniło.
Dopiero w 1796 roku w Europie (w Chinach metoda znana kilka wieków przed
naszą erą) pojawiła się pierwsza szczepionka.
W 1892 niemiecki bakteriolog Robert Koch przedstawił zestaw postulatów,
zwanych postulatami Kocha, które głosiły:
- patogen musi zostać wyizolowany z zainfekowanego organizmu i mieć związek ze zmianami patologicznymi
- patogen wyizolowany od osoby chorej musi wywołać tą samą chorobę po
zakażeniu nim zdrowego człowieka lub zwierzęcia
Nie zawsze ten postulat jest słuszny: swoisty patogen dla ludzi nie wywoła choroby u świnek morskich i vice versa.
- zarazek musi zostać ponownie wyizolowany od doświadczalnie zakażonego organizmu
Krokiem milowym okazały się prace Louisa Pasteura:
1. obalenie samorództwa,
2. pasteryzacja,
3. szczepionka przeciw wściekliźnie i inne.
Największe jednak, pole walki z chorobami zakaźnymi powstało po
odkryciu przez A. Fleminga i jego współpracowników pierwszego
na świecie antybiotyku.
PODSTAWY EPIDEMIOLOGII CHORÓB ZAKAŹNYCH
Mimo olbrzymich postępów nauki, które doprowadziły do szybkiego zmniejszenia zapadalności i umieralności z powodu chorób zakaźnych w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci, stanowią one nadal częstą przyczynę ostrych zachorowań, nawet w krajach wysoko uprzemysłowionych.
CHOROBA ZAKAŹNA jest wynikiem zakażenia ustroju przez czynniki chorobotwórcze i jego reakcji na obecność zarazków oraz ich toksyn.
Rozwój choroby może być bardzo szybki a jej objawy mogą wystąpić nawet do kilku godzin od zakażenia, ale także mogą pojawić się kilka miesięcy od zakażenia.
W niektórych przypadkach upływa wiele lat od ekspozycji na czynnik zakaźny do momentu pojawienia się choroby.
( tzw. infekcje wolne)
Choroby zakaźne egzogenne- skutek spontanicznej inwazji na ustrój zarazków z zewnątrz.
Infekcje endogenne- wynik zaburzenia równowagi między gospodarzem a będącym z nim w stanie symbiozy czynnikiem chorobotwórczym.
Zakażenie( =infekcja)- wniknięcie i rozwój w organizmie czynnika chorobotwórczego.
Choroba infekcyjna- choroba będąca następstwem zakażenia.
Choroba zakaźna- choroba infekcyjna szerząca się z osobnika na osobnika różnych gatunków
Choroba zaraźliwa- choroba zakaźna szerząca się między osobnikami jednego gatunku.
SZERZENIE SIĘ CHOROBY ZAKAŹNEJ w populacji zależy od:
czynnika zakaźnego,
źródła zakażenia( rezerwuar zarazka),
podatności gospodarza na zachorowanie,
dróg przenoszenia się zarazka ze źródła zakażenia na osobniki wrażliwe.
Aby prawidłowo zapobiegać chorobom wywołanym przez czynniki zakaźne i zwalczać je, musimy wiedzieć w jaki sposób patogeny
- utrzymują się przy życiu w przyrodzie,
- jakimi drogami docierają one do człowieka,
- i jak przenoszą się z jednego człowieka na drugiego.
Czynniki zakaźne- czynniki biologiczne, od najprostszych wirusów do złożonych organizmów wielokomórkowych, które mogą wywołać choroby zakaźne u człowieka.
Zakaźność- zdolność drobnoustroju do rozprzestrzeniania się w populacji.
( w epidemiologii stopień zakaźności określa się za pomocą wsp. zachorowalności).
Źródło zakażenia- człowiek, zwierzę, roślina, materia nieożywiona z której czynniki chorobotwórcze zostają przeniesione do organizmu, np.:
- człowiek chory,
- człowiek zakażony w końcowym okresie inkubacji
( przed wystąpieniem objawów),
- NOSICIEL- osobnik, w którego organizmie bytuje i rozmnaża
się zarazek nie wywołując u niego objawów chorobowych,
- chore zwierzę,
- żywność, gleba.
Rezerwuar zarazka- naturalne środowisko dla danego zarazka
( nie zawsze rezerwuar jest źródłem zakażenia)
Drogi zakażenia- sposoby i mechanizmy przenoszenia się zakażenia ze źródła zakażenia na osobniki wrażliwe za pośrednictwem nośnika zarazków,
5 dróg zakażenia;
- kontakt bezpośredni- brak nośnika,
- kontakt pośredni,
- droga kropelkowa,
- droga pokarmowa,
- wektory( żywi przenosiciele).
kontakt bezpośredni :
1. kontakt płciowy
- największe ryzyko- analny,
- najmniejsze ryzyko – waginalny
2. droga wertykalna ( matka- płód)
kontakt pośredni :
INOKULACJA- ekspozycja na zakażoną krew lub inny materiał zakaźny poprzez naruszenie ciągłości tkanek. Nośnikiem jest przedmiot powodujący naruszenie ciągłości tkanek, przykłady: iniekcje iv, zabiegi inwazyjne, wypadki, wspólne używanie przyborów toaletowych,
2. kontakt błony śluzowej lub uszkodzonej skóry z materiałem zanieczyszczonym.
3. Przeniesienie rękoma materiału zakaźnego na powierzchnię błony śluzowej lub uszkodzonej skóry.
droga kropelkowa:
Materiałem zakaźnym jest śluz z dróg oddechowych i jamy ustnej rozpylony w powietrzu.
droga kropelkowo- powietrzna- nośnikiem jest powietrze,
droga kropelkowo- pyłowa- nośnikiem jest kolejno: pył- powietrze
droga pokarmowa:
Nośnik- spożywany pokarm lub woda. Zakażenie pokarmu- w trakcie jego produkcji, przechowywania lub dystrybucji
Wektory:
stawonogi- wszy, kleszcze, komary, pchły, muchy.
gryzonie.
Przypadek zachorowania , który naprowadza służbę sanitarno- epidemiologiczną na daną jednostkę w populacji- przypadek indeksowy.( nie zawsze jest on pierwszym zachorowaniem w danej populacji)
Miarą szybkości szerzenia się infekcji w zamkniętej grupie populacji jest tzw. współczynnik zachorowań wtórnych.- liczba przypadków zachorowań w grupie, która była narażona na ryzyko tej choroby w ciągi danego okresu czasu.
Czynniki chorobotwórcze różnią się między sobą stopniem ciężkości wywołanych chorób. Dane o ciężkości można wykorzystać do konstruowania wskaźników przydatnych w praktyce epidemiologicznej( wsk. patogenności i zjadliwości zarazków).
Patogenność( chorobotwórczość)- zdolność danego drobnoustroju do wywołania pewnych zmian patologicznych lub określonej choroby u osoby zakażonej.
Zjadliwość ( wirulencja)- zdolność drobnoustrojów chorobotwórczych do wywołania objawów chorobowych zagrażających życiu, wyrażona stosunkiem ciężkich postaci choroby do ogółu zachorowań.
Niektóre drobnoustroje, np. prątek gruźlicy lub wirus wzw, charakteryzują się niską zjadliwością , inne zarazki
( wir. odry i ospy wietrznej) – dużą patogennością lecz są stosunkowo mało zjadliwe, jeszcze inne ( wirus wścieklizny)-cechują się wysoką śmiertelnością.
Cechy determinujące powstanie i przebieg choroby:
- właściwości ustroju gospodarza,
- zdolność do inwazji tkankowej ( inwazyjność),
- zdolność do wytwarzania toksyn i endotoksyn,
- oporność na fagocytozę,
- zdolność do wywołania odporności swoistej i reakcji alergicznych.
REZERWUAR ZARAZKA:
to istoty żywe lub materia nie- ożywiona( np. powietrze, gleba),
w którym zarazki bytują i rozmnażają się.
Swoisty rezerwuar danego drobnoustroju jest związany z jego cyklem życiowym.
Najprostszy cykl to:
Człowiek człowiek człowiek
Ten cykl jest typowy dla wielu chorób zakaźnych występujących u człowieka ( większość wirusowych i bakteryjnych chorób ukł. oddechowego, większość infekcji gronkowcowych i paciorkowcowych, błonica, choroby weneryczne, świnka, dur brzuszny i wiele innych.
Ludzie mogą również zachorować na choroby przenoszone od zwierząt, jak np.:
ü gruźlica bydlęca ( krowy),
ü bruceloza ( krowy, świnie, kozy),
ü wąglik ( owce),
ü leptospirozy ( gryzonie),
ü wścieklizna ( psy, nietoperze, lisy i inne dzikie zwierzęta).
Zakaźne choroby odzwierzęce ( zoonozy), przenoszone są zwykle ze zwierzęcia na człowieka, ale człowiek nie jest rezerwuarem zarazka, ani nie stanowi głównego ogniwa w cyklu życiowym tych drobnoustrojów.
Zwierzę Zwierzę Zwierzę
Człowiek
Niektóre choroby zakaźne charakteryzują się bardziej złożonym cyklem życiowym, który może obejmować różnorodne rezerwuary w różnych stadiach rozwojowych ( bąblowca, malaria).
CZŁOWIEK JAKO REZERWUAR ZARAZKA:
Zarazek gospodarz zakażenie
Kolonizacja/ kontaminacja- sytuacja w której zarazek utrzymuje się na powierzchni lub wewnątrz organizmu i rozmnaża się w tempie zapewniającym podtrzymywanie jego egzystencji, ale bez wywołania jakiejś reakcji chorobowej u gospodarza (gronkowiec złocisty na błonach śluzowych)
O infekcji podklinicznej mówimy- jeżeli drobnoustroje po wniknięciu do ustroju gospodarza nie tylko się w nim namnażają, lecz wywołują niewielkie reakcje ze strony gospodarza .
Gdy pojawiają się objawy charakterystyczne o zdeklarowanym obrazie klinicznym- mówimy wtedy o chorobie zakaźnej.
PROCES INFEKCYJNY U GOSPODARZA:
Kolonizacja stadium kliniczna postać
podkliniczne choroby zakaźnej
Wszystkie osoby zakażone drobnoustrojami- również w stadium kolonizacji- są potencjalnym źródłem zakażenia dla innych osób.
Nosiciel choroby:
– osoba zakażona, która mimo że nie wykazuje widocznych objawów choroby, stanowi potencjalne źródło infekcji dla innych,
- osoba u której przebieg zakażenia jest bezobjawowy,
- osoba, u której nosicielstwo poprzedza wystąpienie objawów lub trwa po ujawnieniu się objawów chorobowych
( nosicielstwo okresu wylęgania lub zdrowienia)
Drogi przenoszenia zakażenia- sposoby za pomocą których drobnoustroje docierają do człowieka.
Drogi przenoszenia bezpośrednie- bezpośrednie przeniesienie czynnika zakaźnego z zakażonego osobnika
( rezerwuar zarazka) do wrót zakażenia osobnika wrażliwego.
Np. kontakt bezpośredni, rozproszenie zarazka w powietrzu drogą kropelkową, kichanie, osiadanie zarazków na skórze i błonach śluzowych osób zdrowych.
Drogi przenoszenia pośrednie- przenoszenie zakażenia przez nośniki, przenosicieli lub drogą powietrzną.
Przenosicielstwo może być biologicznie czynne, jeżeli zarazek rozmnaża się w ustroju przenosiciela, zanim dostanie się do ustroju wrażliwego osobnika.
Bardzo ważną cechą epidemiologiczną choroby zakaźnej jest okres wylęgania, tzn. okres od chwili kontaktu lub wniknięcia zarazków do ustroju do pojawienia się choroby.
W chorobach zakaźnych jest to czas potrzebny do namnożenia się zarazków w ustroju gospodarza do takiej ilości, iż mogą one wywołać u niego objawy choroby.
Znajomość tych pojęć ułatwia zrozumienie mechanizmu
szerzenia się chorób zakaźnych w populacji.
Przenoszenie się zarazków warunkuje albo
utrzymywanie się zachorowań w populacji na pewnym stałym poziomie ENDEMIA
albo
pojawienie się nagle licznych zachorowań powyżej średnich wartości oczekiwanych dla danego terenu EPIDEMIA.
Rodzaje epidemii ( mechanizm szerzenia)
1. epidemia punktowa – pochodzi z jednego wspólnego źródła zakażenia.
Cechą charakterystyczną jest to, iż wszystkie przypadki zachorowań występują w czasie, który mieści się w granicach okresu wylęgania tej choroby. Klasycznymi przykładami są epidemie wodne lub mleczne
2. epidemia postępująca, czyli progresywna- pochodzi z różnych źródeł zakażenia.
Jest wynikiem przeniesienia zarazka drogą bezpośrednią z chorego na osoby wrażliwe lub pośrednio np. przez przenosicieli.