1. Rozumienie Antropologii – zagadnienia wstępne

1. Antropologia na tle innych nauk.

Claude Lévi-Strauss próbuje znaleźć odpowiedź na pytanie, czym tak naprawdę jest antropologia i do jakich nauk możemy ją zaliczyć. Uważa on, że antropologia ma troistą postać, ponieważ:
-na mocy definicji jest ona „nauka o człowieku”, czyli tym samym można ją utożsamiać z naukami humanistycznymi
-jest nauka społeczną gdyż zajmuje się badaniem grup ludzkich
-posiada także cechy nauk przyrodniczych, przez tę gałąź, która znana jest jako antropologia fizyczna, która zajmuje się problemami ewolucji człowieka poczynając od jego cech zwierzęcych kończąc na obecnym podziale na grupy rasowe.

Strauss uważa, że społeczeństwo ludzkie zmienia się wraz z rozwojem, gdyż już od chwili, gdy człowiek zaczął dysponować mową, zaczął określać sam przebieg swojej ewolucji biologicznej, ludzie ustanowili sobie swój zakres reguł takich jak zakaz kazirodztwa, endogamia, egzogamia, małżeństwa preferencyjne pomiędzy pewnymi typami krewnych, czy po prostu przez mniej lub bardziej systematyczne stosowanie norm moralnych, społecznych, ekonomicznych i estetycznych. Według Straussa ludzie się sami stworzyli w takim samym stopniu jak stworzyli rasy swoich zwierząt udomowionych, z jedyna różnicą – proces ten był mniej uświadamiany i zamierzony w pierwszym przypadku niż w drugim. Wynika z tego, że mimo iż antropologia fizyczna korzysta z wiadomości i metod zapożyczonych od nauk przyrodniczych to wciąż utrzymuje ścisłe stosunki z naukami społecznymi, ponieważ przede wszystkim bada kulturę.

Jakie są stosunki i jakie różnice miedzy etnografią, etnologią i antropologią?
Strauss zadaje sobie pytanie, - co tak naprawdę dzieli i różni te trzy dziedziny nauk? Według niego odpowiedź na to pytanie jest bardzo prosta, ponieważ jeśli chodzi o etnografię to wszystkie kraje rozumieją ją w ten sam sposób. Odpowiada ona pierwszym fazom pracy badawczej: opisowi i obserwacji, pracy w terenie. Właściwym typem badania etnograficznego jest monografia, dotyczącą grupy ograniczonej, aby autor mógł zgromadzić większą cześć swych informacji dzięki doświadczeniu osobistemu.

W porównaniu z etnografią, etnologia jest pierwszym krokiem ku syntezie. Poczynając od bezpośredniej obserwacji zmierza ona do wniosków, na tyle rozległych, że trudno jest oprzeć się wyłącznie na wiadomościach zaczerpniętych we własnym zakresie. Synteza ta może się realizować w trzech kierunkach: geograficznym, jeśli chce się scalić wiadomości dotyczące sąsiadujących ze sobą grup, historycznym, jeśli pragniemy odtworzyć przeszłość jednej lub wielu populacji i kierunku semantycznym, jeśli wyodrębnia się, by skupić na nim szczególna uwagę, określony typ techniki, obyczaju czy instytucji.
Natomiast, jeśli chodzi o terminy „antropologia społeczna i kulturowa” to są one związane z drugim i ostatnim piętrem syntezy, budowanym na podstawie wniosków etnografii i etnologii. W krajach anglosaskich antropologia zmierza do całościowego poznania człowieka, biorąc ten temat w pełnym zakresie historycznym i geograficznym. Ma ona na celu uzyskanie wiedzy dającej się stosować do całokształtu rozwoju ludzkości od małp człekokształtnych do współczesnych ras ludzkich.

Etnografia, etnologia i antropologia nie są trzema różnymi dyscyplinami, czy ujęciami tych samych badań, lecz tak naprawdę są to trzy stadia tego samego badania, i mimo iż te trzy terminy odnoszą się do jednego typu badań to żaden z nich nie może być odłączony od dwóch pozostałych.

Rozróżnienie na etnologię, etnografię i antropologię kulturową Levi-Straussa

Claude Lévi-Strauss podział na etnografię, etnologię i antropologię kulturową wiąże wyłącznie ze stopniem ogólności twierdzeń, do których formułowania zdążają.

Etnografia jest więc dla niego nauką ściśle opisową, zajmującą się konkretnymi społeczeństwami; etnologię pojmuje on jako naukę porównawczą, sumującą niejako wiedzę o rozmaitych kulturach; antropologia zaś ma na celu uogólnianie badań porównawczych i formułowanie twierdzeń ogólnych o ludzkości, człowieku i kulturze.

Niektórzy uczeni etnografię rozumieją jako naukę wyłącznie lub głównie o materialnym aspekcie kultury (por. np. Moszyński 1951).

Czym różni się „antropologia społeczna” od „antropologii kulturowej?
Zależność, która rozdziela te dwa terminy to predykcja Wielkiej Brytanii dla pierwszego z tych terminów, a Stanów Zjednoczonych dla drugiego. Rozbieżność tych termniów wystąpiła także w sporze pomiędzy Amerykaninem G.P. Murdockiem a Anglikiem R. Firthem. Spór ten pokazał, że wybór każdego z terminów odpowiada określonym zainteresowaniom teoretycznym. Również same znaczenie słów „kulturowy” i „społeczny” wykazuje nieznaczna różnicę. Pojęcie kultury jest pochodzenia angielskiego, ponieważ zasługą Tylora było, że określił ją po raz pierwszy jako „tę złożoną całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, zwyczaje oraz inne zdolności i nawyki, nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”. Definicja odnosi się zatem do charakterystycznych różnic zachodzących między człowiekiem a zwierzęciem.
Antropologia społeczna sprowadza się do badania organizacji społecznej, co jest istotnym, ale nie jedynym rozdziałem antropologii kulturowej. Można zatem powiedzieć, że antropologia społeczna i antropologia kulturowa realizują zupełnie ten sam program, przy czym jedna wychodzi od technik i przedmiotów by dojść do działalności społecznych i politycznych (supertechniki), które warunkują życie społeczne, a druga wychodzi do życia społecznego i zniża się aż do rzeczy na których wyciska swe piętno, oraz do działań poprzez które ono się przejawia. Obie obejmują te same rozdziały, choć są może ułożone w odmiennej kolejności. Mimo iż uwzględnimy to podobieństwo, to wyłaniają się pewne subtelne różnice. Antropologia społeczna zrodziła się z odkrycia że wszystkie aspekty życia społecznego stanowią całość znaczącą i nie można zrozumieć jednego z nich bez umieszczenia go pośród pozostałych.
Natomiast antropologia kulturowa poprzez zastąpienie perspektywy statycznej, ukazującej całą grupę jako swoisty system, przez zainteresowanie dynamiką, doprowadziło mianowicie do identycznej konkluzji, a mianowicie, że system stosunków łączących miedzy sobą wszystkie aspekty życia społecznego odgrywa większą rolę w przekazywaniu kultury niż każdy z tych stosunków z osobna.
Niezależnie od tego, czy antropologia ogłasza się za „społeczną” czy „kulturową”, zawsze dąży do poznania człowieka, przy czym w jednym przypadku ujmuje go wychodząc od jego wytworów, w drugim zaś wychodząc od jego przedstawień.
Rola folklorystki w antropologii.
Folklorystyka w antropologii określa badania które prowadzone są w społeczeństwie obserwatora. Korzystają one metod badawczych i technik obserwacji tego samego typu co te, z których korzysta się przy badaniu społeczeństw bardzo odległych. Jeśli w pewnych krajach, zwłaszcza w krajach skandynawskich, wybierają one jak się wydaje częściową izolację, to dzieje się tak dlatego że kraje te dość późno postawiły przed sobą problemy antropologiczne, podczas gdy bardzo wcześnie zaczęły zajmować się zagadnieniami dotyczącymi ich własnej tradycji: ewoluowały one od ogółu, podczas gdy np. we Francji panowała sytuacja odwrotna. Najbardziej sprzyjająca jest niewątpliwe sytuacja, w której oba te fakty rozwinęły się równocześnie jak np. w Niemczech czy krajach anglosaskich, co tłumaczy szybki rozwój badań antropologicznych w tych krajach.
Rola antropologii wśród nauk społecznych.
Podsumowując wcześniejsze rozważania należy uznać ze antropologia nie może w żaden sposób pozwolić sobie na odłączenie od nauk ścisłych i przyrodniczych, z którymi połączona jest przez antropologie fizyczną, ani od humanistyki, z którą zespalają ją takie dziedziny jak geografia, archeologia i językoznawstwo. Chcąc znaleźć miejsce dla antropologii wśród nauk społecznych, nazwano by ja nauka społeczną, ale nie dlatego że termin ten pozwala określić jakąś wyodrębniona dziedzinę ale dlatego że podkreśla ona jedną wspólną cechę wszystkich dziedzin nauki. Antropologię możemy określić jako naukę, która stoi na naukach przyrodniczych, wspiera się o nauki humanistyczne i patrzy na nauki społeczne.
Jeśli chodzi o dwuznaczność, jaka zachodzi pomiędzy antropologią a socjologią, należałoby scharakteryzować obecny stan samej socjologii. Mianem „socjologia” określa się wyróżniającą naukę o społeczeństwie, która stanowi ukoronowanie wszystkich innych nauk społecznych. W rzeczywistości jednak, od czasu załamania się szkoły durhkeimowskiej, socjologia nigdzie już nie odgrywa takiej roli. W niektórych krajach na kontynencie europejskim, a także niekiedy w Ameryce Łacińskiej wpisuje się ją w tradycje filozofii społecznej, natomiast w krajach anglosaskich socjologia stała się wyspecjalizowaną dyscypliną, usytuowana na tym samym poziomie co inne nauki społeczne. Bada ona tam stosunki społeczne w grupach współczesnych na podstawie w znacznej mierze doświadczalnej i na pozór nie różni się niczym od antropologii, z tą tylko różnicą że przedmiot socjologii ma inny rząd wielkości i większą złożoność niż tzw. społeczeństwa pierwotne. Ponieważ jednak antropologia zmierza do tego, że coraz bardziej zajmuje się złożonymi formami, trudno jest dostrzec jakiekolwiek różnice pomiędzy socjologia a antropologią.

Czym jest antropologia fizyczna?

Antropologia fizyczna jest nauką o fizycznym zróżnicowaniu człowieka w przestrzeni i w czasie oraz o biologicznym rozwoju gatunku Homo sapiens, rodzaju Homo, a nawet rodziny Hominidae.

Antropologia fizyczna ma wiele związków z antropologią kulturową przez swój przedmiot zainteresowań, musi więc brać pod uwagę wyniki jej badań. Powinna na przykład uwzględniać rozwój kultury, istniejącej już u gatunków bezpośrednio poprzedzających Homo sapiens-, musi brać pod uwagę czynnik kulturowy, badając proces historycznej i przestrzennej zmienności budowy fizycznej człowieka kierującego się w codziennej walce o przetrwanie w znacznym stopniu względami kulturowymi, na przykład normami estetyki, sposobem odżywiania się, trybem życia. Jednocześnie antropologia kulturowa ze wszech miar potrzebuje efektów badań antropologii fizycznej, gdyż kultura człowieka, w ujęciu zarówno historycznym, jak i przestrzennym, jest ściśle związana z biologicznymi cechami gatunku Homo sapiens i rodzaju Homo. Inne uzasadnienie wzajemnego korzystania obu dziedzin ze swoich osiągnięć wiąże się z pojmowaniem kultury jako pozabiologicznego mechanizmu adaptacyjnego. Choć funkcja adaptacyjna nie jest jedyną funkcją kultury (można by mówić choćby o funkcji ekspresyjnej), nie ma wątpliwości, że jest to funkcja ze wszech miar istotna, a w początkach procesu rodzenia się kultury absolutnie kluczowa.

Antropologia fizyczna musi brać pod uwagę fakt, że rodzaj ludzki jako jedyny stworzył kulturę, która stanowi jego specyficzny i ogromnie ważny, jeśli nie najważniejszy, mechanizm adaptacji.

Co to jest antropologia stosowana?

W związku z tym, że niektórzy antropologowie dostrzegli konieczność podjęcia działań na rzecz społeczności, z którymi się stykali, zaczęto określać ich jako przedstawicieli subdyscypliny zwanej antropologią stosowaną. W jej ramach prowadzi się badania nakierowane na wprowadzanie konkretnych rozwiązań mających poprawić sytuację społeczną, ekonomiczną lub polityczną poszczególnych grup.

Antropologię można podzielić na antropologię akademicką, która stawia sobie cele głównie poznawcze, i antropologię stosowaną, nastawioną na działania na rzecz badanych społeczności.

Antropologia:

Antropologia jako nauka zajmuje się człowiekiem w aspekcie biologicznym, filozoficznym, społecznym, kulturowym i teleologicznym. Jest nauką interdyscyplinarną, cechuje ją wielość ujęć i interpretacji. Antropologowie zaprzeczają i podważają swoje własne interpretacje kultury. Naukowe podstawy antropologii rozwinięto w XIX wieku ale korzeniami sięga do starożytności. Niektórzy wywodzą naturę antropologii z ludzkiego plotkarstwa związanymi z wędrówkami Greków w basenie Morza Śródziemnego, którzy snuli opowieści o różnych ludach, odmiennych kulturach, wierzeniach, prawach, odmiennych sposobach organizowania społeczeństw i gospodarki. Te praźródła tkwią w pierwotnym ludzkim zdziwieniu z zetknięciu z obcymi. W próbie wartościowania i refleksji nad odmiennością w wysiłku zrozumienia innych przy zetknięciu się kultury greckiej z dawnymi kulturami bliskiego wschodu. Antropologia wyrosła z historii Europy i jest najbardziej europejską z europejskich nauk. Najstarsze źródła literatury zawierają już informacje dotyczące obyczajów życia codziennego, zawiera je „Iliada i Odyseja” powstała po 850 r. p.n.e. Najobszerniejsze informacje historyczno-etnograficzne i geograficzne, zawierają jednak dzieje Herodota. Anglicy nazywają go ojcem antropologii i historii. Historię antropologii można podzielić na okres zorganizowany i niezorganizowany. Okres zorganizowany – 1860 r. – pierwsze książki. Nie bez wpływu na antropologię był fakt wydania dzieła Darwina „O pochodzeniu gatunku” 1859 r., „Rodowód człowieka” 1871 r. Choć antropologia kultury nie wywodzi się z koncepcji Darwina to wywarła ona spektakularny wpływ na antropologię spekulatywną rozwijaną przez ewolucjonistów. Boas przyszedł do antropologii poprzez geografię fizyczną. Obalał myślenie ewolucjonistów co do źródeł i stadiów ewolucji. Obalał rasizm jako wyjaśnienie różnic kulturowych, przeczył determinizmowi. W przeciwieństwie do spekulatywnych ewolucjonistów uważał, że by osiągnąć zrozumienie konieczne jest uwzględnienie kontekstu każdego badanego faktu czego wcześniej ewolucjoniści nie uwzględniali. Jednak Boas ograniczał się do bezpośredniego tła sytuacyjnego. Pomijał wszelkie odkrycia związane z psychologią, psychoanalizą, bagatelizował empatię w odkryciach. Z kolei inni badacze mocno zaufali psychologii i psychiatrii w swoich badaniach (Benedykt). Zaczęto zajmować się badaniem wzorów. W nurcie psychoanalitycznym pozostają prace badawcze Freuda, który wniósł wiek do rozwoju antropologii kultury (Totem, Tabu). Osobowość i kultura wiąże się z psychologicznym podejściem do antropologii. Stosunek kultury i osobowości nadal pozostaje z jednym najważniejszych problemów antropologii. Drugi punkt widzenia antropologii nie ulega wątpliwości, że bezpośrednimi przyczynami sprawczymi zjawisk społecznych i kulturowych są ludzie i ich wyjaśnianie odbywać się musi również w wymiarze psychologicznym jednak nie dla wszystkich jest to oczywiste. Istoty ludzkie ukształtowane są przez istniejącą kulturę, a istniejąca kultura zdeterminowana jest przez kulturę poprzednią na to nakładają się przypadki historyczne, w których rola indywidualnych czynników osobowościowych może być niewielka.

Miejsce antropologii wśród nauk społecznych:

Antropologa jako nauka, która zajmuje się grupami ludzkimi jest nauką społeczną. Jest też z samej definicji nauką o człowieku, zatem utożsamiana jest też z naukami humanistycznymi, jednocześnie antropologia poprzez antropologię fizyczną wiąże się z naukami przyrodniczymi. Jeden z najprostszych podziałów dzielących antropologię na kulturową i fizyczną. Inni wyróżniają też etnografię i etnologię. Antropologia fizyczna zajmuje się takimi problemami jak: ewolucja człowieka począwszy od form zwierzęcych czy obecny podział na grupy rasowe, różnice anatomiczne i fizjologiczne. Bada przemiany anatomiczne i fizjologiczne spowodowane przez pojawienie się życia społecznego, języka i systemów wartości. Etnografia wiąże się z obserwacją i opisem konkretnych społeczności, jest typową pracą w terenie. Właściwym typem badań są te monografie dotyczące organizacji konkretnej społeczności, badacz gromadzi dane dzięki osobistemu doświadczeniu. Niektórzy etnografie traktują jako naukę o materialnym aspekcie kultury. Etnologia w porównaniu z etnografią jest nauką która zmierza ku syntezie o ile etnografia tylko opisuje to co badacz widzi, etnologia zmierza ku uogólnieniom. Synteza na gruncie etnologii rozwija się w trzech różnych kierunkach:

• geograficznych (scala wiadomości dotyczące sąsiadujących ze sobą grup)

• historyczny (odtwarza przeszłość jednej lub więcej populacji)

• systemowy (skupia uwagę na określonym typie obyczajów lub instytucji

Etnologia jest zatem nauką porównawczą i sumuje wiedzę o rozmaitych kulturach. Antropologia społeczna i kulturowa związane są z drugim stopniem syntezy. Buduje swoje teorie na podstawie wniosków etnografii i etnologii, dąży do uzyskania wiedzy dającej się zastosować do całokształtu rozwoju ludzkości, do prawomocnych sformułowań dla wszelkich społeczeństw ludzkich. Antropologia społeczna zakorzeniła się w Anglii, zaś antropologia kulturowa w USA. Nowicka dzieli antropologię kulturową na:

• antropologia społeczności pierwotnych

• antropologię społeczności chłopskich

• antropologia społeczności miejskich

• antropologia historyczna

Antropologia kulturowa według Janusza Gajdy obejmuje historię kultury, studia nad procesami kulturowymi, istotę i analizę kultury i osobowości, etos kultur, studia poszczególnych regionów i dziedzin kultury.

1. Przykładowe klasyfikacji nauk.

Nauka – może być określana jako wytwór działalności człowieka. Każdą naukę można scharakteryzować poprzez podanie przedmiotu (czyli określanie czym zajmuje się nauka, co bada), aspektu (punkt widzenia z jakiego rozważa ten przedmiot), metody.

Metoda to np. systematycznie stosowany sposób. Dobór i układ czynności przyporządkowanych określonemu celowi sposób nadający się do powtarzania. To zespół reguł wyznaczający w sposób postępowania w danej sprawie.

Nauka w ujęciu funkcjonalnym jest zespołem czynności poznawczych, czynności zmieniających do osiągnięcia wiedzy o czymś w sposób uporządkowany, czyli metodyczny co oznacza- systematyczny, planowy, według określonej metody.

Nauka w ujęciu rzeczowym jest takim wytworem, który zawiera uporządkowany zbiór zdań. Wiedza interesująca (zaspokajająca nasze potrzeby), wiedza sensowna (komunikatywna), wiedza sprawdzalna (polega pewnej weryfikacji).

Nauka w ujęciu historycznym – ukształtowana i stale rozwijająca się świadomość społeczna, odzwierciedla ona prawdziwie w sposób zamierzony i metodyczny obiektywne cechy i prawidłowości rzeczywistości. Rzeczywistość może być społeczna, przyrodnicza. Nauka zawiera zdania prawdziwe o rzeczywistości, o jej cechach i rządzących nią prawach.

Starożytność – Arystoteles – wyróżnił nauki teoretyczne (fizyka, matematyka, metafizyka), praktyczne (etyka, polityka, poetyka).

Średniowiecze - nauki świeckie (wyzwolone) -> trivium (gramatyka, retoryka, logika – nauki humanistyczne); quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka – nauki matematyczno- przyrodnicze).

Czasy nowożytne – F. Bacon wyróżnił 3 grupy nauk odpowiadające trzem władzom duszy: rozumowi odpowiadają – nauki filozoficzne, pamięci – nauki historyczne, wyobraźni – poezja.

Współczesność- przykłady klasyfikacji nauk:

1. Ze względu na sposób uzasadnienia twierdzeń pierwotnych- nauki aprioryczne (teoretyczne), aposterioryczne (empiryczne).

Zdania apriorii to zdania których prawdziwość można ustalić bez doświadczenia zmysłowego.
W naukach aposteriorycznych w roli twierdzeń pierwotynych występują wyłącznie zdania obserwacyjne oparte na doświadczeniu.

1. Na sposób uzasadnienia twierdzeń pochodnych: nauki dedukcyjne i indukcyjne.

2. Ze względu na przedmiot są nauki formalne (zajmują się budową świata) i nauki realne (badają rzeczywistość materialną).

Podkreślone podlegają kolejnym podziałom ze względu na przedmiot badań wyróżnia się nauki przyrodnicze (badają wytwory przyrody), humanistyczne (badają wytwory człowieka, np. antropologia).

1. Ze względu na zadania stawiane w nauce:

• Nauki nomotetyczne (zadaniem jest formułowanie praw)

• Nauki idiograficzne (dążą do poznania i opisu faktów jednostkowych)

Dzieli sięrównież na filozoficzne i neofilozoficzne.

Nauki neofilozoficzne – nauki formalne (matematyka, logika), nauki realne (przyrodnicze, humanistyczne).

Filozoficzne- teoria bytu (metafizyka), mnozeologia (o poznawaniu), kosmologia (filozofia przyrody), antopologia (filozoficzna), teodyczna (filozofia boga), aksjologia (wartości), etyka, estetyka.

Można je dzielić ze względu na:

1) przedmiot badań,

2) opisywać na metody badań,

3) struktura metodologiczna języka- w jaki sposób formułują i uzasadniają one wyniki swoich badań.

Są nauki, które mają wspólny przedmiot badań np. metody badań antropologicznych.

1. Antropologia ujęcia definicyjne ogólna charakterystyka.

Słowo ANTROPOLOGIA jest zlepkiem dwóch słów greckich anthropos - człowiek i logos czyli nauka. Najogólniej rzecz ujmując antropologia jest to nauka o człowieku. Niemniej określenie to jest bardzo ogólne i mało precyzyjne. Określa jedynie przedmiot zainteresowania nauki, nie mówi nic natomiast o jej charakterze jakościowym. Wszak nauki takie jak psychologia, socjologia czy archeologia i etnologia również zajmują się badaniem człowieka lub jego wytworów, precyzuje się więc to pojęcie dodając do słowa antropologia przymiotnik typu: kulturowa, kognitywna, społeczna lub fizyczna, co jasno i jednoznacznie pozwala odróżnić nauki humanistyczne (np. a. kulturowa, a. społeczna) od biologicznych (a. fizyczna).

Przykładowe definicje:

1. Ojciec Polskiej Szkoły Antropologicznej, znakomity uczony, Prof. Jan Czekanowski definiował antropologię jako naukę "badającą człowieka jako biologiczne podłoże zjawisk społecznych", i dalej jako naukę przyrodniczą badającą "właściwości ciała ludzkiego i jego funkcje".

2. Autorzy podręcznika "Antropologia" , rozszerzyli definicję Prof. Czekanowskiego, dodając do słów Mistrza "oraz badającą biologiczne skutki tych zjawisk".

3. W "Małym słowniku antropologicznym" można znaleźć, iż antropologia to "biologia porównawcza człowieka, nauka o zmienności cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w czasie i przestrzeni".

4.Definicja B. Jasickiego, S. Panka, P. Sikory i E. Stołyhwo, "Antropologia jest nauką o zmienności form organizmu człowieka jako istoty zoologicznej oraz zmienności form przedstawicieli rodziny Hominidae w rozwoju rodowym i osobniczym, w aspekcie porównawczym z innymi zwierzętami, w zależności od czynników genetycznych i wpływu środowiska zewnętrznego - biogeograficznego i społecznego".

5. E. Nowicka "antropologia fizyczna jest nauką o fizycznym zróżnicowaniu człowieka w przestrzeni i w czasie oraz o biologicznym rozwoju gatunku Homo sapiens, rodzaju Homo, a nawet rodziny Hominidae".

7. Według Wiercińskiego [za Malinowskim 1994] "Antropologia jest nauką, która polega na adekwatnym opisywaniu i wyjaśnianiu przebiegów procesów ewolucji właściwości biologicznych i kulturowych człowieka".

8. T. Dzierżykray-Rogalski i K. Modrzewska definiowali antropologię jako "naukę o typogenezie człowieka w aspekcie filo- i ontogenezy. Jest to wiedza o zmienności typów antropologicznych, typów proporcji ciała, typów postawy stojącej, typów rozmieszczenia podściółki tłuszczowej itp. - w czasie i na skutek oddziaływania określonych warunków środowiska biogeograficznego i społeczno-ekonomicznego - w przestrzeni".

Antropologia – jest nauką badającą początki, rozwój i istotę gatunków ludzkich.; interesuje się wczesnymi formami rozwoju czł na podst danych archeologii i antropologii fiz, a ponadto wszystkimi współcześnie istniejącymi i historycznie opisanymi społeczeństwami ludzkimi.

Etymologia słowa antropologia

Zbudowane jest z grec słów antropos (istota ludzka) i logos (słowo), w swobodnym tłumaczeniu znaczy „badanie ludzkości”

Podstawowe działy antropologii

1 a fiz, nauka wyjaśniająca wszechstronną istotę czł jako gatunku biol, jego ewolucję biol i miejsce w świecie istot żywych, jego typy morfologiczne i fizjologiczne

2 a społ-kulturowa, nauka badająca wzory życia niedawnych czy współczesnych ludów za pomocą technik obserwacji uczestniczącej oraz technik swobodnego wywiadu

3 archeologia, nauka historyczna zajmująca się badaniem pozostałości obiektów materialnych, wytworzonych przez czł w minionych epokach, znanych z wykopalisk, celem odtworzenia historii kultury ludzkiej i etapów jej rozwoju

4 a lingwistyczna, nauka która wykorzystuje w zasadzie te same techniki, co a społ-kul do badania języków ludzkich i wzajemnych relacji między językiem i kulturą

1. Antropologia jako nauka o człowieku.

Antropologia (gr. άνθρωπος anthropos – człowiek, λόγος logos – nauka) – interdyscyplinarna dziedzina nauki na pograniczu nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych. Zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki w społeczeństwie w kontekstach historycznej zmienności, różnorodności, etniczności, struktur władzy czy płci kulturowej (gender ). Ma dwa podstawowe nurty:antropologię fizyczną zajmującą się zmiennością biologiczną i fizjologiczną człowieka;

• antropologię kulturową (antropologia społeczna) zajmującą się człowiekiem w społeczności (zbliżony do socjologii).

Czym jest antropologia kulturowa?

Antropologia (gr. anthropos - człowiek, logos - nauka) jest nauką, która zajmuje się badaniem zmienności człowieka jako jednostki i jako społeczności. W znaczeniu obszerniejszym wykorzystuje wiele nauk zajmujących się w mniejszym lub większym stopniu człowiekiem i jego życiem (medycyna, psychologia, socjologia), jednakże uwzględnia je o tyle, o ile ich zdobycze mają znaczenie dla zrozumienia właściwości i rozwoju człowieka. Antropologia w ściślejszym tego słowa znaczeniu jest gałęzią nauk przyrodniczych zajmującą się człowiekiem i rasami etnograficznymi człowieka w sposób podobny, w jaki entomologia zajmuje się owadami.

Antropologia społeczna (kulturowa) w XX wieku nie zerwała łączności z antropologią fizyczną (przyrodniczą), ale badając cechy fizyczne człowieka poddawała analizie tylko biologiczne cechy człowieka. Człowiek w kulturze nie działa jak zwierzę, nie ma elementu który łączyłby świat człowieka i zwierzęcia. Tylko człowiek może świat kultury wyjaśnić, jest wolny. Nie tylko tworzy kulturę ale i jej organizację, bada element instytucjonalny i świadomościowy.

ANTROPOLOG - to człowiek który analizuje fakt antropologii, często mamy do czynienia z elementami kulturowymi ale nie widzimy tego jako całości. Aby poznać całość należy odnieść się do całego procesu. Antropolog bada społeczeństwo poprzez porównywanie społeczeństw różnego typu.

1. Odmiany antropologii – rodzaje np. fizyczna, filozoficzna, kulturowa…

1. Antropologia filozoficzna. filozofia człowieka, dziedzina refleksji filozoficznej, której głównym przedmiotem jest człowiek. Ujmuje go wieloaspektowo, w wymiarach metafizyczno-ontologicznym, moralno-etycznym, estetycznym, psychologicznym, społeczno-kulturowym itd., próbując zarazem dać całościową odpowiedź na pytanie o to, kim jest, i określić jego strukturę ontyczną oraz miejsce wśród innych bytów.

U jej podstaw leży przekonanie o specyficzności związanej z człowiekiem problematyki filozoficznej, wynikające często z przyjętych wcześniej przesłanek światopoglądowych, zwłaszcza religijnych (antropologia biblijna, antropologia religijna). Może mieć, ale nie zawsze ma charakter antropocentryczny (antropocentryzm). W niektórych ujęciach przyjmuje postać metanauki, tj. metodologii nauk szczegółowych traktujących o człowieku, lub ich swoistego uogólnienia. Może rozwijać wątek praktycystyczny, stając się tzw. sztuką życia i zbliżając do prakseologii.

1. Antropologia fizyczna- nauka o zmienności cech biologicznych człowieka w czasie i przestrzeni jest więc biologią porównawczą człowieka. Dzieli się na trzy działy: filogenetyczną (pochodzenie i rozwój rodowy człowieka), populacyjną(badanie zmienności cech morfologicznych i fizjologicznych między populacjami ludzkimi w przestrzeni geograficznej) oraz ontogenetyczną)rozwój osobniczy człowieka).

2. Antropologia kulturowa- dziedzina nauki badająca kulturotwórcze i kulturowe aspekty społecznej egzystencji człowieka. Wyspecjalizowany dział antropologii, korzystający z dorobku psychologii, językoznawstwa, historii, archeologii, socjologii, religioznawstwa, filozofii oraz różnych nauk społecznych. Skupia się na poszukiwaniu ogólnych teorii tłumaczących zarówno kulturę ludzką w ogóle, jak i kultury poszczególnych ludów w całej ich różnorodności. W tym celu bada kulturę jako całość rządzącą się określonymi prawidłami, a także tworzące ją elementy: zwyczaje i wzorce zachowań, hierarchie wartości, normy, systemy pokrewieństwa i podziałów społecznych, wierzenia, instytucje, urzędy, struktury władzy itp., starając się opisać ich naturę wewnętrzną oraz wzajemne związki genetyczne i strukturalne.

3. Antropologia historyczna a. antropologia historii - dziedzina brytyjskiej antropologii społecznej zajmująca się etnograficznym odczytywaniem historii, która wyłoniła się w latach 1960. wraz z upadkiem paradygmatu funkcjonalistycznego zorientowanego na badania synchroniczne. Pierwszym antropologiem brytyjskim, który otwarcie ogłosił potrzebę powrotu do badań historycznych był Edward Evans-Pritchard.W odróżnieniu od tradycyjnej historiografii, koncentrującej się na analizie empirycznych "faktów historycznych", antropologia historyczna w centrum swojego zainteresowania stawia mniej uchwytną kulturę. Antropologia historyczna znajduje się pod silnym wpływem francuskiej mikrohistorii.

1. Antropogeneza i socjogeneza.

2. Ważniejsze etapy rozwoju życia na ziemi.

Ery i okresy	Czas trwania	Ważniejsze wydarzenia
Era archaiczna	Do 2000 mln lat temu	Biogeneza i rozwój komórek prokariotycznych. Pod sam koniec powstanie komórki eukariotycznej.
Era protezoiczna ediakaran prekambr	Od 600 do 2000 mln lat temu	Rozwój organizmów, szczególnie zwierzęcych od powstania prostych form wielokomórkowych do pojawienia się przedstawicieli wszystkich typów świata zwierząt, w tym pierwotnych strunowców.
Era paleozoiczna perm karbon dewon sylur ordowik kambr	Od 600 do 250 mln lat temu	Opanowanie środowiska lądowego: rozwój lądowych stawonogów radiacja adaptacyjna płazów bujny rozwój paprotników (karbon) pojawienie się roślin nagonasiennych. W wodzie: rozwój morskich bezkręgowców, kręgowców (powstanie ryb) i glonów.
Era mezozoiczna kreda jura trias	Od 250 do 60 mln lat temu	Radiacja adaptacyjna i panowanie gadów. Pojawienie się pierwszych ssaków (trias). Dominacja roślin nagonasiennych, pojawienie się i stopniowy rozwój okrytonasiennych.
Era kenozoiczna czwartorzęd trzeciorzęd	60 mln lat temu do chwili obecnej	Rozwój i radiacja adaptacyjna ssaków. Powstanie człowieka. Panowanie roślin okrytonasiennych.

1. Wybrane koncepcje człowieka i społeczeństwa

1. Człowiek jako istota społeczna.

Człowiek jest istotą społeczną. W społeczeństwie realizuje swoje podstawowe potrzeby np.

bezpieczeństwa, przynależności, szacunku, samorealizacji i rozwoju. Istnieją trzy główne koncepcje, kształtujące człowieka jako istotę społeczną:

-Według koncepcji behawiorystycznej, środowisko, w którym żyje człowiek kształtuje go przez odpowiedni system kar i nagród. System ten wpajają określone zasady i formy zachowania.

-Według koncepcji psychoanalitycznej, człowiek sam kieruje się własnymi potrzebami i popędami, które decydują o jego zachowaniu.

-Według koncepcji humanistycznej zarówno środowisko zewnętrzne jak i wewnętrzne ma wpływ na jego zachowanie, jednak ostatecznie działanie wypływa z przemyśleń i posiadanych wartości.

Pomiędzy ludźmi występują tzw. interakcje społeczne, w wyniku których kształtuje się osobowość i tożsamość jednostki. Interakcje społeczne mogą być traktowane jako wymiana i gra oraz jako komunikowanie się.

Człowiek od momentu urodzenia podlega socjalizacji, czyli procesowi kształtowania, w wyniku którego staje się członkiem określonej społeczności. W trakcje socjalizacji, która w największym stopniu dotyczy dzieci i młodzieży (socjalizacja pierwotna) jednostka przyswaja sobie:

• umiejętności niezbędne do życia np. rozumienie znaków, symboli (w tym narodowych) i porozumiewanie się

• role społeczne np. dziecka, ojca, pracownika, obywatela, Polaka, katolika

• reguły, ideały, normy postępowania

• umiejętności posługiwania się różnymi przedmiotami, charakterystycznymi dla danego społeczeństwa.

Proces socjalizacji wtórnej dotyczy dorosłego osobnika i trwa do końca życia. W wyniku socjalizacji wtórnej człowiek modyfikuje wcześniej poznane wzorce i role społeczne, zdarza się, że nawet niektóre z nich lub wszystkie odrzuca. Wśród procesów oddziaływania społeczeństwa na jednostkę znane jest zjawisko resocjalizacji, czyli powrotu do odrzuconych norm i wartości, tj. ponownej socjalizacji.

Człowiek nazywany jest istotą społeczną dlatego, że żyje wśród innych ludzi i wśród ludzi odbywa się prawidłowy rozwój istoty ludzkiej. Życie społeczne zaś to ogół zjawisk wynikających ze wzajemnego oddziaływania jednostek i zbiorowości przebywających na odpowiednio wyodrębnionej przestrzeni. Do czynników kształtujących życie społeczne ludzi należą m.in. uwarunkowania przyrodnicze, uwarunkowania ekonomiczne i kulturowe.

Ważnym czynnikiem wpływającym na zachowanie się jednostki w społeczeństwie są jej potrzeby oraz sposoby ich zaspokajania. Do najważniejszych potrzeb w relacji jednostka-społeczeństwo należą:

- potrzeby biologiczne, takie jak potrzeba zaspokajania głodu i pragnienia (słaba konstrukcja fizyczna człowieka sprawia, że na dłużej nie jest on w stanie ich samodzielnie zaspokoić),

- potrzeba przedłużenia gatunku (ma ogromny wpływ na życie społeczne),

- potrzeba bezpieczeństwa, przynależności i miłości oraz potrzeba uznania i współzawodnictwa (ich zaspokajanie wymaga częstych kontaktów z innymi ludźmi).

Człowiek jest istotą społeczną, jedyną posiadającą kulturę i zdolną do jej tworzenia. Pozostaje w ścisłych związkach z otaczającym go światem – dzięki czemu istnieje, rozwija się i działa. Każdy człowiek ma indywidualne potrzeby, cechy odróżniające go od innych. Człowiek chcąc zaspokoić swoje potrzeby, musi funkcjonować w różnych zbiorowościach ludzkich i grupach społecznych . Więzi społeczne powstają w różnych sytuacjach, w których znajduje się jednostka. Ale więzi powstają również w wyniku przynależności do określonej grupy lub konieczności podporządkowania się władzy w grupie, do której się należy. Jednostka przynależąc do danej grupy, odgrywa wyznaczone jej przez tę grupę określone role społeczne. Im bardziej jednostka utożsamia się z grupą tym lepiej te role wykonuje.

1. Osobowość społeczna. Przykłady teorii i typologii.

OSOBOWOSC" to wynik procesu socjalizacji, to zespół trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka była wychowana i w których uczestniczy.

W socjologii mówiąc o osobowości mamy na uwadze osobowość społeczną, tzn. ogół społecznych wzorów, jakie realizuje i ról, jakie pełni jednostka wobec innych ludzi jako członków społeczeństwa. Za najważniejsze składniki osobowości uważa się: temperament, system samokontroli, inteligencję, predyspozycje, samodyscyplinę, normy, zdolności, postawy.

KOMPLEKS ELEMENTOW BIOGENNYCH,PSYCHOGENNYCH,SOCJOGENNYCH

a) e. biogenne – to genetyka np. wzrost b) e. psychogenne – jest to psychologiczne wyposażenie tj. inteligencja, pamięć, wola, wyobraźnia, temperament, spostrzegawczość
c) e. socjogenne – struktura norm wartości ( wyobrażenie o własnej osobie wytworzone zazwyczaj na podstawie innych ludzi), struktura pełnionych ról ( nasze wyobrażenia, co inni o nas sądzą), struktura jaźni ( subiektywna – jednostka sama dla siebie może być obiektem); odzwierciedlona – jak jednostka jest postrzegana przez innych ludzi)

Osobowość społeczna, zespół trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie, a wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości ludzkich, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy.
Największe znaczenie ma proces socjalizacji jako proces przekształcenia biologicznego organizmu noworodka w aktywnego uczestnika życia społecznego i kulturalnego.
W tym procesie grupy wychowujące (rodzina, szkoła, grupy rówieśników) przekazują człowiekowi wiele wartości i systemów wartości. Innym składnikiem socjogennym są role społeczne wykonywane w różnych zbiorowościach oraz wyobrażenia o osobie własnej wytworzone pod wpływem oddziaływania innych (jaźń subiektywna), a także zespół wyobrażeń o sobie odtworzonych z wyobrażeń innych ludzi o nas (jaźń odzwierciedlona).

Osobowość społeczna to ogół społecznych wzorów jakie realizuje człowiek i ról jakie pełni jednostka wobec innych ludzi jako członków społeczeństwa.

Zagadnienia:
1. Pojęcie i składniki osobowości społecznej.
2. Czynniki kształtujące osobowość społeczną.
3. Struktura osobowości społecznej.
1. POJECIE I SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI SPOŁECZNEJ
Człowiek, żyje, działa i rozwija się w społeczeństwie, środowisku, grupie społecznej, w których spełnia określone funkcje. Wymaga to od niego określonych cech osobowości. Osobowość społeczna człowieka kształtuje się i rozwija pod wpływem środowiska biologicznego o środowiska społecznego.
Osobowością społeczną nazywamy względnie trwałą strukturę psychiczną człowieka, ukształtowaną pod wpływem czynników środowiska biologicznego i społecznego, wpływającą na jej zachowanie i działanie nadając kierunek i organizację.
Osobowość społeczna stanowi względnie autonomiczna i dynamiczną całość cech psychicznych, uformowaną w procesie życia jednostki, posiadającą swoistą strukturę i rządzącą się własnymi prawami. Znaczy to, że:
1. Osobowość jest złożonym systemem cech wzajemnie się przenikających i warunkujących, których istotę można zrozumieć jedynie wówczas, gdy będzie się je analizować na tle całokształtu życia psychicznego i systemu działań jednostki.
2. Osobowość jest całością zorganizowaną, a więc posiadającą swoistą strukturę, w której ramach wszystkie cechy psychiczne są od siebie zależna, ale nie wszystkie jednakowo ważne; pewne z nich są dominujące, bardziej aktywne i wywierają decydujący wpływ na zachowanie jednostki.
3. Cechy składające się na strukturę osobowości nadają całej osobowości charakter dynamiczny i aktywny
4. Aktywność osobowości skierowana jest na realizację określonych celów i ideałów, ukształtowanych na podłożu przyswojonych przez jednostkę wartości społecznych
5. Osobowość jako całość jest tworem ukształtowanym na podłożu życia jednostkowego, osobistych doświadczeń nagrodzonych w toku pracy i współżycia z innymi ludźmi, rozbudzonych potrzeb oraz przyswojonych ideałów i wzorów życia .
2. CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNĄ
Człowiek przychodzi na świat z określonymi cechami psychofizycznymi (zdolnościami, temperamentem i innymi), na których podłożu, w procesie socjalizacji, kształtuje się osobowość. Podstawą socjalizacji jest uczenie się, gromadzenie wiedzy i doświadczeń, aktywne przystosowywanie się do wymogów społeczeństwa. W toku socjalizacji społeczeństwo wyposaża człowieka w określony zasób wiedzy i umiejętności, oraz wyrabia w nim pewne nawyki i mechanizmy regulujące jego postępowanie. Na mechanizmy te składają się trzy elementy:
- Potrzeby
- Postawy
- Normy
>> Potrzeby społeczne
Potrzeby to wytwarzające się w organizmie człowieka względnie trwałe ogniska napięć, powstałe jako rezultat odczuwanego przez jednostkę braku czegoś, braku, który utrudnia jej normalne funkcjonowanie i motywuje ją do działania. Potrzeby powstają, zatem jako rezultat zachwiania równowagi między organizmem a środowiskiem, co powoduje wystąpienie działania zmierzające go przywrócenia równowagi, a więc do zaspokojenia danej potrzeby .
Amerykański uczony A. H. Maslow wyróżnił siedem podstawowych grup potrzeb motywujących ludzkie działanie:
1. Potrzeby fizjologiczne (pożywienia, ochrony organizmu przez zimnem, seksualne), bezpieczeństwa (ochrony organizmu przed zagładą, utrzymania pozycji społecznej)
2. Przynależności i miłości (uczestnictwa w grupach społecznych, pozytywnego odzewu emocjonalnego ze strony innych osób)
3. Szacunku (reputacji, prestiżu)
4. Samo urzeczywistnienia (spełnienia swoich marzeń oraz wykorzystania zamiłowań i uzdolnień)
5. Wiedzy i rozumienia (poznania tajemnic świata i zrozumienia mechanizmów jego funkcjonowania)
6. Estetyczne (dążenie do piękna)
Zdaniem Maslowa zaspokojenie potrzeb niższego rzędu (fizjologicznych, bezpieczeństwa) uaktywnia i wzmacnia potrzeby wyższego rzędu. Geneza większości potrzeb, jak i sposób ich zaspokojenia ma charakter wybitnie społeczny. Pozycja, jaką człowiek zajmuje w społeczeństwie, ustrój społeczno – polityczny i rodzaj kultury decydują o tym, w jakim stopniu jest w stanie zaspokoić swoje potrzeby i w jakiej formie to czyni .
Socjologowie zajmujący się problematyką pracy wymieniają następujące czynniki wpływające na motywacje pracownicze, a tym samym na zachowania pracowników w środowisku pracy:
- Zdolność do wykonywania pracy
- Wysokość zarobków
- Ogólne zadowolenie z pracy
Przyjmują te trzy, najważniejsze elementy determinujące zachowanie człowieka w procesie pracy wymienia się bardziej szczegółowe uwarunkowanie zachowań pracowników, a mianowicie:
a) Zmiany organiczne zachodzące w organizmie ludzkim, wraz z procesem starzenia się człowieka
b) Poprzednie miejsce pracy i motywy, jakie skłoniły pracownika od zmiany miejsca pracy
c) Historia osobowości społecznej, obejmująca między innymi środowiskowe pochodzenie danego pracownika
d) Fizyczne i techniczne warunki pracy, nazywane niekiedy warunkami materialnymi
e) Finansowe warunki pracy, czyli wysokość zarobku otrzymywanego przez pracownika
f) Socjalne warunki pracy, czyli oddziaływanie społecznego systemu organizacji na zachowania się jednostki ludzkiej i poszczególnych grup ją tworzących
>> Postawy
Postawą pewnego człowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych dyspozycji od oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszących tym emocjonalno – oceniającym dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i właściwościach tego przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowań się wobec tego przedmiotu.
Przedmiotem postawy jest człowiek, który drogą kontaktów z przedmiotem postawy ustosunkowuje się do niej w pewien sposób. Postawa jest zawsze wobec czegoś – co istnieje obiektywnie lub subiektywnie dla podmiotu postawy.
Przedmiotem tym może być człowiek, proces społeczny, idea społeczna, instytucja, norma, wytwór materialny, pojęcie. Mogą też być takie sytuacje, które nigdy nie istniały (których nazwy określają klasy puste). Na przykład, termin termonuklearna zagłada świata nie ma żadnych desygnatów (jest nazwą pustą), ale do zjawiska tak określanego większość ludzi ma negatywny stosunek.
Każdą postawę można scharakteryzować na podstawie kilku zasadniczych kryteriów. Najczęściej kryteriów. Najczęściej uwzględnia się następujące:
1. Treść przedmiotowa
2. Zakres
3. Kierunek
4. Siła
5. Złożoność
TREŚĆ PRZEDMIOTOWA. Postawa dotyczy zawsze czegoś. Jej przedmiot jest zarazem jej treścią. Zatem wskazanie treści postawy jest konieczne
ZAKRES. Postawa może dotyczyć większej lub mniejszej liczby przedmiotów. Biorąc pod uwagę ilość desygnatów można ustalić kontinuum pod względem jej liczebności. Na przykład postawa polityczna ma zakres większy (odpowiada jej więcej desygnatów) niż postawa wobec partii politycznej.
KIERUNEK. Postawa posiadając komponent afektywny ma zarazem określony kierunek tego uczucia lub oceny od bardzo przychylnego, przez serdeczny, przyjazny, pozytywny, do wrogiego, agresywnego.
SIŁA. Istnieją postawy o różnej sile emocji (różnie „naładowane emocjonalnie”). Istnieją, więc postawy o dużym ładunku emocji oraz ledwo „letnie”. Ma to duże znaczenie przy zmianach postaw, bowiem od ich emocjonalnej siły zależy ich trwałość.
ZŁOŻONOŚĆ. Struktura postaw jest bardzo różnorodna – w zależności od podmiotu i przedmiotu. Są postawy złożone ze wszystkich trzech komponentów, ale bywa, że tylko z dwóch (na przykład poznawczego i afektywnego). Na podstawie złożoności postaw buduje się często ich typologię. Na przykład F. N. House wyróżnił cztery typy postaw:
- Osobowe
- Materialne
- Dotyczące kultury
- Dotyczące społeczeństwa
Wyróżnia się podział postaw na stereotypowe i niestereotypowe. Według Morgana „stereotyp to pewien stan mocno uproszczonych przekonań, które utrzymywane są powszechnie przez członków określonej grupy”. A wedle Hilgarda stereotyp to „… tendencje, stronnicze uogólnienie, dotyczące zwykle jakiejś grupy społecznej lub narodowościowej, na podstawie, którego poszczególnym jednostkom przypisuje się fałszywe cechy, których nie mają”.
Postawy stereotypowe charakteryzują się:
- Bezkrytyzmem – przyjmowanie czegoś bez dowodu
- Nadmiernym uogólnieniem
- Nadmiernym uproszczeniem – skrótami, brakiem zróżnicowań
- Silnym zabarwieniem emocjonalnym
- Sztywnością trwałości, odpornością na zmiany.
Postawy jako zjawisko ze sfer świadomościowej kształtuje się przez dwojakiego rodzaju bodźce. Przez otaczający człowieka świat zewnętrzny, postrzegany zmysłowo i intelektualnie, poddany odpowiednim transformacjom w świadomości oraz przez „parametry” psychiczno – biologiczne człowieka.
>> Normy społeczne
Normy to ogólne reguły kierujące ludzkim postępowaniem. Funkcja norm polega na tym - pisze J. J. Wiatr, że wskazują one jednostce, jak powinna postępować, jakiego postępowania winna się wystrzegać, jakie oczekują ją nagrody i kary za stosowanie się lub niestosowanie się do narzuconych przez społeczeństwo wzorów zachowań .
Normy mogą być sformalizowane (na przykład normy prawne) lub też nieformalne (na przykład normy obyczajowe, moralne). Stają się one ważnym elementem osobowości wówczas, gdy zostają przez osobę „zinternalizowane”, tzn. przekształcone w wewnętrzny nakaz. Złamanie takiej uwewnętrznionej normy w praktycznym działaniu powoduje niepokój, niezadowolenie z siebie, wyrzuty sumienia.
Potrzeby, postawy i zinternalizowane normy stanowią niezwykle ważne czynnikami kształtującymi osobowość, gdyż narzucają jednostce cele działania, mobilizują jednostkę do realizacji tych celów i określają sposoby ich osiągania. Kształtują też ogólne wzory postępowania, emocjonalny stosunek do rzeczywistości, wytwarzają określoną wizję świata i stosunków międzyludzkich.
3. STRUKTURA OSOBOWOŚCI SPOŁECZNEJ.
Elementami osobowości społecznej są:
1. Czynniki biologiczne i psychiczne
2. Rola społeczna
3. Jaźń subiektywna
4. Jaźń obiektywna
5. System uznawanych wartości społecznych
6. Wzór osobowy
4. CECHY PSYCHICZNE I BIOLOGICZNE
Cechy psychiczne człowieka różnią się między sobą stopniem i zakresem wpływu na postępowanie człowieka. Mając na uwadze kryterium, możemy cechy osobowości człowieka podzielić na cztery grupy.
1. Cechy, które mają wpływ na dobór celów – motywy
2. Właściwości, od których zależy poziom działania człowieka – zdolność i inteligencja
3. Właściwości, które określają tempo. Szybkość, siłę i trwałość reakcji jednostki – temperament
4. Cechy, które wskazują, czy dobór przez człowieka celów i sposobów ich realizacji jest zgodny z ogólnie przyjętymi normami i zasadami moralnymi – charakter człowieka
>> Motywy, motywacja
Czym jest motyw? Nauka nie daje na to pytanie zgodnej odpowiedzi. Psychologowie, socjologowie i pedagodzy rozmaicie odpowiadają na to pytanie.
Według J. P. Guilforda motywem jest każdy określony, wewnętrzny czynnik lub stan, który prowadzi do rozpoczęcia i podtrzymania aktywności .
K. B. Madsen, który podjął trud zestawienia znacznej części psychologicznych teorii motywacji, określa motyw jako zmienną pobudzającą, podtrzymującą i kierującą zachowaniem się podmiotu .
J. S. Brown pisze złośliwie, że motywacja może być świadomą lub nieświadoma, może być identyczna lub różna od popędu; może kierować lub nie kierować zachowaniem się i wszystkie motywy mogą być nabyte lub instynktowne. Co więcej można znaleźć argumenty podtrzymujące pogląd zarówno, że motywacja jest czymś w zachowaniu się, jak i że jest pojęciem bezużytecznym, że jest po prostu energią poruszającą ciało, albo, że jest identyczna z nerwowym rozładowaniem specyficznych struktur systemu nerwowego .
Nie mamy tu możności analizowania szerzej tego zagadnienia. Rozpatrując definicję motywacji z punktu widzenia psychologii uczenia się przyjmujemy, że motyw jest wewnętrzną potrzebą skłaniającą człowieka do działania.
Rozróżnia się motywy:
- Pierwotne – instynktowne i emocjonalne
- Wtórne – społeczne i rozumowe, które opierają się na odruchach warunkowych, zatem, są nabyte, czyli są wynikiem uczenia się. Należą do nich nawyki, postawy i zainteresowania
Dzieli się także motywy na:
- Bezpośrednie
- Pośrednie
>> Zdolność i inteligencja
Obserwując zachowanie się ludzi w różnych sytuacjach, porównując ich osiągnięcia, tempo ich rozwoju duchowego, przekonujemy się o tym, że ludzie różnią się między sobą zdolnościami. Posiadanie przez człowieka określonej zdolności oznacza jego przydatność do kreślonego działania. Każda działalność wymaga od człowieka mniej lub bardziej specyficznych danych, które nazywamy zdolnościami człowieka. Zdolność musi obejmować różne właściwości i cechy psychiczne konieczne ze względu na charakter działania. W literaturze psychologicznej spotykamy się z następującym problemem: Czy zdolności zależą głównie od czynników wrodzonych, czy też na ich rodzaj i poziom rozwoju wpływa środowisko, wychowanie, a szczególnie własna aktywność jednostki?
Problemu tego nie można rozstrzygnąć w sposób jednoznaczny. Dziedziczność ma zasadniczy wpływ na cechy fizyczne człowieka, płeć, typ budowy układu nerwowego oraz w dużym stopniu warunkuje sprawność ruchową i wrażliwość sensoryczną (czuciową). Natomiast wciąż jest sprawą dyskusyjną, w jakim stopniu dziedziczność wpływa na zdolność człowieka i inteligencję.
Rozwój zdolności zależy od pewnych organicznych wrodzonych właściwości, nazywanych zadatkami biologicznymi. Zadatki te są odmienne u poszczególnych ludzi dzięki różnicom we wrodzonych właściwościach ich systemu nerwowego czy też anatomofizjologicznych właściwości funkcjonalnych organizmu. Zadatki wrodzone, to jest biologiczne, warunkują to, że pewne jednostki łatwiej się uczą, są bardziej twórcze, cechuje je większa zdolność kojarzenia, wyobraźni itp. Natomiast na rozwój zdolności mają wpływ zamiłowania i zainteresowania, własna aktywność jednostki, a także pewne cechy charakteru, jak pracowitość, wytrwałość, poczucie obowiązku itp., które to elementy kształtują się w procesie wychowania człowieka. W procesie uczenia się formuje się nie tylko poziom zdolności osiągany przez jednostkę, ale również ich zróżnicowanie. Profil uzdolnień każdego człowieka jest odzwierciedleniem indywidualnej drogi jego rozwoju.
Zdolność ogólną określa się często terminem uzdolnienie, w odróżnieniu od zdolności specjalnych. Uzdolnienie utożsami się zazwyczaj z inteligencją. Zagadnienie uzdolnienia ogólnego i zdolności specjalnych jest spore w literaturze psychologicznej. Nie wydając się w szczegółowe rozważania natury dyskusyjnej, przejmiemy praktyczny punkt widzenia, który potwierdza życie codzienne. Proste właściwości jak np. wrażliwość na barwy, pamięć wzrokowa lub słuchowa, koncentracja uwagi, płynność słowa, łatwość skojarzeń, szybkość spostrzegania, koordynacja oka i ręki itp. Nazywamy zdolnościami specjalnymi. Właściwości te kształtują w jednostce uzdolnienia. Możemy wyodrębnić również określone zespoły czy grupy właściwości ułatwiające jednostce lepsze wykonanie różnych rodzajów działalności od innych ludzi. Będą to uzdolnienia natury bardziej ogólnej, zwanego inteligencją, przejawia się w efektywności procesu uczenia się i w pracy.
Człowiek wyróżnia się swoim specyficznym poziomem w świecie istot żywych dzięki posiadaniu tego typu uzdolnienia, jaki jest inteligencja. Najbardziej tępy osobnik spośród normalnych ludzi jest inteligentniejszy od najbystrzejszego zwierzęcia. Istnieje wiele definicji inteligencji. Jedne zwracają uwagę na zdolność abstrahowania jako główną cechę inteligencji, drugie podkreślają zdolność uczenia się jako istotny element tej właściwości. Mówiąc o inteligencji zwierząt, mamy na myśli właśnie tego rodzaju zdolność. Zwierzę bardziej inteligentne od drugiego – to takie, które szybciej się uczy. Inni jednak twierdzą, że inteligencja przejawia się w sytuacjach dla osobnikach nowych i istotę jej stanowi myślenie.
Mówiąc o inteligencji, będziemy rozumieć ją w dalszym ciągu naszych rozważań, jako poziom sprawności intelektualnej cechującej poszczególnych ludzi, ale nie sprowadzającej się do sumy wiadomości, umiejętności i nawyków. Stopień tej sprawności waha się w szerokich granicach od upośledzenia umysłowego na jednym biegunie do genialności na drugim.
Według badań szacunkowych około 1 – 3 procent ludzi nigdy nie osiąga takiego minimum rozwoju inteligencji, jakiego wymaga się od normalnego człowieka, o takich osobnikach mówimy, że są niedorozwinięci umysłowo – oligofrenicy. Przyczyny oligofrenii sprowadzają się do nieprawidłowej budowy i nieprawidłowego funkcjonowania mózgu, uwarunkowanych różnymi czynnikami, takimi jak zaburzenia w rozwoju płodowym, urazy porodowe, krwotok mózgowy, wodogłowie, zaburzenia czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego itp. Często przyczyną niedorozwoju umysłowego jest alkoholizm rodziców, powodujący uszkodzenie komórek płciowych. Przyczyną mogą być również trudno uchwytne nieprawidłowości w chemizmie mózgu. Zależnie od stopnia upośledzenia dzielimy oligofreników na trzy kategorie: idiotów, imbecylów (głuptaków) i debili (ograniczonych umysłowo). Ze względu na istnienie dużych różnic indywidualnych, w każdej z trzech kategorii można wyróżnić jeszcze stopień upośledzenia: głęboki, średni i słaby.
Najcięższą formą niedorozwoju umysłowego jest idiotyzm. Pod względem rozwoju psychicznego idiota stoi niżej od niektórych zwierząt, posiada minimalne możliwości uczenia się, a nawet nie ujawnia wielu najprostszych reakcji instynktowych. Szczytem możliwości idioty o słabym stopniu upośledzenia jest zrozumienie bardzo niewielkiej ilości wyrazów i zdań nieudolnie posługiwanie się minimalnym zasobem słów. Potrafi on poza tym wykonać najbardziej proste czynności (np. zamiatanie), ale nie może się nauczyć zapinania guzików swego ubrania sznurowania butów.
Imbecyl lżejszego stopnia potrafi nauczyć się nieco mówić, ale nie umie przyswoić sobie elementarnego zasobu wiedzy z zakresu szkoły podstawowej. Pamięć imbecylów jest bardzo słaba, uwaga łatwo odwracalna, nie potrafią oni skupić się nad wykonywaną czynnością. Ich myślenie ma charakter nadzwyczajny konkretny, orientują się jedynie w najprostszych sytuacjach życiowych i mogą wykonywać najbardziej elementarne czynności zarobkowe (np. pasanie krów).
Debilizm w porównaniu z idiotyzmem i imbecylizmem jest najlżejszą formą niedorozwoju i zarazem najliczniej reprezentową w grupie oligofreników (około 75%). Debile potrafią, chociaż z największym trudem, siedząc po kilka lat w tej samej klasie, ukończyć szkołę podstawową. Umysł debila wykazuje, że może on jednak radzić sobie w najprostszych sytuacjach życiowych i wykonywać proste czynności zawodowe, tym samym zarabiać na swoje utrzymanie.
W czym przejawia się najbardziej istotna różnica pomiędzy dobrą a mierną inteligencją?
Im inteligentniejszy człowiek, tym bardziej potrafi dostrzegać subtelne i ukryte, trudno uchwytne stosunki. Osobnik bardziej inteligentny dostrzega więcej stosunków i chwyta je szybciej. Poza tym umie odróżnić związki istotne od nieistotnych. Ta umiejętność odróżniania związków daje podstawę do wykrywania prawidłowości oraz jest przesłanką wykorzystywania posiadanego doświadczenia w nowych warunkach. Mierna inteligencja przejawia się nie tylko bezradnością wobec różnych nowych sytuacji. Osobnik o miernej inteligencji w procesie uczenia się zamiast sensownie łączyć poszczególne szczegóły „wkuwa” mechanicznie, wskutek czego wiedza jego przypomina konglomerat faktów, a nie operatywny określony system.
Nie wdając się w drobiazgową analizę cech zachowania się człowieka inteligentnego, wymienię jeszcze kilka najbardziej istotnych cech myślenia inteligentnego. Chodzi o zdolność posługiwania się w myśleniu złożonymi symbolami. Przy umiejętności dostrzegania stosunków łatwiej jest operować symbolami i tym samym osobnik bardziej inteligentny potrafi w znacznie szerszym stopniu wykorzystywać zdobytą wiedzę, robić z niej użytek w różnych skomplikowanych sytuacjach. Inną cechą inteligentnego myślenia stanowi jego plastyczność, która przejawia się szczególnie w procesie rozwiązywania trudnych problemów. Następnie za miernik poziomu inteligencji uważa się często szybkość rozwiązywania nowych zadań, a także oryginalność rozwiązań. Istotnymi przejawami inteligencji są samodzielność myślenia, łącząca się z trafnością sądów oraz odporność na wpływ emocji, zakłócających poprawność myślenia, niepodawanie się sugestii otoczenia.
Na zakończenie rozważań dotyczących poziomu rozwoju umysłowego trzeba wspomnieć o zagadnieniu wybitnej inteligencji. Odgrywa ona wyjątkową rolę w torowaniu drogi postępowi we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Osobników wybitnie inteligentnych otacza się szczególną opieką. Dotyczy to wychowania dzieci i młodzieży. Podobnie jak szczególną troską otacza się dzieci niedorozwinięte umysłowo i tworzy się klasy, a nawet szkoły specjalne, tak samo organizuje się specjalne klasy dla dzieci wybitnie uzdolnionych, np. w zakresie matematyki, fizyki, itp. Najważniejszą inteligencję łączymy często z pojęciem genialności. Wyrazem genialności są twórcze dzieła, a ludzie genialni to ci, których twórczość ma dla społeczeństwa wyjątkowe, historyczne znaczenie. Podstawowym, więc kryterium genialności jest znaczna wartość stworzonych przez jednostkę dzieł, wymagających olbrzymiej pracy. Zatem są to jednostki obdarzone nadzwyczajnymi przymiotami nie tylko umysłu, lecz i charakteru.
Co odróżnia wybitnego pracownika od jego przeciętnego kolegi? Nie jest to poziom inteligencji (IQ), ale poziom inteligencji emocjonalnej (EQ).
Daniel Goleman, wykładowca z Uniwersytetu Harvarda, w swojej książce Inteligencja emocjonalna udowadnia, że sukces zawodowy w 80 procentach jest zależny od inteligencji emocjonalnej i tylko 20 procent od ilorazu inteligencji.
Czym zatem jest inteligencja emocjonalna? Jest to układ pięciu zdolności:
1. Znajomość własnych emocji. Kiedy doświadczamy emocji, najważniejsze jest uczucie, które jej towarzyszy – lęk, gniew, radość, smutek to żywe bezpośrednie doznania. Podstawą inteligencji emocjonalnej jest samoświadomość, a więc rozpoznanie uczuć w chwili, gdy nas ogarnią, osoby, które orientują się w swoich uczuciach, lepiej kierują swoim życiem, wiedzą, co naprawdę czują, gdy podejmują ważne w ich życiu decyzje.
2. Kierowanie emocjami. Osoby, u których zdolność kierowania emocjami jest słabo rozwinięta muszą stale walczyć z nieprzyjemnymi uczuciami. Natomiast osoby, które posiadają tę zdolność, potrafią szybko dojść di równowagi po porażkach i niepowodzeniach.
3. Zdolność motywowania siebie. Podporządkowanie emocji obranych celom ma zasadnicze znaczenie dla koncentracji uwagi, samo motywowania i opanowania oraz twórczej pracy. Samokontrola emocjonalna – odkładanie w czasie zaspokajania pragnień i tłumienie popędliwości leżą w podstaw wszelkich osiągnięć, a zdolność wchodzenia w stan uniesienia twórczego umożliwia wybitne osiągnięcia.
4. Rozpoznawanie emocji u innych. Empatia, a więc zdolność utożsamiania się z innymi osobami i przeżywania ich uczuć, jest bardzo przydatna w wielu dziedzinach życia, na przykład, sprzedaż, zarządzanie, sprawowanie obowiązków rodzicielskich, czy polityka. Kluczem do wyczucia emocji innej osoby jest zdolność odczytywania sygnałów niewerbalnych; tonu głosu, wyrazu twarzy
5. Nawiązywanie i podtrzymywanie związków z innymi. Sztuka nawiązywania kontaktów polega w dużej mierze na umiejętności kierowania emocjami innych ludzi.
Do umiejętności tych należą:
Umiejętność organizowania grup – podstawowa umiejętność przywódcy
Umiejętność negocjowania rozwiązań – talent mediatora polega na zapobieganiu konfliktom, gaszeniu tych, które wybuchły lub kierowaniu konfliktami
Umiejętności nawiązywania stosunków osobistych
Umiejętność przeprowadzania analiz społecznych – zdolność do intuicyjnego wykrywania uczuć i motywów innych ludzi.
>> Temperament
Istotne znaczenie dla zrozumienia mechanizmów zachowania się człowieka posiadają te cechy jego psychiki, które są związane z zasadniczymi właściwościami systemu nerwowego: siłą, równowagą i ruchliwością procesów nerwowych. Wyniki badań psychologicznych przeprowadzonych w zakładach przemysłowych wykazały, że przy wypracowaniu najbardziej wydajnego stylu pracy należy koniecznie uwzględnić indywidualne różnice między ludźmi w dziedzinie zasadniczych właściwości systemu nerwowego. Nie należy jednak sądzić, jakoby określonych typ wyższej czynności nerwowej był optymalny w danej pracy czy też w pewnych jej rodzajach. Trzeba w taki sposób uwzględniać cechy temperamentu, aby pomagało to w pracy i aby można było regulować temperament człowieka.
Pojęcie temperamentu związane jest z dynamiczną stroną osobowości wyrażającą się w impulsywności i tempie działalności psychicznej. W tym to właśnie znaczeniu mówimy, że ktoś posiada temperament, mając na myśli impulsywność, gwałtowność postępowania. A, więc temperament jest to dynamiczna strona działalności psychicznej człowieka.
W dziejach nauki najwcześniej i najbardziej znanej typologii osobowości dokonał Hipokrates, żyjący w V wieku p.n.e. Ten słynny twórca medycyny biorąc za podstawę biologiczną właściwość jednostki, przejawiającą się w sile i szybkości reagowania człowieka na bodźce oraz powstrzymania się od działań sprzecznych z uznawanymi normami i wzorami, wyróżnił takie typy temperamentów, jak:
- Sangwinik, czyli człowiek ~ osobowością o żywymi i zmiennym usposobieniu;
- Melancholik – mało uczciwy i mało aktywny
- Choleryk – pobudliwy i mało wytrwały w działaniu
- Flegmatyk – mało pobudliwy, lecz wytrwały i konsekwentny
Znakomity fizjolog I. P. Pawłow klasyfikował typy układu nerwowego przyjmując następujące kryteria:
- Siłę
- Równowagę
- Ruchliwość procesów
Wyodrębnił on cztery zasadnicze typy:
- Żywy – silny, zrównoważony, ruchliwy
- Spokojny, powolny – silny, zrównoważony, inertny
- Pobudliwy, niepohamowany – silny, niezrównoważony z przewagą pobudzania nad hamowaniem
- Słaby
Szwajcarski psychiatra G. Jung (1875 – 1961) za podstawę swej typologii osobowości przyjął kierunek i zakres aktywności społecznej człowieka. Umożliwiło mu to wyodrębnienie dwóch podstawowych typów osobowości, a mianowicie:
1. Introwertyka, czyli człowieka ukierunkowującego własne działania na siebie i oszczędnego w uzewnętrznieniu swoich przeżyć, o hermetycznej postawie życiowej
2. Ekstrawertyka będącego osobowością o cechach krańcowo różnych niż typ pierwszy
Oryginalną typologię osobowości opracował filozof i psycholog niemiecki E. Spranger (1882 – 1963). Za podstawową determinantę organizującą osobowość uznał on usposobienie, co pozwoliło mu wyróżnić sześć typów człowieka:
Teoretyczny, człowiek interesujący się zwłaszcza prawami nauki i poszukujący teorii wyjaśniających świat
Ekonomiczny – dążący do bogactwa i zdobycia dóbr materialnych
Estetyczny – pragnący przeżywania piękna i jego przejawów
Społeczny – spieszący chętnie z pomocą innym ludziom
Polityczny – zapobiegający o władzę i panowanie nad innymi jednostkami i zbiorowościami
Religijny – zainteresowany poznawaniem Boga i propagowaniem jego nauki.
>> Charakter człowieka
Charakter to zespół cech psychicznych, zwłaszcza moralnych, właściwych danemu człowiekowi, przejawiających się w jego postępowaniu.
Słowo charakter w tłumaczeniu z greckiego oznacza piętno, pieczęć. Stąd mowa o cechach osobowości, które wyciskają określone piętno na wszystkie jej przejawy. W tym sensie określamy, że ktoś ma charakter zły lub dobry, że jest człowiekiem bez charakteru lub z charakterem. Mówiąc, o człowieku bez charakteru, mamy na myśli osobnika nie określonego wewnętrznie, którego postępki zależą nie od niego samego, lecz bardziej od okoliczności zewnętrznych, natomiast człowiek z charakterem odznacza się określony stosunkiem do otoczenia, który wyraża się pewnymi działaniami i jasnym postępowaniem.
Duże znaczenie w pracy mają – według N. Lewitowa – następująca cechy charakteru:
- Powściągliwość
- Opanowanie
- Pewność siebie
- Zdyscyplinowanie
Powściągliwość jest umiejętnością panowania nad swymi ruchami, mową, myślami, wobec czego człowiek powściągliwy unika rzeczy przeszkadzających w pracy
Opanowanie, nazywane często „przytomnością umysłu” potrzebne jest szczególnie w trudnych chwilach przy pracy, jak również przy niepowodzeniach
Pewność siebie jako cecha charakteru jest warunkiem nastroju mobilizującego do pracy, nie może jednak przerodzić się w szkodliwą zarozumiałość, która powoduje z kolei niedocenianie trudności i brak krytycyzmu
Zdyscyplinowanie przejawia się w systematyczności, zamiłowaniu do porządku, konsekwencji w postępowaniu. Pracownik zdyscyplinowany pracuje dobrze również wtedy, gdy nikt go nie pilnuje i nie kontroluje.
Istotne w pracy są również takie cechy, jak wytrzymałość i stanowczość, będące podstawą siły woli i charakteru, które są niezbędne w pokonywaniu trudności i walce w wykonanie skomplikowanych zadań produkcyjnych. W niektórych warunkach szczególnie uciążliwych, np. wysoka temperatura, nocna zmiana itp. przejawia się inna cecha charakteru – wytrzymałość i cierpliwość. Można wymienić również ważną cechę charakteru związaną z pokonywaniem niebezpiecznych przygód, z walką,. Cechą tą jest męstwo. Człowiek mężny kieruje się w działaniu zawsze zasadniczymi i bez względu na przeszkody wykonuje swój obowiązek.
Mówiąc o cechach charakteru ważnych w przebiegu pracy, niesposób nie wspomnieć o pewnych wadach. Jedną z powszechnych wad jest upór będący karykaturą silnej woli. Człowiek uparty nieraz przypomina człowieka wytrwałego, uporczywie dążącego do celu, ale niestety cele te nie zawsze są właściwe, a motywy uzasadnione. Upór prowadzi do konserwatyzmu i rutyny, utrudnia stosunki człowieka z zespołem. Często z uporem łączy się inna wada charakteru - pycha, zarozumiałość, która przeszkadza w doskonaleniu się w pracy,. Również cechą bardzo szkodliwą jest egoizm, połączony często z uporem i zarozumiałością, egoiści są czasem bardzo zdolnymi pracownikami, lecz kierują się tylko swoimi osobistymi interesami.
5. ROLA SPOŁECZNA
Istotnym elementem osobowości jest rola społeczna. Pełnienie jej ujawnia typ i rzeczywiste „wnętrze” osobowości danego człowieka. Stąd zapewne pochodzi stwierdzenie, że jednostkę, a nawet zbiorowość, najlepiej poznajemy w działaniu. Różnych ról społecznych, od rodzinnych poczynając a na pracowniczych i emeryckich kończąc, uczymy się w procesie socjalizacji.
Rola społeczna jest spójnym systemem zachowań, wynikającym z przynależności jednostki do określonych grup i innych zbiorowości.
Mówimy o pełnieniu roli człowieka rodziny, kolegi, studenta, pracownika czy emeryta. Na każdą rolę społeczną składają się odpowiednie prawa i obowiązki, przywileje i powinności. Realizacja ich jest właśnie pełnieniem roli. O roli mówi się zarówno w odniesieniu do tego, co jednostka wypełnia, jak i do tego, czego się od niej oczekuje.
Zakres realizacji każdej roli społecznej zależy od:
1. Właściwości anatomicznych i psychicznych danej jednostki
2. Wzoru osobowego akceptowanego w określonej grupie czy innego typu zbiorowości społecznej
3. Sposobu zdefiniowania danej roli przez jej nosiciela i przez zbiorowość
4. Struktury i organizacji grupy
5. Sankcji, jakimi zbiorowość dysponuje wobec swoich członków zasługujących na pozytywne lub negatywne wyróżnienie
Pełnienie dobrowolnie lub pod przymusem przyjętych przez jednostkę ról ma podstawowe znaczenie dla niej samej i dla społeczeństwa.
Szczególną jest rola zawodowa, przez którą rozumiemy.
wewnętrznie spójny zespół uprawnień, zobowiązań i działań pracownika wynikacych ze społecznego podziału pracy i funkcji zawodowych, w ramach, którego rola jest realizowana.
Wytwarza się ona w wyniku interakcji trzech czynników:
- Struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa, która obejmuje siec ról społecznych związanych z określonymi pozycjami w przestrzeni organizacyjnej zakłady pracy
- Kultury zakładu pracy, która oznacza zwyczajowy i tradycyjny sposób myślenia i postępowania, akceptowany przez wszystkich członków zbiorowości
- Osobowość pracownika
Skuteczność odgrywania roli zależy od dostosowania wymagań i zachowań, natomiast zadowolenie z roli wywodzi się ze zgodności zachowań i pragnień roli. Często dochodzi do konfliktu między pracownikiem a kierownikiem na tle pełnienia roli z następujących przyczyn:
- Niedostosowanie do wymagań roli
- Błędnego przydziału
- Niedostatecznych wymagań
- Nadmiernych wymagań
- Sprzecznych wymagań stawianych przez różnych ludzi
Jeśli cechy i pragnienia danej osoby są w znacznej mierze niedostosowane do wymagań roli i niezgodne z nimi, prawdopodobnie doświadczy ona fruktacji prowadzącej do małego zadowolenia z pracy, zmniejszającego zaangażowania w sprawy organizacji i być może słabych wyników.
Problem z niedostatecznym wymaganiem występuje wtedy, gdy wymagania stanowiska są za małe w porównaniu z kwalifikacjami zajmującej je osoby. Wiele firm zatrudnia absolwentów wyższych uczelni na prostych stanowiskach, na których wykonują czynności nie wykorzystując swoich kwalifikacji.
W warunkach niezmiernych wymagań stanowisko jest znacznie większe od tego, kto je zajmuje. Zasada Petera głosi, że w końcu każdy dochodzi do takiej sytuacji. Podobno wszyscy awansujemy do poziomu niekompetencji, aż w końcu zajmujemy posadę, w której wymagania roli są dla nas za wielką.

Teorie typów

• Teoria Hipokratesa – wyodrębnia cztery podstawowe typy temperamentu: choleryk, sangwinik, melancholik i flegmatyk;

• Teoria W.H. Sheldona – typy budowy ciała są ściśle związane z rozwojem osobowości.

Teorie cech

• Zakładają one, że osobowość człowieka jest zbiorem cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, myślenia, odczuwania, czy regowania. Pierwsze teorie opierają się na listach przymiotników (np. otwarty, miły), które tworzą lingwistyczny obraz charakteru. Współczesne teorie wykorzystują metodę analizy czynnikowej w próbach wyodrębniania podstawowych wymiarów osobowości.

• Teoria R.B. Cattella – oparta na zbiorze cech źródłowych. Cechy te mają istnieć w odpowiednich wielkościach u każdego człowieka i stanowić „rzeczywiste czynniki strukturujące, leżące u podstaw osobowości”. Celem tej teorii było takie sformułowanie zbioru cech osobowości, by można było przewidywać zachowanie jednostki.

Teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne

• Wspólną cechą wszystkich teorii psychodynamicznych i psychoanalitycznych jest charakteryzowanie osobowości jako „integracji”. Silny nacisk kładziony jest na czynniki rozwojowe, przy domniemanym założeniu, że osobowość dorosłego człowieka stopniowo rozwija się w czasie, w zależności od sposobu, w jaki integracja różnych czynników zachodzi.

• Klasyczne teorie Freuda i Junga,

• Społeczne teorie Adlera, Fromma, Sullivana i Horney,

• Nowoczesne teorie Lainga i Perlsa.

• Behawioryzm

• W centrum zainteresowania behawiorystów leży rozszerzenie teorii uczenia się na badanie osobowości. Chociaż w behawioryzmie nie istnieją żadne teorie osobowości, taki kierunek rozumowania jest popularny wśród psychologów, gdyż stałość zachowania ludzkiego może wynikać z typów, cech i dynamiki osobowości lub ze stałości środowiska i różnego rodzaju wzmocnień.

• Humanizm

• Zakłada on, że z punktu widzenia osobowości, najważniejsze są subiektywne doświadczenia psychiczne jednostki.

• Piramida potrzeb Maslowa,

• Teorie Rogersa, Maya i Frankl.

• Teorie uczenia się społecznego

• Większość tworzonych w obrębie tego podejścia teorii wywodzi się z problemu równoważenia oddziaływań środowiska i właściwości danych w sposób naturalny. Pojęcie osobowości jest traktowane tutaj jako te aspekty zachowania, które zostały nabyte w społecznym kontekście.

• Teoria społecznego uczenia się Bandury.

• Sytuacjonizm

• Jest pochodną behawioryzmu i teorii społecznego uczenia się. Sytuacjonizm głosi, że każda obserwowalna stałość zachowania jest bardziej zależna od cech sytuacji aniżeli od wewnętrznych typów, czy cech osobowości. Pojęcie cechy osobowości jest w tym przypadku rozumiane jest jako umysłowa konstrukcja obserwatora, który stara się zrozumieć zachowania innych i istnieje tylko w umyśle osoby postrzegającej. Podobieństwo zachowań przypisywane jest podobieństwom sytuacji.

• Teoria Mischela.

• Interakcjonizm

• Łączy w sobie wszystkie przedstawione wcześniej podejścia. Osobowość wyłania się z interakcji między poszczególnymi cechami i predyspozycjami a tym, jak środowisko wpływa na sposoby przejawiania się tych cech i skłonności w zachowaniu. Osobowość nie jest tu rozumiana jako osobny konstrukt psychiczny, lecz jako termin ogólny, obejmujący złożone wzorce interakcji.

• Koncepcja cech – teoria osobowości Allporta

• Allport traktując osobowość jako realną organizację psychofizyczną zdefiniował cechę jako strukturę neuropsychiczną mającą zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego.

• Obok cechy, która jest predyspozycją do reagowania w określony sposób, wspólną dla wszystkich ludzi, wyodrębnił on tzw. dyspozycję osobistą, którą zdefiniował tak samo, jak pojęcie cechy. Dało to początek dwóm zasadniczym podejściom do osobowości – uniwersalnemu i indywidualnemu.

• Tak więc cecha jest wspólna dla wszystkich a dyspozycja osobista jest specyficzna dla jednostki.

• Istnieją trzy rodzaje cech i dyspozycji osobistych:

1. Dominujące,

2. Centralne,

3. Wtórne.

• Cechy/dyspozycje dominujące wpływają na całe zachowanie (np. makiawelizm, osobowość autorytarna);

• Cechy/dyspozycje centralne najczęściej ujawniają się w działaniu (np. pewność siebie, towarzyskość);

• Cechy/dyspozycje wtórne dotyczą wąskiego zakresu bodźców i są nieistotne dla opisu osobowości.

• Allport w roku 1936 w celu opisania osobowości wypisał ze słownika około 18000 wyrazów opisujących jednostkę. Wyraze te poklasyfikował, wyodrębniając kategorie słów, które opisują stałe i powtarzające się tendencje w zachowaniu (osobowość), talenty i zdolności, aktualne stany emocjonalne i zachowania – w ten sposób narodziły się badania leksykalne nad osobowością.

• Czynnikowa teoria osobowości Cattella

• Cattell, podobnie jak Allport, uznawał cechy, ale badał osobowość za pomocą analizy czynnikowej. Zrezygnował on także z podejścia indywidualnego. Cattell za najważniejszy cel badań nad osobowością uznał ustalenie praw określających, jak ludzie o danych strukturach osobowości zachowają się w różnego rodzaju sytuacjach i środowiskach.

• W celu ustalenia tych praw powstał wzór:

R = f(S x P)

R – nasilenie i treść reakcji czy zachowań

f – funkcja

S – działające bodźce i sytuacje

P – osobowość danej jednostki

Cattell wyodrębnił następujące rodzaje cech:

• Cechy powierzchniowe – wnioskujemy o nich na podstawie zachowań, a ponadto służą do wyjaśniania międzysytuacyjnej i międzyczasowej spójności tego zachowania.

• Cechy źródłowe – podstawowe zmienne, z których zbudowana jest osobowość. Do cech źródłowych dochodzimy poprzez analizę czynnikową.

Wśród cech powierzchniowych i źródłowych wyodrębnił trzy kategorie:

• Cechy zdolnościowe – jak dobrze jednostka radzi sobie z rozwiązywaniem zadań (np. inteligencja).

• Cechy temperamentalne – charakteryzują tempo i ogólny styl, w jakim dana osoba wykonuje dowolne czynności.

• Cechy dynamiczne – opisują motywacyjny aspekt zachowań oraz rodzaje celów istotnych dla jednostki.

Analiza czynnikowa, która dostarczyła Cattellowi danych, potrzebnych do stworzenia tej teorii, oparta była na analizie trzech podstawowych źródeł informacji:

• Obserwacji zachowania w codziennych sytuacjach życiowych (l-data),

• Samoopis polegający na wypełnianiu kwestionariuszy (q-data),

• Samoopis polegający na udziale w specjalnie aranżowanych sytuacjach eksperymentalnych (t-data).

• Teoria PEN Eysencka

Koncepcja Eysencka przedstawia osobowość jako temperament i inteligencję. Jeżeli zatem usuniemy z rozważań inteligencję, to zasadniczą częścią osobowości jest temperament – tak też zrobił autor.

Eysenck, drogą analizy czynnikowej, wyodrębnił trzy podstawowe wymiary osobowości:

• Psychotyczność – wymiar, który charakteryzuje się tym, że na jednym jego biegunie mamy cechy takie jak altruizm, empatia, czy uspołecznienie a na drugim przestępczość, psychopatia, czy schizofrenia.

• Ekstrawersja – osoba ekstrawertywna przejawia cechy takie jak towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność, poszukiwanie doznań.

• Neurotyczność (emocjonalność) – osoba wysoce neurotyczna posiada cechy takie jak lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena, napięcie.

Psychotyczność, rozumiana ogólnie jako zdrowie psychiczne, jest cechą nadrzędną w odniesieniu do ekstrawersji i neurotyzmu, co oznacza, że osoba o wysokiej psychotyczności ma zaburzone także wymiary ekstrawersji i neurotyzmu.

Związek ekstrawersji i neurotyczności z typologią Hipokratesa-Galena:

• Wysoki poziom neurotyzmu i wysoki poziom ekstrawersji – choleryk,

• Wysoki poziom neurotyzmu i niski ekstrawersji – melancholik,

• Niski poziom neurotyzmu i wysoki ekstrawersji – sangwinik,

• Niski poziom neurotyzmu i niski ekstrawersji – flegmatyk.

Uwagi podsumowujące teorię PEN:

• Potwierdzony empirycznie został tylko wymiar ekstrawersji.

• Biologiczne podstawy teorii są najlepiej udokumentowane także dla wymiaru ekstrawersji i, w mniejszym stopniu, neurotyczności.

• Pięcioczynnikowy model osobowości

Teoria ta zostanie przedstawiona w skrócie, gdyż jest bardzo podobna do teorii PEN. Powstała ona na bazie badań leksykalnych Allporta, czyli jej podstawą jest analiza wyrazów (najczęściej przymiotników).

Najbardziej znana jest typologia Costy i McCrae, która wylicza pięć czynników:

• Neurotyczność – lęk, agresywna wrogość, depresja, impulsywność, nadwrażliwość, nieśmiałość.

• Ekstrawersja – towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań, emocjonalność pozytywna.

• Pięcioczynnikowy model osobowości

• Otwartość na doświadczenie – wyobraźnia, estetyka, uczucia, działanie, idee, wartości.

• Ugodowość – zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość, skromność, skłonność do rozczulania się.

• Sumienność – kompetencje, skłonność do porządku, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć, samodyscyplina, rozwaga.

Teorie osobowości są ogólnymi teoriami zachowania. Tym odróżniają się od większości innych teorii psychologicznych, takich jak np. teorie spostrzegania, teorie uczenia się, teorie rozróżniania bodźców, które są teoriami jednej dziedziny i ograniczają się do mniejszego zakresu zachowań^[3].

Różnorodne poglądy na konstrukcję osobowości człowieka doprowadziły do powstania licznych teorii:

• Psychodynamiczne

  • Teoria freudowska – w procesie kształtowania osobowości kładzie nacisk na doświadczenie zdobyte w dzieciństwie, popędy biologiczne oraz stosunki z rodzicami; (zobacz też psychoanalityczna teoria osobowości);

  • Teorie neopsychoanalityczne – podkreślają znaczenie podstawowych popędów oraz interakcji społecznych w kształtowaniu osobowości jednostki. Przedstawiciele: Carl Jung, Alfred Adler, Harry Stack Sullivan, Karen Horney, Erik Erikson;

• Teorie pola – traktują organizm jako całość, kładąc nacisk na dążenie jednostki do zaspokojenia podstawowego popędu jakim jest popęd samorealizacji. Przedstawiciele: Kurt Goldstein;

• Teorie czynnikowe – przedstawiają osobowość jako zbiór cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, odczuwania, reagowania. Przedstawiciele: Joy Paul Guilford, Raymond Cattell, Hans Eysenck;

• Teorie uczenia się – podkreślają czynniki sytuacyjne wywołujące określone zachowania oraz warunki wzmacniające owe zachowania. Przedstawiciele: Iwan Pawłow, Burrhus Skinner, Edward Thorndike, John Watson, John Dollard, Neal Miller, Leonard Berkowitz.

  • Teoria uczenia się społecznego – zwraca uwagę na społeczny aspekt kształtowania się osobowości, tj. bodźce i wzmocnienia społeczne. Przedstawiciele: Albert Bandura, Julian Rotter.

• Teorie humanistyczne – Abraham Maslow, Carl Rogers, Frederick Perls, Kazimierz Dąbrowski;

• Teorie systemowe – Milton Erickson, Oscar Ichazo, Virginia Satir, Marian Mazur, (Systemowa teoria osobowości).

Typologia osobowości

Znaniecki na podstawie badań określił następujące typy osobowości:

• człowiek zabawy – kształtuje się pod wpływem kręgu ludzi, którzy mają dużo czasu. Praca dla nich to zabawa. Najważniejsze jest przestrzeganie zasad gry.

• człowiek pracy – kształtował się wśród ludzi zajmujących się pracą fizyczna. Traktowali oni pracę jako źródło pieniędzy, środków do życia.

• człowiek dobrze wychowany – kształtował się wśród inteligencji.

• człowiek zboczeniec (dewiant) – czyli taki, który się wyróżnia od innych, niekoniecznie na minus, może to być także geniusz czy artysta.

1. Jednostka społeczna i (a) społeczeństwo. Indywidualizm i holizm.

Jednostka społeczna- w socjologii jest to określenie jakiego używa się wobec człowieka jako społecznego indiwiduum, ukształtowanego przez społeczeństwo w procesie socjalizacji.

Społeczeństwo- duża społeczność (najczęściej państwa), która żyje na określonym obszarze. Życie poszczególnych członków społeczeństwa toczy się głównie w jego ramach ? tu nawiązują oni kontakty z innymi ludźmi, uczą się języka, norm obyczajowych i moralnych, tutaj zaspokajają swoje potrzeby. Człowiek funkcjonuje w społeczeństwie za pośrednictwem różnych zbiorowości takich jak kręgi towarzyskie czy sąsiedzkie, grupy, zbiorowości etniczne, terytorialne, klasy i warstwy społeczne.

Indywidualizm-doktryna filozofii polityki, postawa moralna, ideologia, podkreślająca znaczenie jednostki w społeczeństwie.

Holizm (od gr. holos – całość) – pogląd według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe, podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można wywnioskować na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących ich składnikami. Całości nie da się sprowadzić do sumy jej składników. Pojęcie wprowadził Jan Smuts, południowoafrykański polityk, we wczesnych latach 20. XX wieku

W socjologii nie ma żadnej takiej teorii, której nie akceptowaliby wszyscy socjologowie, nawet w takiej sprawie – co i jak należy badać. Nie ma zgody co do tego, czy zbiorowości społeczne są czymś więcej niż sumy jednostek, są dwa przeciwstawne stanowiska:

-indywidualizm

-holizm

Teorie indywidualistyczne zakładają, że każde całości społ. daje się sprowadzić do sumy jednostek.

Holizm twierdzi, że jednostki w ogóle nie istnieją;

-nie ma zgody co to tego, czym jest społeczeństwo. Czym jest: pewną harmonijną całością, złożona z wielu różniących się funkcjami organów, tak jak np. org. biologiczny (to jest ujęcie funkcjonalne), a może społeczeństwo jest pewnym tworem rozdartym wewnętrznie przez nieusuwalne konflikty(teoria konfliktu)*,

-nie ma zgody co do tego, jak badać społ. Czy na wzór nauk przyrodniczych bada się je jako obiekt natury(naturalizm), czy też jak chcą antynaturaliści, ma być intuicyjne rozumienie zjawisk społecznych;

-nie ma zgody co do tego czy socjologia ma formować prawa uniwersalne, czy też w socjologii chodzi o generalizacje historyczne(koncepcja socjologii historycznej).

1. Syndrom osobowości nowoczesnej.

Osobowość nowoczesna Będąc ‐ jak wszystko w społeczeństwie ‐ wytworem działających ludzi, nowoczesność, gdy staje się dominująca, mocno ukształtowana i zakorzeniona, wywiera na nich zwrotny wpływ. Najmocniejszym przejawem tego wpływu jest kształtowanie osobowości, wytwarzanie się swoistego typu człowieka nowoczesnego. Jeszcze w latach pięćdziesiątych XX wieku Robert Merton zauważył, że struktura biurokratyczna silnie oddziałuje na osobowość urzędników 4 . Na typ idealny „osobowości biurokratycznejʺ składają się takie cechy jak: wyuczona nieudolność czy bezradność (gdy w nowych warunkach stare nawyki okazują się dysfunkcjonalne), przeniesienie celów (gdy traci się z oczu efekt procedur, dbając jedynie o ich literalne stosowanie), nadmierne esprit de corps (gdy obronna solidarność wewnątrzgrupowa prowadzi do odrzucania wszelkiej krytyki i uniemożliwia korektę błędów), dominująca i arogancka postawa wobec petentów, nieracjonalna duma zawodowa, konserwatyzm. W latach sześćdziesiątych ideę „mentalności nowoczesnejʺ wprowadza inny amerykański socjolog Robert Bellah, podkreślając takie jej cechy, jak indywidualizm, dążenie do sukcesu, hedonizm, poczucie odpowiedzialności. Największy rozgłos zyskały jednak systematyczne badania porównawcze mające ujawnić specyfikę osobowości nowoczesnej, jakie podjął w latach siedemdziesiątych amerykański psycholog społeczny Alex Inkeles 5 . Wyszedł on z założenia, że na osobowość ludzi żyjących w społeczeństwie nowoczesnym wpływają w istotny sposób cztery czynniki: urbanizacja, industrializacja, ruchliwość społeczna oraz masowa komunikacja i kultura. W rezultacie badań empirycznych prowadzonych w wielu krajach Inkeles opisał syndrom „osobowości nowoczesnejʺ, model teoretyczny, który z różnym przybliżeniem realizuje się w różnych społeczeństwach nowoczesnych. Obejmuje on dziewięć rysów osobowościowych. Po pierwsze: potrzebę nowych doświadczeń, otwartość na innowacje i zmianę. Jeśli odwołać się do przykładów wskazanych przez Inkelesa, może to oznaczać gotowość zastosowania nowego leku, nowej odmiany nawozów sztucznych, posłanie dziecka na nietypowy kierunek studiów, chęć przejażdżki nowym środkiem transportu, sięgnięcia po nowe źródło informacji, spróbowania nowej potrawy, udziału w nowej formie ceremonii weselnych. Nasuwa się refleksja, czy nie jest to właściwość natury ludzkiej w ogóle, jak twierdził na przykład inny, wcześniejszy psycholog społeczny William Isaac Thomas (partner Floriana Znanieckiego w badaniach nad polskimi emigrantami w Ameryce), i czy ta ciekawość nowości nie jest tajemnicą sukcesów gatunku ludzkiego, np. postępu technicznego. Ale bez wątpienia społeczeństwo nowoczesne daje większe możliwości realizacji tej tendencji i tym samym ją wzmacnia i rozwija, choćby przez ową ogromną liczbę opcji i konieczności wyborów w każdym obszarze życia.

1. Typologie społeczeństw - ujęcie chronologiczne i podziały współczesne.

Ze względu na duże różnice pomiędzy współczesnymi i historycznymi społeczeństwami wyróżnia się ze względu na stopień rozwoju społeczeństwa:

• tradycyjne

• przemysłowe

• poprzemysłowe.

W przypadku społeczeństw tradycyjnych, terminem tym określa się formy społeczeństw przedindustrialnych i wyróżnia się różne formy ich rozwoju:

• społeczeństwo acefaliczne

• społeczeństwo zbieracko-myśliwskie

• społeczeństwo rolnicze

• społeczeństwo pierwotne

Karol Marks wyróżniał dla tego okresu trzy następujące po sobie formacje społeczne: formację wspólnoty pierwotnej, formację niewolniczą (formacja antyczna i azjatycka) oraz formację feudalną.

W okresie formowania się społeczeństw przemysłowych powstawały takie jego określenia jak:

• społeczeństwo masowe

• społeczeństwo obywatelskie

• społeczeństwo otwarte

• społeczeństwo nowoczesne i ponowoczesne

• społeczeństwo pluralistyczne

• społeczeństwo wielokulturowe

• społeczeństwo demokratyczne

• społeczeństwo komunistyczne

• społeczeństwo totalitarne

• społeczeństwo klasowe

• społeczeństwo kapitalistyczne

• społeczeństwo produkcyjne

• społeczeństwo miejskie

• społeczeństwo wiejskie

W przypadku społeczeństwa poprzemysłowego, które powstawać zaczęło w drugiej połowie XX wieku, używa się też alternatywnych pojęć:

• globalna wioska

• społeczeństwo informacyjne

• społeczeństwo wiedzy

• społeczeństwo mądrości

• społeczeństwo innowacyjne

• społeczeństwo transgresyjne

• społeczeństwo ponowoczesne

• społeczeństwo konsumpcyjne

• społeczeństwo permisywne

• społeczeństwo ryzyka

• społeczeństwo sieciowe

W literaturze pojawia się również określenie społeczeństwa zwierzęcego na odróżnienie uspołecznionych zbiorowości ludzkich od nieuspołecznionych zbiorowości tworzonych przez inne gatunki w ujęciu biologicznym.

typy społeczeństw

a) historyczne -pierwotne -feudalne -industrialne b) współczesne -postindustrialne -globalne -informacyjne -masowe -konsumpcyjne

społeczeństwo pierwotne -forma -gospodarka -struktura społeczna -funkcje -kultura

- najwcześniejsza, najprymitywniejsza; małe społeczności do kilku tysięcy -zbieractwo, łowiectwo, myślistwo, rybołówstwo - nierozbudowana struktura, brak znacznych różnic, występuje wódz i rada starszych -funkcje zależne od płci, wieku; brak hierarchii społecznej - przedpiśmienny charakter kultury, przekazywana ustnie

społeczeństwo feudalne -forma -gospodarka -struktura społeczna -funkcje -kultura

-społeczeństwo chłopskie, rolnicze; relacja wasal-senior, -ludzka praca fizyczna, uprawa roli, źródła energii - woda, wiatr; folwarki - rozwój rzemiosła -społeczeństwo stanowe (niewielka ruchliwość społeczna; chłopstwo 70%, społeczeństwo zróżnicowane, -funkcje (silnie zhierarchizowane, pracują, walczą, modlą się) -kultury regionalne, gwary, dialekty

społeczeństwo industrialne -gdzie? -przyczyna -> skutek -ruchliwość (2) -struktura społeczna -urbanizacja -kultura

-Europa Zach. XIX-XX w -rewolucja przemysłowo-techniczna -> ruchliwość pozioma (wieś -> miasto) i ruchliwość pionowa (awans społeczny proletariat | chłop -nowe warstwy społeczne (proletariat-burżuazja) -kultura przeznaczona dla mas; dla przeciętnego odbiorcy; zanikanie kultury niższej, elitarnej

postindustrialne -ojcowie -kiedy -na czym oparte -od kiedy w PL? -procesy (4) -cechy (zawody, rozwój dziedzin gospodarki, sektory względem siebie, co dominuje?) - skutki (4) -kultura

-Alain Touraine, Daniel Bell -II p. XX w -oparte na usługach; ponad 50% -robotyzacja, komputeryzacja, automatyzacja produkcji, globalizacja -manager, doradca finansowy, inżynier; np. bankowość; sektor przemysłowy przeważa nad rolniczym; dominacja międzynarodowych korporacji -zanik więzi; pracoholizm, spadek demograficzny, duże aglomeracje miejskie - rozwój kultury masowej; uwaga w stronę kultury wyższej -> snobizm

globalne -,,globalna wioska'' ojciec terminu -środki masowego przekazu

Herber Marshall McLuhan -powszechny dostęp do środków masowego przekazu -> postęp świadomości społecznej -postęp w telekomunikacji -korporacje międzynarodowe

informacyjne -informacja -dane -media -firmy -sektory -skutki społeczne

-informacja jest towarem -ochrana/utajnienie danych -media coraz mniej rzetelne; programy informacyjne -firmy zajmujące się gromadzeniem informacji -sektory usług informacyjnych: bankowość, telekomunikacja, -Internet - główne medium -zanik pierwotnych więzi

masowe -społeczna płaszczyzna (wartości, ideały, religia, propaganda/reklama)

-zanik wyższych wartości/ideałów na rzecz hedonizmu i konsumpcjonizmu, brak wpływu religii na życie, s. podatne na propagandę (konformistyczne)

społeczeństwo otwarte

społeczeństwo, w którym polityka rządu podlega ocenie społecznej i zmienia się pod jej wpływem * prawo jednostki, wolność stowarzyszeń

społeczeństwo zamknięte

w społeczeństwie istnieją ograniczenia, które uniemożliwiają przemieszczanie się jednostek w ramach istniejących struktur społecznych (czyli system prawny, edukacyjny, polityczny) np. kasty w Indiach

makdonaldyzacja

proces stopniowego upowszechniania się zasad działania we wszystkich dziedzinach życia społecznego (wzór sieć sieci restauracji McDonald's)

1. Nowoczesność i ponowoczesność.

A. Nowoczesność (Sztompka - Socjologia)

1. Historyczne ujęcie nowoczesności: nowoczesność jako formacja społeczna (trzy rewolucje: amerykańska, francuska i przemysłowa, które nadały ramy instytucjonalne nowej formacji: polityczne, prawne i ekonomiczne – demokrację konstytucyjną, ideę rządów prawa i zasadę suwerenności państw narodowych; nowy sposób wytwarzania (masowa produkcja przemysłowa), nowy sposób i styl życia (industrializm, urbanizm), nowy system ekonomiczny (kapitalizm).

2. Analityczne ujęcie nowoczesności (Comte): a) koncentracja siły roboczej w centrach miejskich b) organizację pracy zorientowaną na efektywność i zysk; c) zastosowanie nauki i techniki w procesach produkcyjnych; d) pojawienie się jawnego lub utajonego antagonizmu pomiędzy pracodawcami i pracobiorcami; e) rosnące kontrasty społeczne; f) system ekonomiczny oparty na indywidualnej przedsiębiorczości i konkurencji. Ujęcie Krishana Kunara: a) indywidualim – uwolnienie z narzuconych więzi grupowych; b) dyferencjacja (wzrost opcji i szans życiowych; c) racjonalność (eliminacja uprzedzeń, apoteoza rozumu); d) ekonomizm (ludzie pracują i kupują); e) ekspansywność (rozszerzanie się w przestrzeni - globalizacja)

3. Krytyka nowoczesności: można ją przedstawić, odwołując się do ujęcia Kunara: a) indywidualizm czy nowe, ukryte zniewolenia i nowe plemienności b) dyferencjacja czy kontyngencja (Luhmann?), c) racjonalizacja, czy reifikacja, dehumanizacja; d) konsumpcja czy alienacja w świecie konsumpcji – uzależnienie od przedmiotów e) ekspansywność czy globalizacja nierówności i pogłębienie dystansów kulturowych? Generalnie: krytyka racjonalistycznego fundamentalizmu, poznawczego absolutyzmu, naiwnego optymizmu, progresizmu, scjentyzmu, autonomizacji podmiotu poznania, wielkich narracji, ery metafizyki, wyższości cywilizacyjnej itd., itp.). Postmodernizm jest poza tym swoistym klimatem opinii charakteryzującym się: radykalnym relatywizmem (krytyka pojęć sensu, porządku, autorytetu), sceptycyzmem wobec jakichkolwiek uniwersaliów, historyzmem (historyczna zmienność form społeczno-kulturowych) oraz kulturalizmem (podkreślanie modalności, konwencjonalności oraz ograniczonego kulturowo zakresu zjawisk społecznych).

B. Co po nowoczesności?

1. Ponowoczesność czy późna nowoczesność?

   1. Społeczeństwo postindustrialne (Daniel Bell): rosnąca sfera usług; zmiana technologii z opartej o surowce na informatyczną; wzrost znaczenia planowania, kontrolowania, pragmatyki; wzrost technologii intelektualnej i roli nauki w praktyce; przekształcenie struktury klasowej w społeczeństwo klasy średniej, której z grupą nowych profesjonalistów (informatyków, menedżerów, ekonomistów, programistów).

   2. Społeczeństwo klasy usługowej (Ralph Dahrendorf)

   3. Społeczeństwo wiedzy (Peter Drücker)

2. Koncepcje społeczeństwa ponowoczesnego (m.in. Fukuyama, Bauman) wskazują na zasadniczą zmianę w stosunku do społeczeństwa nowoczesnego; 2 odmiany: (A) Przyszłość jako przezwyciężenie przeszłości i jej napięć, zakończenie długiej epoki walk i konfliktów; zwycięstwo demokracji w skali światowej, koniec wieku ideologii; – (F. Fukuyama); (B) Pojawienie się zupełnie nowej jakości społecznej (Z. Bauman) Cechy charakterystyczne: konsumpcja; informacja; koczowniczy tryb życia; kultura masowa i rola mass-mediów; władza utajona, rozproszona, uwodząca;; brak jednolitego kanonu kultury – nieusuwalny pluralizm kultur, gustów; kryzys tożsamości i tradycyjnych autorytetów oraz grup odniesienia: klas, społeczności lokalnych, państw narodowych, Kościoła; utrata statusu całości, raczej cechy agregatu.

3. Koncepcje późnej nowoczesności; m.in. A. Giddens, U. Beck. 4 podstawowe cechy (Sztompka): a) nowa forma zaufania (do abstrakcyjnych systemów organizacji, podtrzymywania, regulacji życia zbiorowego (systemów transportowych, telekomunikacyjnych, energetycznych, finansowych, korporacji i organizacji międzynarodowych); b) nowe formy ryzyka – wyprodukowanego, trudnego do oszacowania, zmienia się profil ryzyka – globalna ekspansja ryzyka; krach giełdowy, terroryzm, efekt cieplarniany, katastrofa nuklearna, itd., itp c) nieprzejrzystość, płynność i niepewność sytuacji społecznych, relatywizm, d) globalizacja

4. Społeczeństwo ryzyka w koncepcji Urlicha Becka. Paradygmat społeczeństwa ryzyka wiąże się z pytaniem: jak w zaawansowanych procesach modernizacji można uniknąć systematycznie produkowanego ryzyka i zagrożeń, jak je skanalizować, zbagatelizować, udramatyzować, żeby nie przeszkodziły procesowi modernizacji, żeby nie przekroczyły granic „tego, co dopuszczalne”. Współczesne rodzaje ryzyka różnią się od tych z poprzednich epok przez swoją globalność. Są to ryzyka związane z modernizacją. Stanowią ryczałtowy produkt uboczny industrialnej machiny postępu. Zagrażają – twierdzi Beck – samemu życiu na ziemi i to we wszystkich jego przejawach (niebezpieczeństwa związane z potencjałem nuklearnym, chemicznym itd.). Beck formułuje pięć tez związanych z architekturą społeczną i dynamiką polityczną współczesnych mechanizmów samozagrożenia:

Ryzyko współczesne (np. radioaktywność, występowanie szkodliwych trucizn w powietrzu, ale też terroryzm, no i efekt cieplarniany) różni się istotnie od bogactwa, które stanowiło podstawową definicję poprzedniej fazy modernizacji. Wyzwala szkody nieodwracalne, pozostaje najczęściej niewidoczne, przejawia się dopiero i tylko w (naukowej względnie antynaukowej) wiedzy na jego temat, podatne jest przez to na społeczne procesy definiowania. Media i środki związane z definiowaniem ryzyka stają się kluczowymi ogniwami społeczno-politycznymi.

Ryzyko związane z modernizacją dopada wcześniej czy później także tych, którzy je produkują i czerpią z niego korzyści (producenci trucizn, Amerykanie i efekt cieplarniany, Chińczycy i smog nad Pekinem). Ryzyko tworzy nowe międzynarodowe nierówności (nie tylko pomiędzy Trzecim Światem a państwami rozwiniętymi, ale i między samymi państwami rozwiniętymi).

Ryzyka modernizacyjne to wielki biznes. Głód i inne potrzeby można zaspokoić, ryzyka cywilizacyjne są beczką bez dna, są nieograniczone i samoodnawiające się (Luhmann). Społeczeństwo industrialne, eliminując wytworzone przez siebie ryzyka w gospodarce, jednocześnie kreuje zagrożenia i potencjał polityczny społeczeństwa ryzyka.

Bogactwa można posiadać, ryzykiem człowiek jest dotknięty. Ryzyko staje się cywilizacyjnie przydzielone. Na poziomie położenia klasowego i warstwowego byt kształtuje świadomość, w porządku zagrożenia to świadomość kształtuje byt. Wiedza nabiera politycznego znaczenia: potencjał polityczny społeczeństwa ryzyka musi być analizowany i ukazywany przy wykorzystaniu teorii wiedzy o ryzyku.

Społecznie uznane ryzyko posiada swoisty potencjał wybuchowy. Poprzez inkluzje polityczną (problemy technologiczne, czy organizacyjne „trucicieli” stają się sprawą polityczną) opinia i polityka przejmują władzę nad intymną sferą zarządzania przedsiębiorstwem. Z drugiej strony w społecznym procesie definiowania ryzyka chodzi nie tylko o bezpośrednie konsekwencje zdrowotne i ekologiczne, ale o społeczne, gospodarcze, polityczne konsekwencje skutków ubocznych tych skutków ubocznych, takich jak załamania rynku, dewaluacja kapitału, koszty sądowe i moralne, kontrola administracyjna etc., etc. Społeczeństwo ryzyka jest społeczeństwem katastrof. Zagraża mu to, że stany wyjątkowe stają się stanami normalnymi.

1. Wnioski i komentarze:

   1. Koncepcja Becka jest w istocie próbą opisu społeczeństwa ponowoczesnego w którym to opisie zagrożenia technologiczne stanowią swoisty katalizator reakcji i mechanizmów charakterystycznych dla współczesnych wysoko rozwiniętych społeczeństw. Jednakże współczesne zagrożenia nie mają jedynie charakteru technologicznego, mogą dotyczyć dowolnego zjawiska zdefiniowanego jako zagrożenie (międzynarodowy terroryzm, SARS czy ostatnio tsunami w Azji Południowo-wschodniej czy ocieplenie globalne).

   2. W niemal dwadzieścia lat po pierwszym wydaniu książki Becka (1986) widać wyraźnie, że rozwój technologiczny jednocześnie redukuje stare typy zagrożeń (radioaktywność, trucizny), ale generuje nowe (genetyka, informatyka). Diagnoza Becka (a zarazem i Habermasa) pozostaje zatem aktualna: jak kanalizować nieprzewidywalne konsekwencje społeczne, polityczne i gospodarcze rozwoju technologicznego, który przy obecnym stanie wiedzy i świadomości społecznej przestaje ograniczać się jedynie do sfery wąsko rozumianej pragmatyki (technologii) a dotyka sfery praktyki w jej rozumieniu kantowskim (porządek powinności) i habermasowskim (komunikacja, porozumienie).

1. Konsekwencje globalizacji.

Pozytywne skutki globalizacji
Tak jak każdy proces globalizacja ma negatywne i pozytywne skutki.
Najpierw zacznę od rozpatrzenia pozytywnych jej skutków.
Globalizacja może prowadzić do rozwoju nowych form rządów oraz rozszerzenia demokracji na wszystkie państwa świata, a w rezultacie - do powstania nowego pokojowego systemu światowego.
100 największych firm w 1993 roku zatrudniało na całym świecie około 5 milionów pracowników. Te wielkie firmy większość swoich kapitałów poza granicami kraju macierzystego, np. Bayer (90%). Przeważnie odpowiada temu wysoki udział zatrudnionych w zakładach poza granicami. O wyborze lokalizacji decydują koszty produkcji. Te wielki firmy budują swoje zakłady w miejscach, gdzie jest tańsza siła robocza, niższe podatki, słabsze związki zawodowe lub słabiej rozbudowana opieka społeczna. To pozwala na produkowanie po niższych kosztach i zapewnia większe zyski. Dla przeciętnego człowieka jest to również dobre, gdyż ceny mogą dzięki globalizacji ulec spadkowi, a produkty będą tańsze.
Globalizacja w gospodarce przyczynia się do konkurencyjności przedsiębiorstw, wymusza efektywność, elastyczność i innowacyjność gospodarowania. Prowadzi do generalnego tanienia towarów i usług, umożliwiając ich szeroką dostępność. Uczestnictwo w globalizacji gospodarczej jest dźwignią rozwoju gospodarczego.
Na skutek tego zjawiska następuje spadek możliwości oddziaływania państwa na gospodarkę, która coraz bardziej podlega wpływom sił działających w skali światowej.
Globalizacja pozytywnie oddziałuje na kulturę i komunikację. Wynika to z rozwoju środków masowego i indywidualnego przekazu oraz zwiększonej łatwości podróżowania. Dzięki temu szybko upowszechniają się wzorce konsumpcyjne oraz idee dotyczące organizacji współczesnego świata. Odległe obszary cywilizacyjne znalazły się w bezpośrednim kontakcie. Przekaz kulturowy skierowany jest z krajów bogatych do biednych. Biedniejsi dążą do naśladowania bogatszych pod względem poziomu i stylu życia.
Globalizacja przyczynia się do powstawania nowych kultur (powstają one na skutek mieszania się rozmaitych kultur).
Dzięki kulturze globalnej pojawiło się zjawisko trybalizmu- poczucie tożsamości grup ludzi wynikającej nie ze wspólnego wychowania i życia, lecz ze wspólnoty zainteresowań, poglądów, ideałów, pomysłów na spędzenie wolnego czasu. To poczucie tożsamości występuje często między osobami odległymi przestrzennie. Dzięki temu możemy mieć przyjaciół z odległego miejsca od naszego miejsca zamieszkania i pozwala to nam na dalsze rozwijanie swoich upodobań.
Jedną z najważniejszych nadziei, jakie niesie globalizacja, jest likwidacja wojen. Konfrontacja ekonomiczna zastąpi militarną. Ludzi nie będą musieli już ginąć, nie będzie tradycyjnych wojen.
Niektórzy uważają, że proces ten stanowi naturalne zakończenie rozwoju gospodarki rynkowej. Postęp jest ich zdaniem skutkiem likwidacji ograniczeń dotyczących działania mechanizmów rynku. Podstawą rozwoju rynkowego ładu gospodarczego jest wolność gospodarowania i bezpieczeństwo własnościowe.
Globalizacja przyczyni się do połączenia i zaprzyjaźnienia wielu ludzi, zmniejszy różnice między narodami.
Jak twierdzą znawcy współczesnych cywilizacji, o polityce globalnej decyduje kilka odrębnych cywilizacji. Dlatego też konflikty mogą wynikać z różnic kulturowych między tymi cywilizacjami. Kraje i społeczeństwa o podobnych kulturach zbliżają się do siebie, a o odmiennych- oddalają się. Ten proces prowadzi z jednej strony do tworzenia granic, z drugiej zaś do powstawania sojuszy i określania wspólnej tożsamości w ramach granic cywilizacji.

Negatywne skutki globalizacji
Globalizacja ma też wiele negatywnych skutków. Przedstawię je poniżej.
Globalizacja przeciwstawia się marginalizację krajów o niskim poziomie rozwoju gospodarczego. Powstaje coraz większy dystans, dzielący kraje wysoko rozwinięte gospodarczo i kraje ubogie.
Relacje między dochodami 20 najbogatszych i 20 najbiedniejszych krajów świata ciągle się pogarsza. Poziom dochodu narodowego na jednego mieszkańca w 1995 roku był blisko 86 razy niższy w najuboższych krajach w stosunku do krajów najbogatszych. Poniżej progu ubóstwa żyje 23% mieszkańców Ziemi. Przewiduje się, że z dobrodziejstw globalizacji korzystać będzie zaledwie 20% populacji. Utrwaliły się specyficzne struktury społeczne bardziej rozwiniętych krajów Trzeciego Świata. Elita i nieliczne klasy średnie współistnieją z masą miejskich biedoty. Masowe migracje legalne i nielegalne z biedniejszych krajów świata do bogatych zakłócają poczucie tożsamości, skutkują reakcjami ksenofobicznymi.
Kolejnym negatywnym skutkiem globalizacji jest pogłębianie się bezrobocia. Praca ludzi w krajach wysoko rozwiniętych jest zbyt droga. To powoduje przenoszenie zakładów wytwórczych do krajów o niższych kosztach siły roboczej. Również wysoka konkurencyjność i wynikająca z niej automatyzacja produkcji skutkują masowymi zwolnieniami pracowników.
Globalizacja wpływa na niszczenie środowiska naturalnego wskutek nierównomiernego wykorzystania zasobów surowców. Zaburzenia w klimacie Ziemi, tak zwany efekt cieplarniany, spowodowany przez rabunkową gospodarkę.
W sferze globalizacji politycznej zarysowują się również niekorzystne tendencje. Zmniejsza się rola państwa, zarówno w organizowaniu działalności gospodarczej, jak i w roli suwerennego podmiotu życia politycznego.
Mimo zwiększającego się zasięgu demokracji, wskutek upadku komunizmu i reżimów autorytarnych, zarysowuje się kryzys demokracji. W krajach o ustabilizowanej demokracji w coraz większym zakresie występuje brak zaangażowania jednostek w życie publiczne. W społeczeństwie zachodzą niepokojące zjawiska nasilającej się korupcji politycznej, zauważa się spadek autorytetów przywódców i instytucji, rosnąca populacja ideologii populistycznych.
Globalizacja przyczynia się do ujednolicenia świata. Bez wątpienia jest to negatywny skutek, gdyż zaniknie wiele kultur, języków, obyczajów...
W wyniku globalizacji wytwarza się tendencja do nowego, kosmopolitycznego stylu życia, polegającego na zaniku roli religii, rodzimej kultury i narodowości, które to czynniki stanowiły wyznacznik ludzkich zachowań.
Globalizacja niszczy różnorodność kulturową, degraduje kulturowe i narodowe normy, zabija lokalne tożsamości, marginalizuje wytwórczość artystyczną i rzemieślniczą.
Skutkami globalizacji jest powierzchowna uniformizacja i towarzysząca jej dezintegracja. Dochodzi do eksplozji małych nacjonalizmów, w wyniku których małe społeczności próbują tworzyć własne państwa narodowe.
Przyczynę globalnego konfliktu może stanowić ingerencja państw stanowiących ośrodki określonej cywilizacji w wewnętrzne problemy i konflikty państw innych cywilizacji.
Globalizacja powoduje wzrost znaczenia władz niewybieralnych, takich jak zarządy korporacji i kierownictwa organizacji międzynarodowych.
Agresywne zdobywanie konsumentów kreowanie ich potrzeb polega na manipulacji ludźmi. Zjawisko to spotęgowało się w procesie globalizacji. Media zostały podporządkowane działają mającym na celu zdobycie konsumenta, a reklama kreuje jego sztuczne potrzeby.
Procesy globalizacji prowadzą do unifikacji wzorów konsumpcyjnych, stylów życia i kultury.
Wielkie korporacje, które odnoszą gigantyczne korzyści z globalizacji, pozostają praktycznie poza demokratyczną kontrolą. Ich możliwości finansowe są dziś nawet większe niż większości małych państw narodowych. Decydują o losach milionów ludzi, ale się są w żaden sposób przed nimi odpowiedzialne.
Niewątpliwe negatywnym skutkiem globalizacji będzie rozpad państw i zanik tego co dla danego kraju było specyficzne i piękne.
Dużym problemem globalizacji jest kwestia obywatelstwa. Jeżeli likwidowano by granice dużym problemem stałoby się to jakiej jesteśmy narodowości.
Kolejnym negatywnym skutkiem globalizacji są migracje. Przykładem może być dziś Londyn- Polacy opuszczają swoje rodzinne miasta i wyruszają tam w poszukiwaniu pracy, przyjeżdżają i nie mogą jej znaleźć, stają się bezrobotnymi i żebrakami, nawet nie stać ich na powrót do ojczyzny. Niejednokrotnie również są oszukiwani, a miasto staje się przeludnione.

1. Antropologia kulturowa

1. Kultura - ujęcia definicyjne i klasyfikacje.

Jedną z pierwszych naukowych definicji kultury była definicja stworzona w 1871 r. przez Edwarda Tylor’a (profesor antropologii) – definicja kultury opisowej – kultura lub cywilizacja jest to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, obyczaje oraz wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa (definicja wyliczająca).

Inny przykład antropologicznego ujmowania kultury – Stefan Czarnowski (polski socjolog) – kultura jest to zobiektywizowany dorobek wspólny szeregowi grup społeczny i dzięki swej obiektywności zdolny rozszerzać swój zasięg w czasie i przestrzeni. Ta definicja mówi o kategorii zjawisk tworzących kulturę. Kultura jakiegoś narodu tworzą wytwory człowieka zobiektywizowane, zaakceptowane i uznane przez większość (należą do wszystkich). Każdy człowiek ma swoją osobistą kulturę, ale to co zrobił mieści się zawsze w obrębie kultury grupy.

Ralph Linton – definicja kultury – kultura jest konfiguracją wyuczonych zachowań i ich rezultatów, których elementy są podzielone i przekazywane przez członków danego społeczeństwa.

Antropolodzy i socjolodzy podjęli próby uogólnienia różnych definicji kultury. Antonina Kłosowska (w Polsce) – socjolog i antropolog – definicja szeroka, antropologiczna, opisowa.

Kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi, przebiegające wg wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów, wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań.

Cechy charakterystyczne kultury:

-kultury się uczymy

-kultura wywodzi się z biologicznych, środowiskowych, psychicznych i historycznych elementów ludzkiej egzystencji

-jest zorganizowana

-jest wieloaspektowa

-dynamiczna

-zmienna

-w kulturze występują pewne prawidłowości, które pozwalają analizować ją metodami naukowymi

-kultura jest instrumentem przystosowania jednostki do całokształtu otocznia i zdobywania środków twórczej ekspresji

KLASYFIKACJE:

W 1952 r. – dwaj amerykańscy antropolodzy, Alfred Kloeber i Klaud Kluckhow spróbowali podsumować różne definicje kultury znajdujące się w piśmiennictwie naukowym. Doszukali się 150–ciu definicji kultury i spróbowali je uporządkować. Kilka kategorii definicji:

- definicje genetyczne – wskazują na źródła kultury, na przeciwieństwo natura-kultura

- definicje historyczne – kładą nacisk na rolę dziedziczenia tradycji (kultura to zbiorowy dorobek różnych grup ludzkich)

- definicje psychologiczne – kładą nacisk na psychologiczne podstawy kultury – uczenie się, naśladownictwo – psychologiczne mechanizmy przyswajania kultury)

- definicje dysprubutywne – ujmują kulturę jako odrębne całości, tworzące systemy, ale nie zamknięte, cały czas dokonuje się wymiana, dystrybujca. Mówi się o kulturach a nie o jednej kulturze.

- definicje normatywne – kładą nacisk na modele, wzory, zasady wartościowania jako elementy kultury

- definicje wyliczające – nigdy nie obejmują całości kultury ludzkiej.

• kultura materialna: wszelkie wytwory człowieka, technika, umiejętności praktyczne.

• kultura duchowa: wierzenia, wiedza, literatura i wszelkiego rodzaju piśmiennictwo, sztuka, w tym: sztuki plastyczne, teatr, muzyka, film, moda, a także wszystko co należy do wytworów umysłu, na przykład filozofia;

• kultura społeczna: normy moralne, ideologia, uczestnictwo w życiu kulturalnym;

• kultura języka: porozumiewanie się zgodnie z obowiązującą (w danym społeczeństwie) normą językową

• kultura polityczna: systemy wartości i wzorce zachowań (polityków, partii) biorących udział w wykonywaniu władzy państwowej lub aspirujących do tej roli;

• kultura fizyczna: system zachowań i działania związane z dbałością o rozwój fizyczny człowieka;

wychowanie fizyczne, sport, rekreacja fizyczna, rehabilitacja ruchowa, turystyka.

Z. Bokszański wyróżnił 3 stanowiska teoretyczne:

1. Podstawą kultury są procesy internalizacji -przyswojenia sobie określonych sposobów zachowań, maksym i dyrektyw postępowania. Ossowski nazwał to dyspozycją do redagowania w pewien uporządkowany sposób na korelaty kultury (rzeczy i system znaków). Rzeczywistość kulturalna jest wytworem działań ludzkich.

2. Kultura definiowana jest przez odniesienie do wyabstrahowanych norm, reguł czy też wartości. Pewne zasady organizujące działania ludzkie.

3. Polega na poszukiwaniu podstawy zjawisk kultury w sferze artefaktów. Ważne są utrwalone rezultaty zachowania człowieka.

1. Budowa kultury.

Rozpatrując istotę kultury możemy wykazać najprostsze elementy, z których się składa:

• Rzeczy – przedmioty stanowiące wytwory i obiekty ludzkiej działalności. Pełnią one określoną funkcję w życiu człowieka i stanowią rodzaj dóbr kultury.

• Znaki – znajdujące się na owych różnorodnych rzeczach, jak: naczynia, przedmioty, narzędzia, budowle. Kryją informacje, do czegoś się odnoszą.

Wyróżnia się 2 rodzaje znaków:

• występujące w formie materialnej jako rzeczy (pismo czy charakterystyczny garnek)

• w formie zachowań (gest, słowa).

Te drugie tworzą zwykle całe systemy, układy – zwane kodem.

W szeregu różnych systemów znaków centralne miejsce zajmuje język – pełni on rolę uniwersalnego środka informacji i porozumiewania się ludzi, kształtuje ich myślenie.

Istotne miejsce wśród znaków zajmują symbole. Semiotyka – zajmuje się badaniem znaków, ich systemów, struktury, właściwości i sposobów użycia.

• Zachowania ludzkie, które mają charakter społecznie ustalonych i stanowią realizację określonego wzoru kultury (wzory zachowań akceptowanych społecznie, traktowanych jako cenne i zróżnicowane w zależności od kultury i czasu).

A. Kłoskowska: „Globalne antropologiczne pojęcie kultury obejmuje następujące postacie zjawisk: przedmioty stanowiące wytwory i obiekty ludzkiej działalności, same działania, a wreszcie stany psychiczne człowieka; postawy, dyspozycje, nawyki, stanowiące rezultat wcześniejszych oddziaływań oraz przygotowanie i warunek przyszłych działań”.

Fakt kulturowy, 5 podstawowych kategorii:

• Wytwory.

• Wartości będące owymi przedmiotami materialnymi, ideami, przekonaniami.

• Normy i wzory.

• Zachowania.

• Obyczaje.

cechy kultury(przedmioty, idee, które wyznaczają działania i zachowania ważne dla utrzymania i rozwoju grupy) Kompleksy kulturowe-przedmioty, wyobrażenia powiązane z cechami. Konfiguracje kulturowe- powiązane ze sobą kompleksy kulturowe

1. Kultura i (a) cywilizacja- egzemplifikacje.

KULTURA/KULTURA A CYWILIZACJA Początkowo pojęcia cywilizacja" i kultura" służyły określaniu procesów; przez wiele lat traktowano je zamiennie. Obydwa odnosiły się do powszechnego dorobku ludzi, wytworzonego w danym czasie i przekazywanego w spadku kolejnym pokoleniom. Roznice miedzy nimi Kultura oznaczała wzrost, dynamiczny rozwój, realizację możliwości; cywilizacja była synonimem schyłku, degradacji, obumieranią.

KULTURA EUROPEJSKA A CYWILIZACJA AMERYKAŃSKA

cywilizacja amerykańska jest zupełnie inna niż europejska i trudne jest zestawienie ich na jednej płaszczyźnie. A) Nasze europejskie poczucie tożsamości łączy się z przeszłością i miejscem. Poczucie tożsamości Amerykanów nie łączy się ani z jednym, ani z drugim. B) Amerykanie są z zasady ahistoryczni. W Europie mówi się o konserwowaniu naszych wartości i o zachowaniu tożsamości, a jednocześnie uwielbia się Amerykę, która opiera się na zupełnie innych fundamentach. C) kultura europejska jest hierarchiczna a cała amerykańska kultura różni się od europejskiej tym, że w gruncie rzeczy nie ma tam podziału na kulturę wyższą i popularną.

1. Kultura nowożytna – cechy kultury nowożytnej.

W nowożytności bardzo rozwinięto dziedziny: nauki, polityki, wojny i technologii. Było to również odkrycie globalizacji. Podczas tej epoki rozpoczęły się polityczne, gospodarcze i kulturalne kolonizacje pozostałej części świata. Na przełomie XIX i XX wieku modernizacja sztuki, polityki, nauki i kultury doszła do dominacji nie tylko w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej, ale prawie w każdym zakątku świata.. Wstępnie nowożytna kultura nie myślała o tworzeniu poczucia odrębnych indywidualności. Urzędnik religijny, który często obejmował wysokie stanowisko u władzy, miał duchownego pośrednika. Przez tych pośredników urzędnicy religijny wierzyli, że mają dostęp do Boga. Tradycją było czczenie starożytnych kultur poprzez ceremonie. Moralność w kulturze była ściśle egzekwowana.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel
Człowiek od początku swojego istnienia podlegał różnego rodzaju sprzecznościom. Hegel ukazał nam sprzeczność pomiędzy człowiekiem a kulturą nowożytną, polegającą na przeciwstawieniu sobie różnych wyobrażeń i idei. Konflikty pomiędzy duchowością a cielesnością, ideami a rzeczywistością oraz pomiędzy instynktami a kulturą nowożytną.

Hegel widział człowieka jako istotę, która z jednej strony jest przywiązana do przyziemnej rzeczywistości i pospolitości. Żyjącej we swym własnym świecie nie zauważając niczego innego oprócz własnych potrzeb. Jako samolubne i poddające się łatwo siłą przyrody stworzenie, bezbronne wobec otaczającego go świata, którego jedyną bronią pozostaje siła i przemoc. Z drugiej zaś strony Hegel przedstawia go jago istotę rozumną i myślącą, potrafiącą odróżnić dobro od zła. Ustalającą prawa i normy, których stara się przestrzegać. Żyjącą w harmonii z przyrodą, jednak często wykorzystującą ją do własnych celów. W naturze człowieka leży umiejętność zastanawiania się nad istotą życia i sensem istnienia. Dzięki temu przewyższa wszystkie pozostałe stworzenia. Potrafi jednak grabić i mordować i to upodabnia go do dzikich zwierząt.
Cechy charakterystyczne epoki nowożytnej :

1. globalizacja

   • świat staje się jednolitym organizmem lub, mówiąc inaczej, „zespołem naczyń połączonych” ; wydarzenia w jednej części świata mają większy lub mniejszy wpływ na życie ludzi na całym świecie )

2. przemiany w sposobie wytwarzania

   • narodziny, rozwój i utrwalenie kapitalistycznego sposobu produkcji ( przejście od produkcji cechowej – rzemiosło, poprzez tzw. nakładztwo do pełnego kapitalizmu

3. nawrót do ideologii humanizmu stawiającej człowieka w centrum zainteresowania

4. powstanie i rozwój koncepcji praw człowieka i obywatela

5. początki naukowego podejścia do zarządzania państwami

6. zapoczątkowanie i rozkwit nowoczesnych metod badania świata opartych na rozumie i doświadczeniu

7. bardzo gwałtowne i szybkie przemiany zwane rewolucjami, we wszystkich dziedzinach życia : technice, gospodarce, życiu społeczeństw, polityce, kulturze i religii

8. największy wynalazek porównywalny z wynalazkiem krzesania ognia : druk ( Guttenberg ok.1440)

9. upowszechnienie wiedzy, w tym, wiedzy o świecie - odkrycia geograficzne

1. Cechy kultury postmodernistycznej (ponowoczesność).

1)postmodernizm-kierunek myślowy, powstał w opozycji modernizmu

2)Pluralizm- odwołanie się do różnych tradycji, różnego postępowania. Charakterystyczna jest w ty przypadku akceptacja wszelkich pogladów, stylów życia, postaw etycznych (pewna reorientacja, akomodacja, tolerancja, asymilacja)

3) Relatywizm kulturowy- związany z pluralizmem, każda kultura jest wartościowa, kultury są równouprawnione

4) Otwartość i nowa wrażliwość estetyczna

5) Tendencja do powszechności (ta cecha jest korelatywna do teorii Kłoskowskiej)

Poza tym:

Modernizm zakładał, że nauka może wyzwolić ludzkość, postmoderniści się z tym nie zgadzają. Uważają, że nie istnieje żadna wiedza "nadrzędna, ponadhistoryczna" taka która zawsze byłaby odpowiednia, ponieważ wiedza jest zasadna dla każdej z wersji świata (historycznej lub terytorialnej), czyli w danym miejscu, w danym czasie coś jest prawdą, a w innym już nie obowiązuje, nie jest prawdą. Dlatego też nie istnieje problem konfliktu rożnych prawd. Wiedza to "lokalna kreacja" typowa dla danego momentu historycznego. Nie istnieje żadna pojedyncza interpretacja jakiegokolwiek zjawiska, która może być nadrzędna wobec innej (równouprawnienie).

1. Typy kultury (np. wg. takich kryteriów jak: typ gospodarki, więź społeczna, religia, zakres, poziom…).

Gajda:

1 Kryterium ogólne: ze względu na przynależność do określonych warstw i grup społ.

-mieszczańska

-chłopska

-robotnicza

-inteligencja

2. Typy gospodarowania

-kultura myśliwska dawniej

3. Przynależność do religii

-świecka

-chrześcijańska

4. Aktywność ludzi w różnych dziedzinach np. aktywność intelektualną

-humanistyczna -muzyczna -seksualna

-techniczna -plastyczna -erotyczna

-informatyczna -zdrowotna

-zawodowa

5. Zakres postępowania:

-kultura kontynentalna

6. Poziom kultury

-egalitarna

-wysoka

7. Grupa wiekowa, kategoryzacja społeczna

8. Stosunek państwa w zakresie kultury

-oficjalna i nieoficjalna

-kultura i subkultura

kultura symboliczna (duchowa) - • wytwory nie mające zastosowania praktycznego; • muzyka, literatura, religia, filozofia itp.

kultura społeczna - • normy i wzory postępowania; • prawo; • zwyczaje; • zasady określające stosunki międzyludzkie;

• normy; • wzory zachowań (reguły i sposoby działania człowieka w zbiorowości). Klasyfikacje kultury

Kultura narodowa - Kultura narodowa to ogół norm, wartości, wierzeń, tradycji historycznych i wytworów

artystycznych uznawanych przez naród za własne, wyróżniający go na tle innych narodów i umacniający jego poczucie więzi i tożsamości narodowej.

• odróżnia jeden naród od innych;

• każda kultura narodowa ma kanon:

Ø język literacki;

Ø wybitne utwory powstałe w tym języku (lektury szkolne);

Ø dzieła sztuki;

Ø miejsca uważane za szczególnie ważne dla narodu;

Ø charakterystyczne dla narodu obyczaje, wartości i symbole;

Ø religia (w narodach jednolitych religijnie);

Ø panteon narodowy (bohaterowie narodowi);

• jest zarazem trwała i zmienna (mają na nią wpływ inne kultury).

Kultura ludowa -• tradycyjna kultura wiejska; • kultywowana najczęściej tylko w święta.

Kultura masowa - • przyczyny powstania:

Ø rozwój środków przekazu (radio, TV, Internet);

Ø wzrost wielkości nakładów książek i czasopism;

Ø dostępność oświaty;

Ø postęp naukowo-techniczny Ł wzrost zamożności społeczeństw;

Ø poszerzenie sfery czasu wolnego Ł wzrost konsumpcji w dziedzinie kultury;

• kulturą masową rządzą moda i rynek (zysk ważniejszy od wartości artystycznych czy

intelektualnych);

• masowy odbiorca: ludzie o zróżnicowanym poziomie wykształcenia, odmiennych potrzebach

intelektualnych i różnej przynależności społecznej;

• nieprecyzyjne określenie adresata Ł twórcy często rezygnują z podejmowania trudnych i

poważnych problemów na rzecz rozrywki i relaksu;

• przekracza granice państw Ł globalizacja kultury Ł kultura uniwersalna.

Kultura medialna - • opiera się na przekazie audiowizualnym

Kultury niszowe - • mają niewielkie grono odbiorców (np. zwolennicy muzyki poważnej)

Kultura alternatywna - • nie walczy z kulturą tradycyjna

• oznacza odmienne spojrzenie na prawie wszystkie dziedziny życia np. sztukę, muzykę,

medycynę, sposób odżywiania się

Podział kultury:

a) ze względu na zasięg występowania:

- globalna

- kontynentalna (europejska)

- narodowa

- regionalna

- lokalna

b) ze względu na rodzaj zbiorowości społecznej:

- miasta

- wsi

- poziom treści: elitarna i popularna

c)przynależność do religii:

- chrześcijańska

- buddyjska

- prawosławna

- hinduizm

- islamska

1. Elementy kultury i ich charakterystyka np. wartości, wzory, obyczaje, mity…).

Zagadnienie: Elementy kultury i ich charakterystyka.

To co było podane na wykładzie:

Elementy kultury to:
* pewne wartości,
* wzory kulturowe,
*kanony,
* obyczaje,
* obrzędy,
* rytuały,
* mity i symbole.

Uzupełnienie:

Kultura składa się z kultury materialnej i kultury niematerialnej.

Kultura materialna, to wszystkie dotykalne i konkretne wytwory społeczeństwa. Każdy fizyczny przejaw życia ludzi jest częścią kultury materialnej, np. ubrania, telewizory, pralki automatyczne, drapacze chmur, a także odkrycia archeologiczne jak biżuteria, broń, gliniane przedmioty. Wytwory kultury materialnej są modernizowane, niekiedy ustępuje miejsca nowościom technicznym. Kultura materialna jest przekazywana kolejnym pokoleniom.

Kultura niematerialna, to duchowe wytwory społeczeństwa przekazywane przez pokolenia. Wytwory te stanowią ośrodek życia społecznego. Socjologowie koncentrują się na wytworach kultury niematerialnej. Należą do nich:
-wiedza i przekonania
- wartości
- normy (zwyczaje, obyczaje, tabu, prawa)
- znaki i symbole (języki, gesty)

Wiedza i przekonania- Wiedza, to zbiór pojęć opartych na wnioskach pochodzących z doświadczenia empirycznego.
Przekonania, to poglądy nie poparte odpowiednią wiedzą empiryczną w stopniu umożliwiającym uznanie ich za niewątpliwie prawdziwe. Kultury wszystkich społeczeństw zawierają poglądy, które są częścią kulturowego dziedzictwa.

Wartości- Wartości, to abstrakcyjne pojęcie mówiące o tym, co społeczeństwo uważa za dobre, słuszne i pożądane . Wartości nie zawsze jest akceptowana przez całe społeczeństwo, zmieniają się wraz z upływem czasu.

Normy- Zachowanie każdego z nas poddane jest pewnym normom, przepisom, regulacjom społecznym nakazującym odpowiednie zachowanie w szczególnych sytuacjach. Normy kształtują także zachowania ludzi wobec siebie.
Struktura norm społecznych jest na:
-zwyczaje – rutynowe czynności życia codziennego. Są to, nawykowe działania (np. jedzenie za pomocą sztućców, ubieranie się stosownie do okazji). Zwyczaje mają małe znaczenie moralne, częściej bywają kwestią smaku czy gustu,
-obyczaje – normy uważane za najistotniejsze dla funkcjonowania społeczeństwa i życia społecznego jako całość,
-tabu – oznacza obyczaje proskryptywne – określające, czego nie powinno się robić. Naruszenie tabu i innych obyczajów pociąga za sobą surowe sankcje (więzienie, wygnanie),
-prawa – normy ustanowione i wymuszone przez władzę polityczną społeczeństwa. Spisane i skodyfikowane prawa, to „ustawodawstwo”. Prawo może być także przekazywane w formie ustnej – „prawo zwyczajowe”.

Znaki i symbole- Znaki są reprezentacjami, przedstawieniami zastępującymi coś innego niż one same. Rozróżnić można:
- znaki naturalne – posiadające immanentny związek z tym, co przedstawia (np. dym i pożar)
- znaki konwencjonalne (symbole) – nie mają „naturalnego” pochodzenia, są arbitralnie stworzonymi przedstawieniami (słowami, gestami, przedmiotami, obrazami), które zyskują znaczenie dzięki umowie społecznej(np. flaga jako symbol narodu)
Język – społecznie Wytworzony zbiór znaczących symboli i najważniejszy aspekt kultury. Język jest głównym środkiem porozumiewania się ludzi. Elementy języka mają to samo znaczenie dla wszystkich, którzy należą do tej samej społeczności językowej.
Gesty – ludzie mogą porozumiewać się również za pomocą gestów, ruchów ciała (albo jego części twarzy, rąk) mających społecznie uzgodnione znaczenie. Ludzie mogą porozumiewać się w sposób werbalny- za pomocą języka i niewerbalny- za pomocą gestów .

1. Systemy kultury (nauka, religia, sztuka, język…).

Należą do nich między innymi: nauka, filozofia, ideologia, moralność, religia, sztuka, zabawa, język-komunikacja, charakteryzują się uporządkowanymi skoordynowanym zespołem swoistych elementów, powiązanych wzajemnymi relacjami, składających się na zwarty obraz odpowiedniej dziedziny kultury.

F. Znaniecki posługiwał sie pojęciem ładu kulturowego do którego wliczał religię, język, literaturę, sztukę, obyczaje, zwyczaje, prawa, organizację społ, produkcję techniczną, wymianę ekonomiczną a także naukę i filozofię.

Nauka-to termin różnie definiowany i rozumiany. W ścisłym znaczeniu obejmuje badanie i wiedzę naukową, w szerszym oznacza proces nauczania oraz uczenia się a przede wszystkim dyscyplinę naukową i gotowy wytwór działalności badawczej. Osiągnięty zgodnie z metodologią badań naukowych oraz ogół czynności składających się na owe badania.

W sensie historyczno-socjologicznym nauka to dziedzina kultury obejmująca: całokształt historycznie rozwijającej się wyspecjalizowanej działalności poznawczej w systematycznie prowadzonej przez uczonych, narzędzia, środki tej działalności(aparatura, czasopisma, książki itp.)

Religia- zarysowały się wyraźne dwie tendencje dwie tendencje w interpretacji sensu zjawisk religijnych. Jedna z nich akcentuje status religii w ujmowaniu stosunku człowieka do sacrum. Wartość tego co święta, jest także różnie ujmowane. W religiach monoteistycznych oznacza Boga, w politeistycznych- panteon bóstw, w buddyzmie- wartości moralne, w innych jeszcze- bezosobową siłę- mana. Drugi kierunek kładzie z kolei nacisk na potrzeby i wartości. Religia jest wyrazem i formą lub substytutem wartości potrzeb, poznawczych, moralnych, obyczajowych i społecznych.

Geneza religii- łączy się z trzeba czynnikami natury:

1. Przyrodniczym(zależność człowieka od sił przyrody)

2. Społecznymi(określony układ stosunków społecznych)

3. Psychologicznym(działalność poznawcza i życie uczuciowe)

Religia jako forma świadomości społecznej jest zjawiskiem złożonym i silnie powiązanym z różnymi dziedzinami kultury i działalności ludzkiej, zjawiskiem historycznie zmiennym i podlegającym ogólnym prawom rozwoju społecznego.

Pod względem struktury w religiach może wyodrębnić cztery aspekty: doktrynę, kult, organizacje i przeżycia.

Kult jako zespół aktów i czynności stanowiących wyraz czci dla sacrum spełnia istotne funkcje integrujące i kulturowe.

Sztuka- w starożytności pojmowana jako wytwórczość dokonywaną według reguł oraz umiejętność wytwarzania. W porównaniu z obecnym pojmowaniem sztuki jej zakres był szerszy o rzemiosło i naukę, a węższy początkowo o poezję.

Rozdzielenie sztuki od rzemiosła miało miejsce w odrodzeniu, ale ostatecznie w XVII w przyjęła się nazwa sztuki piękne dla określenia muzyki, malarstwa, rzeźby, architektury, tańca, poezji, teatru. W XIX w. „piękna” zawężono do sztuk plastycznych.

Ówcześnie system sztuki jest otwarty, wzbogacił się o nowe elementy: film, tv, fotografię.

Język-komunikacja. Nie ulega wątpliwości , że komunikacja językowa odgrywa szczególna rolę w całości kultury. Zdolność do posługiwania się językiem należy do najistotniejszych cech odróżniających człowieka od innych żyjących istot.

Język stanowi podstawowy środek komunikacji. Podstawowym warunkiem ciągłości kulturowej społeczeństwo i ich rozwoju.

Czynną rolę języka w działalności umysłowej przypisujemy poznaniu, które jest procesem myślenia a rezultatem- opis rzeczywistości. Rola:

1. Język jako określony system znaków stanowi warunek konieczny myślenia pojęciowego.

2. Stanowi społeczną podstawę indywidualnego myślenia i jako taki jest pośrednikiem między tym co wspólne, społeczne, a tym co indywidualne i twórcze w myśleniu jednostkowym.

3. Symboliczny przewodnik po kulturze

Wyróżnienie dialektów przez porównywanie zróżnicowania takich elementów kultury jak : obyczaje, stroje, budownictwo. „Naród żyje póki jego język żyje, kto zna i miłuje swój język jest patriotą”

1. Upowszechnienie kultury.

Przez upowszechnianie kultury D. Jankowski rozumie ,,intencjonalnie organizowane oddziaływanie służące kształtowaniu, rozwijaniu potrzeb i zainteresowań kulturalnych oraz stymulowaniu i wspomaganiu jednostek i małych grup społecznych do rozwijania i sublimacji swojej aktywności kulturalnej (recepcyjnej, współtwórczej i twórczej, zabawowej i rekreacyjnej)”.

Zdaniem S. Krzemień – Ojaka, upowszechnianie kultury bywa bardzo pojemne: jest w stanie objąć wszystkie czynności, mające na celu poszerzenie skali i przyśpieszenia tempa życia kulturalnego. Upowszechniać można kulturę, która jest wytworzona i gotowa, podatna na udostępnianie i popularyzację. Dawna czy nowa czeka na odbiorcę, który – dotarłszy do niej – skorzystałby z jej dobrodziejstw i poddał się jej wpływowi.

(Pewną konkretyzację pojęcia upowszechniania, niosą dwa wspomniane już terminy: udostępnianie i popularyzacja.

Udostępnianie kojarzy się z ofertą, z której uczestnicy życia kulturalnego mogą skorzystać, lecz nie są do tego ani przymuszani, ani zobowiązani.

Popularyzacja jest czynnością zmierzającą do rozszerzenia zasięgu oddziaływania dóbr kultury, zwłaszcza przez ułatwienie odbiorcy kontaktu ze zjawiskami kulturalnymi. Niekiedy oznacza próbę wyposażenia odbiorcy kompetencje, bez których ten kontakt z dziełem jest niemożliwy lub utrudniony.)

S. Szuman w swoim dziele ,,O sztuce i wychowaniu estetycznym„ pisze, że większość analiz procesu upowszechniania kultury prowadzi do wyłowienia w nim dwu kategorii działaniowych: udostępniania i uprzystępniania.

Udostępnianie kultury wyraża się w zadbaniu o to, aby składające się na nią dzieła sztuki stały się przedmiotem bezpośredniego oddziaływania na odbiorcę. Ten bezpośredni kontakt z określonym dziełem literackim, muzycznym czy plastycznym jest koniecznym warunkiem ich poznania, doznawania czy też przeżywania.

Uprzystępnianie polega na udzielaniu odbiorcom skutecznej pomocy w odkrywaniu, poznawaniu i odczuwaniu estetycznych cech i wartości utworów artystycznych składających się na kulturę. To forma pośrednia pomiędzy dziełami kultury i sztuki a ich odbiorcami.

T. Aleksander uważa, że upowszechnianie kultury to rozkrzewianie i propagowanie wartości przyjmowanych bezinteresownie, po to aby znalazły się one w zasięgu odbiorców i zostały przez nich przyjęte jako własne oraz pozostawiły po sobie w ich osobowości pozytywny ślad. W codziennej praktyce wychowania i kształcenia dorosłych upowszechnianie kultury to popularyzowanie takich elementów jak: literatura, teatr, taniec, plastyka, śpiew, malarstwo, rzeźba, grafika, rysunek, rzemiosło artystyczne, architektura, obyczajowość, sport i rekreacja.

FORMY UPOWSZECHNIANIA KULTURY

T. Aleksander dokonał analizy procesu upowszechniania kultury, na podstawie której przedstawię jej formy.

Przez formę upowszechniania kultury rozumieć będziemy rodzaj działania kulturalnego lub artystycznego wyodrębniony pod względem programowym, organizacyjnym i metodycznym. Istotnymi więc elementami formy są: określone treści, odpowiednia struktura, porządek czynności na to upowszechnianie się składających oraz zastosowane przy tym metody. Elementy te można przyjąć za kryterium klasyfikacji form upowszechniania kultury.

Formy upowszechniania kultury podzielono na dwie grupy: formy oświatowe oraz formy artystyczne.

Formy oświatowe

1. Studium wiedzy o kulturze – popularyzowanie wiedzy na wysokim poziomie. W ramach cykli tematycznych odbywają się wykłady, spotkania z twórcami kultury i sztuki, pokazy i konkursy artystyczne, zajęcia artystyczne. Organizatorem tej formy są: domy i ośrodki kultury, muzea, Towarzystwa Wiedzy Powszechnej oraz niektóre regionalne Towarzystwa Kultury.

2. Kursy artystyczne - cechą kursu jest krótkość nauczania i konkretność programu. Organizatorem kursów są najczęściej instytucje i stowarzyszenia kultury.

3. Odczyty - jest to forma, za pomocą której przekazuje się słuchaczom metodą podającą pewnego zespołu nowych w zasadzie wiadomości w umownej jednostce czasu w celach dydaktycznych. Nie zalicza się do nich wykładów przed koncertami muzycznymi, spektaklami, itp.

4. Spotkania z rzeczoznawcami i twórcami różnych dziedzin kultury: muzykami, historykami sztuki, architektami, plastykami, aktorami, literatami.

Pozostałe formy z tej grupy to: wycieczki krajoznawcze, czytelnictwo książek, itp.

Formy artystyczne

1. Wieczory literackie, organizowane przez domy kultury, biblioteki, muzea, kluby, galerie.

2. Koncerty i występy zespołów muzycznych - są to różnorodne imprezy muzyczne, na których program składają się występy solistów, chórów, zespołów wykonujących muzykę kameralną i symfoniczną. Koncerty dzieli się na różne kategorie. Biorąc pod uwagę za kryterium podmiotu instrument muzyczny, za pomocą którego zostały wykonane, można wśród nich wyodrębnić np. recital fortepianowy, skrzypcowy, gitarowy, itp. Niektórzy dzielą też koncerty ze względu na rodzaj upowszechnianej muzyki, wyodrębniając koncerty muzyki dawnej i współczesnej. Jeszcze inni dzielą je według typu muzyki, wyróżniając koncerty muzyki lekkiej i poważnej, jazzowej, country, kościelnej, oratoryjnej. Popularną formą upowszechniania kultury są festiwale muzyczne będące w zasadzie serią koncertów określonego rodzaju muzyki. Celem ich jest przegląd, ochrona i dokumentowanie określonego typu muzyki.

3. Spektakle teatralne.

4. Występy różnego typu zespołów wykonujących muzykę lekką i rozrywkową – głównie wokalno – instrumentalnych (estradowych, pieśni i tańca, regionalnych, grup folklorystycznych). Organizują je najczęściej przedsiębiorstwa estradowe, domy i ośrodki kultury, kluby, a także cyrki. Są to zarówno występy zespołów zawodowych i amatorskich.

5. Wystawy i ekspozycje dzieł sztuki.

Wizualne formy upowszechniania kultury to pokazy i demonstracje sposobu wykonywania różnych czynności – głównie artystycznych. Pokazowi temu z reguły towarzyszyć winno objaśnienie słowne. Są to pokazy twórców ludowych.

Upowszechnianie kultury realizuje się także poprzez organizowanie amatorskiego ruchu artystycznego. Amator to miłośnik określonej dziedziny kultury, człowiek zaangażowany w nią, pragnący bezinteresownie przyswajać wiedzę i umiejętności w tej dziedzinie. Tam, gdzie amatorstwo ze swej natury wymaga zespołowego uprawiania określonych zajęć, mamy do czynienia z tendencją do amatorstwa zespołowego. Przykładem są chóry, grupy instrumentalne, zespoły teatralne, pieśni i tańca, folklorystyczne i filmowe.

Upowszechnianie dokonuje się również za pośrednictwem wydawnictw prasowych i poprzez film.

1. Uczestnictwo w kulturze.

Kultura ze względu na jej powszechność otacza nas ze wszystkich stron, gdyż większość naszych zachowań odbywa się według pewnych wzorów kulturowych. Sam fakt uczestnictwa w kulturze nie jest dla nas odczuwalnym, dowiadujemy się o nim pozostając przez jakiś czas w innej kulturze, kiedy to napotykamy na inne schematy zachowań. Dzieje się tak, dlatego iż wzory danej kultury obowiązują dla ludzi żyjących w jej sferze oddziaływania. Z tego względu, iż kultura jest nieodzownym składnikiem ludzkiego istnienia - człowiek jest zanurzony w kulturze. Oznacza to, iż posiada zdolność do rozumienia wzorów kulturowych, wytworów kultury oraz do ich modyfikowania i przetwarzania. Andrzej Tyszka definiuje uczestnictwo w kulturze, jako: "wszelki kontakt człowieka z wytworami kultury oraz zachowaniami kulturowymi, a tym samym bezpośredni lub pośredni kontakt z innymi ludźmi. Kontakt ten polega na używaniu wytworów kultury, na przyswajaniu i odtwarzaniu tkwiących w nich wartości, na podleganiu obowiązującym w kulturze wzorom, ale także na tworzeniu nowych jej wytwórców i wartości oraz zachowań". W takim rozumieniu uwidoczniony mamy szeroki zakres uczestnictwa człowieka w kulturze, poczynając od najprostszego funkcjonowania, jakim jest powitanie, poprzez rozmowę, aż do skomplikowanych aktów duchowych. Uczestnictwo w kulturze przejawia się przez to, iż dotyczy w jakimś stopniu każdej jednostki ludzkiej, jest splotem ekspresji oraz przeobrażeń kultury, zawiera połączenie aktów emocjonalnych wraz z intelektualnymi i jest procesem kształcenia i wychowania. Nasze uczestnictwo w kulturze ulega zmianom wraz z wiekiem. Oznacza to, iż z początkiem naszego życia rozwija się stopniowo poprzez naukę wszystkiego i trwa do końca życia.

Z procesem uczestnictwa w kulturze związany jest także proces wrastania w kulturę. Proces ten jest procesem nieuchronnym i można powiedzieć, że wręcz człowiek jest skazany na niego, gdyż od kultury nie da się uciec. Przejawem wrastania w kulturę jest przejmowanie języka w procesie dziedziczenia kultury. Każdy człowiek nie licząc przypadków, kiedy mamy do czynienia z uszkodzeniem mózgu dysponuje kompetencją językową. Dzięki niej, powiada W. Łukaszewski mamy możliwość bezintencjonalnego nabywania możliwości posługiwania się językiem społeczeństwa, do którego przynależymy. Dalej, opanowując język mamy możliwość wglądu do tradycji i kultury. Wrastając w kulturę, człowiek uczy się potrzebować przedmiotów, stanów rzeczy, idei. Powoduje to, iż człowiek staje się mimowolnie uzależnionym od elementów danej kultury. Zwrócić należy także uwagę, iż kultura oprócz pewnego systemu wartości i reguł posiada także mechanizmy nakłaniające do odtwarzania tych wartości i zachowań. W większości kultur człowiek zanim osiągnie świadomość podlegania regułom i sankcjom zewnętrznym, nasycony jest już systemem wartości i reguł działania. Dzieje się to, dlatego, że człowiek przejmuje repertuar preferowany w danej kulturze, gdyż to ona określa sposób zachowania. Z drugiej strony także człowiek wrastający w kulturę, z upływem czasu staje się nosicielem tej kultury. W. Łukaszewski podkreśla, że fakt nosicielstwa kultury można dostrzec przenosząc jednostkę z jednego kręgu kulturowego w inny.

1. Kultura ciała.

Termin kultura ciała pojawił się po raz pierwszy ok. 1900 roku i oznaczał wtedy W pewną formę fizycznych praktyk, tzw. "reforma życia" (Lebensreform) mająca na celu powrót do naturalnego trybu życia z ukierunkowaniem na nowe aktywności ciała. Stanowiło to nowy sektor rozwoju siebie obok ustanowionej gimnastyki i sportu. Głównym jego obszarem tego był nudyzm, rytmicznie-ekspresyjna gimnastyka, joga i budowanie ciała, a także nowy typ młodzieżowej wędrówki. Termin ten pojawia się jako pewien kompleks znaczeniowy w różnych językach np. w niemieckim słowo Körperkultur, w języku angielskim jako kultura fizyczna, w języku francuskim kultura ciała, w duńskiej kropskultur. Inspiracja ruchem kultury ciała dała początek wczesnym badaniom pozycji- postawie ciała i ruchów w historii. W sporcie wśród niemieckich pracowników socjalistycznych pojęcie Körperkultur miał poczesne miejsce. Koncepcja ta stała się także częścią rosyjskiego socjalizmu, gdzie fiskultura stała się alternatywą dla burżuazyjnego sportu, jednocząc rewolucyjne frakcje wokół bardziej estetycznego Proletkult, bardziej zorientowanego pro- zdrowotnie i na higienę ciała. Później, stalinizm wprowadził inne rozumienie definicji sportu i kultury ciała, które zakorzeniło się w bloku sowieckim po 1945 roku. Kiedy w 1968 ruch studencki reaktywował nauki marksizmu we Zachodnich Niemczech, pojęcie kultury ciała - Körperkultur,(kultura somatyczna w Ameryce) - ponownie został wprowadzony do sportowo-krytycznego dyskursu, ale otrzymał nowe analityczne wymiary. Quel corps? (Które ciało?) był to tytuł krytycznego przeglądu sportowego, napisanego pod redakcją francuskiego marksistowskiego pedagoga Jean-Marie Brohm w 1975/97. W Niemczech w roku 1981 powstała seria książek pod tytułem Sport: Kultur, Veränderung (Sport: kultura, zmiana), która oznaczała zwrot kulturowy w rozumieniu ciała z dziełami Rigauer, Elias, Eichberg i innych.

Ważne aspekty kultury ciała:

*czasowość

*przestrzeń

1. Wybrane koncepcje stylu życia – egzemplifikacja.

Typy stylów życia wg Zygmunta Baumana:

Typ spacerowicza nierozerwalnie wiąże się z życiem w dużym mieście. To anonimowy przechodzień wpisany w równie anonimowy tłum. Spaceruje i patrzy na wszystko dostrzegając tylko powierzchnię, reszta jest niewiedzą, daje pole do popisu jego wyobraźni, niepełne obrazy może zapełniać i zapełnia własną treścią. Spacerowicz widzi, ale nie jest widziany, jego władza jest nieograniczona, może dowolnie reżyserować obserwowaną rzeczywistość. Jednak jego zabiegi w żaden sposób nie mogą wpłynąć na losy obserwowanych postaci, i to jest największa zaleta tej gry, daje nam pełną wolność bez odpowiedzialności i konsekwencji. Życie jawi się tu jako gra, zabawa, teatr, gdzie wszyscy jesteśmy jednocześnie aktorami i reżyserami. Ten wzór początkowo dostępny był tylko elitom społecznym, później wraz z rozwojem dobrobytu zaczął się demokratyzować, aż w końcu uległ umasowieniu. Umasowienie to sprawiło, iż sami spacerowicze stali się przedmiotem drobiazgowej reżyserii, a to za sprawą producentów i sprzedawców towarów. Stają się spacerowicze aktorami "w wielkim spektaklu nabywania towarów, choć przez cały czas działają oni w błogim przeświadczeniu, że to towary właśnie są tu po to, by podążać potulnie za lotem ich wyobraźni".

Typ włóczęgi do czasów nowożytnych był uważany za niebezpiecznego wroga systemu społecznego, pozostawał na marginesie społecznym. Wymykał się on spod kontroli, lekceważył obowiązujące normy. Dzisiaj jest odwrotnie. Rola powszechnie obowiązujących norm straciła na wadze. Włóczęga nie zagraża już ładowi społ., ponieważ posłuszeństwo niezbędnym wzorom osiąga się dziś za pomocą pokus a nie przemocy. Włóczęga, wędruje on z miejsca na miejsce, a każde takie miejsce jest dla niego tylko przystankiem, nie szuka on trwałych więzi i kontaktów, dla niego chlebem powszednim są zmiany i ruch. Nie ma on określonego celu, i nie martwi się tym, dla niego celem jest sama wędrówka. Każdy przystanek jest czasem i miejscem, z którego stara się wydobyć jak najwięcej. Od tego co zastanie na tym miejscu zależy jak długo tam zostanie. Nie ma zaplanowanej trasy, każdy dzień niesie ze sobą kolejne wybory drogi. Nie chce nigdzie zatrzymać się na dłużej, bo żadne miejsce nie jest w stanie sprostać jego oczekiwaniom. Gna go do przodu ciągła nadzieja na spełnienie, pogoń za zmianą. Ucieka przed czymś nieokreślonym ku nierealnym wizjom, czegoś czego nie jest w stanie nazwać. Nawet jeśli napotka sytuację, która wydaje się być obiecująca, nie potrafi zostać, nie pozwala mu uczucie, że jeśli zostanie, to coś lepszego go ominie, i odchodzi. Jego życie to pasmo rozczarowań, ale potrafi się on tez cieszyć chwilą. Żyje tym, co tu i teraz. Wie, że jutro będzie już gdzieś indziej, więc nie musi martwic się tym co po sobie pozostawi, nie dba o opinię ludzi, których opuszcza. Żyje "mocno" i do końca, bez skrupułów. Nie chce przywiązywać się ani do miejsc ani do ludzi, by później nie odczuwać tęsknoty.

Typ turysty nie odczuwa pokory wobec tubylców, ponieważ opuszcza dom z wyboru, a nie z przymusu jak to czyni włóczęga. Nic go z domu nie wygania oprócz potrzeby wrażeń. Podróżuje, bo nowych doświadczeń może dostarczy tylko inność, jaką napotyka się poza miejscem zamieszkania. Budowanie narracji o sobie samym eksponuje wrażenia. Zawsze jest troczę z boku, to co widzi ocenia drwiąco. Oczekuje, by miejsca, do których przybywa spełniały jego oczekiwania. Jeśli tak się nie dzieje, odwraca się plecami i podąża gdzieś indziej. Porównuje napotkane wrażenia i ceni je o ile są one różne od domowych. Dom jest zawsze z nim jako punkt odniesienia do oceny tego, co spotyka, zawsze wraca do domu, by pochwalić się swym łupem. Turysta, tak ja włóczęga, nie chce nigdzie zapuszczać korzeni, ale nie kryje się ze swą obcością, przeciwnie nawet ją podkreśla. Krytycznie ocenia zastaną sytuację i chce wiedzieć o niej jak najwięcej, samemu pozostając anonimowym. Często dorabia własne teorie do obserwowanej rzeczywistości. Towarzyszy mu poczucie bezpieczeństwa, ma przecież dom i pieniądze. To właśnie pieniądze powodują, że pada on często ofiarą mistyfikacji urządzanych przez tubylców, dają nam to, co chcemy zobaczyć a sami na tym korzystają. Turysta to nie tylko człowiek na wakacjach, to każdy z nas wędrujący przez życie. Pociąga nas tu chwilowość, która daje okazję do anonimowości, do bycia kimś, kim nie jesteśmy. Możemy nawiązywać przelotne znajomości, które szybko staną się tylko wspomnieniem. Turystyka to ucieczka od twardej rzeczywistości, od odpowiedzialności, od nas samych takich, jakimi jesteśmy na co dzień. Tylko co jest prawdziwym życiem, co jest codziennością, a co wakacjami? Nasze codzienne życie nabiera cech tej iluzji, i już nie wiadomo, co jest czym. Dom jest postulatem, potrzebą, bez świadomości jego istnienia nie czujemy się usprawiedliwieni, gdy zanurzamy się w wir "wakacyjnych" szaleństw.

Typ gracza. Najważniejszą cechą gry jest to, iż znosi ona przeciwieństwo między koniecznością a przypadkiem. Odchodzi od twardej rzeczywistości, zaciera ją. Pozwala zręcznemu graczowi na dowolne manipulacje nią, jeśli tylko towarzyszy mu szczęście. Szczęście lub jego brak są niestety od gracza niezależne, dlatego iż konieczność i przypadek wymieszały się do tego stopnia, że jakiekolwiek logiczne analizy są bezużyteczne w takim świecie. Nie ma tu tez pewności. Gracz uważa, że w świecie gry nie rządzą żadne przewidywalne reguły, a zasadą organizującą jest tu ryzyko. Rezultat posunięcia gracza może być zgodny z jego oczekiwaniami lub nie, i tą niepewność gracz sobie bardzo ceni. W grze ważny jest też spryt i przebiegłość. Chodzi o wykorzystanie posiadanych walorów, można albo zmylić przeciwnika, albo źle zareagować na jego posunięcie i ujawnić swoje zamiary. Brakuje tu miejsca na sympatię, litość, wzajemną pomoc, przeciwnik to potencjalny wróg. W grze najważniejsza jest wygrana, wszystkie działania są podporządkowane pokonaniu przeciwnika.. Co ciekawe, po grze przeciwnik przestaje być wrogiem gracza, nie chowa urazy. Gdyby tak robił, to świadczyłoby to o tym, iż traktuje grę poważnie, a wtedy przestałaby ona być grą. W grze ważne jest to, iż nic nie jest ostateczne, zawsze można się odegrać w następnym starciu, poprzednie porażki można zatrzeć, unicestwić. Każda partia jest zamkniętą, izolowaną całością. Można ją w każdej chwili przerwać, zacząć inną.

Z. Bauman, Ponowoczesne wzory osobowe, w: Studia socjologiczne 1993, 2(129)

Polska odmiana Underclass

Z badań wynika, że wiele cech kształtującej się Underclass przypomina dawny styl życia proletariatu rozumianego tak, jak rozumiał to pojęcie Florian Znaniecki, który kładł nacisk zwłaszcza na brak wykształcenia, kwalifikacji, oddanie się władzy protektora, niechęć do samodzielnego działania i myślenia, strach przed zmianami. Dochodzi do izolacji społecznej i geograficznej od reprezentantów innych klas i innej kultury. Brak dostępu do szeroko rozumianych instytucji życia zbiorowego skazuje na izolację i wypiera z przestrzeni publicznej, a gdy całe społeczności dotknięte są ubóstwem, stan ten silnie modyfikuje oblicza polskiej lokalności. Szczególną uwagę zwraca silnie związana z sytuacją bezrobocia izolacja od konsumpcji. W badaniach z ostatnich lat wskazuje się na to, że jedni cierpią na chroniczny brak czasu – mając wysokie dochody, inni przy bardzo niskich dochodach – dysponują czasem wolnym.

Polska odmiana klasy średniej

Mimo że obecnie wielu badanych przyznaje się do wysokich wydatków, to dla przynajmniej połowy z nich charakterystyczna jest wytrwałość w „dorabianiu się”, inwestowanie, odkładanie konsumpcji. Wszystkich jednakowo cechuje gotowość do wyczerpującej pracy, która stanowi największą konkurencję dla uczestnictwa w kulturze, mimo, że wielu badanych wyraża za nim tęsknotę. Na podstawie dominującej tutaj strategii życiowej (ciężka, wyczerpująca praca, „walka” z rynkiem, oszczędzanie pieniędzy) badaną grupę można metaforycznie określić jak reprezentantów „klasy na dorobku”. Można też mówić o powstawaniu, czy odradzaniu się kapitalistycznego etosu pracy, czyli pracy uczciwej, ciężkiej, wykonywanej z pełnym poświęceniem, będącej źródłem wysokich dochodów, ale też miarą wartości człowieka. Kształtuje się nowy portret człowieka z wysokimi kwalifikacjami i starannym wykształceniem.

Konsumpcyjny styl życia

Ponowoczesność uwikłała człowieka w materialne zależności i krąg generowania wciąż nowych potrzeb, co skutkuje nieustannie tworzącym się konsumpcjonizmem. W świecie, w którym dominuje konsumpcja, także wiedza ulega zmianom, staje się czymś „na sprzedaż”. Świadomość „bycia” i funkcjonowanie w świecie i strukturach stała się ważnym elementem kształtowania tożsamości. W ponowoczesnych społeczeństwach ujawnia się także refleksyjne planowanie życia. Wskazuje na otwarty charakter działań człowieka i swoistą hybrydowość tworzonych przez niego struktur, więzi i stylów. W społeczeństwie konsumpcyjnym panuje przekonanie, że żeby osiągnąć lub zachować odpowiedni status społeczny, należy posiąść odpowiednią liczbę dóbr, które o nim zaświadczą. A obiektem tej konsumpcji może stać się prawie wszystko.

Styl życia singli

Przeprowadzona analiza wizerunku singli w polskich mediach pokazuje, że single są przedstawiane jako osoby młode, mieszkające w pojedynkę w dużych miastach, niemające stałego partnera, ponadprzeciętnie wykształcone, z wysokimi dochodami, dumne ze swojego położenia, robiące „karierę zawodową”. Najczęściej osoby te są opisywane jako przedstawiciele wolnych zawodów: artyści, dziennikarze, pracownicy wielkich korporacji, właściciele firm, którzy „korzystają z życia” w weekendy, uprawiają sporty ekstremalne i wyjeżdżają na zagraniczne wycieczki. Single mają więcej czasu niż ludzie posiadający rodzinę. Czas w weekendy przeznaczają w dużej mierze na spotkania z przyjaciółmi bądź znajomymi, choć w ciągu tygodnia niejednokrotnie również biorą udział w spotkaniach towarzyskich. Często spotykają się z rodziną i uczestniczą w życiu kulturalnym swoich miast. Dla większości z nich praca jest pasją, wielu z nich się dokształca. Dużo czasu spędzają poza miastem, uprawiają różnorodne sporty, rozwijają swoje pasje.

1. Wybrane koncepcje i kierunki antropologii

1. Antropologia ewolucjonistyczna.

Ewolucjonizm był kierunkiem teoretycznym, powstał pod koniec XIX w.

Przedstawiciele: E. Tylor, Lewis Henry Morgan, Spencer

Cel ewolucjonizmu:

odkrycie praw, które rządzą ewolucją świata społeczno – kulturowego. Ewolucjoniści zakładali, że kultury rozwijały się od szczebli najniższych do najwyższych, a tempo zmian w różnych kulturach było różne.

Każda kultura, każda cywilizacja przechodzi przez identyczne stadia, formy, jedynie różniły się tempem rozwoju. Ewolucjonizm charakteryzuje się jednokierunkowością, stopniowalnością. Metoda która posługiwali się ewolucjoniści to metoda porównawczo – kulturowa. Wykorzystywali materiały znane już wcześniej. Rekonstrukcja porównawcza.

Ewolucja – odnoszono do zmienności kultur, rozwoju kultur od form pierwotnych do bardziej złożonych. Ewolucja związana jest ściśle z postępem.

Główne założenia ewolucjonizmu:

jedność świata: mówi o jedności świata ludzkiego i przyrodniczego

jedność natury ludzkiej: zakładano niezmienne zasady funkcjonowania umysłu człowieka bez względu na czas, miejsce, okoliczność.

zmienność: proces ewolucji jest nieustanny, a zmiany są tożsame z postępem

globalny charakter zmiany: kultura stanowi pewną całość dlatego zmiana jednego elementu tej całości prowadzi do zmian w innych elementach

historyczność.

Ewolucjoniści zakładali, że wiedzy o ewolucji dostarcza nam współczesność.

Swoje teorie nie opierali na doświadczeniach, ale wiedzę czerpali z materiałów zgromadzonych wcześniej przez inne nauki.

nauka o kulturze - Edward Burnett Taylora „Cywilizacja pierwotna” 1871 r.
sformułował program nauki o kulturze oraz rozwinął studia szczegółowe.
ewolucja kultury – odwołanie do myśli społecznej francuskiego i szkockiego oświecenia
antropologia ewolucjonistyczna – antropologia to naturalna historia rodzaju ludzkiego, najwyższy dział zoologii, rozwój kultury

Spencer, który badał społeczeństwo jako całość, Taylor rozkładał na części i poddawał je analizie przy pomocy metod porównawczych. Interesuje go śledzenie mitów, obyczajów, zagadek, gier, obrzędów.
Wprowadza to antropologii definicja kultury: kultura czyli cywilizacja w szerokim etnograficznym sensie jest złożoną całością, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, obyczaje oraz wszelki inne zdolności i nawyki zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”.
Studia nad rozwojem religii – istota religii powiązana jest z rozwojem kultury i myślenia – animizm (wiara w duchy) – fetyszyzm, bałwochwalstwo, totemizm, wiara w życie pozagrobowe, formy zoolatrii, analizuje politeizm i monoteizm.

Socjologiczna antropologia Morgana
Lewis Henry Morgan – Społeczeństwo pierwotne 1877,
wprowadzenie do teorii ewolucji społecznej problematyki techniki i ekonomiki jako jednej ze zmiennych podstawowych
powiązanie sprawy genezy organizacji politycznej za sprawą rozwoju własności prywatnej

najważniejszym aspektem ewolucji były przemiany sposobów zdobywania przez ludzi środków utrzymania!!!
A. Dzikość – zbieranie owoców i orzechów; łapanie ryb i ogień; łuk i strzała
B. Barbarzyństwo – wyroby z gliny; oswojenie zwierząt; narzędzia żelazne;
C. Cywilizacja – alfabet fonetyczny i pismo.
dzikość – (a) niższy stan dzikości (od powstania człowieka do wprowadzenia rybołóstwa i nabycia posługiwania się ogniem – ludy zbierackie) – (b) średni (kończy się wraz z wynalezieniem łuku i strzały) – (c) wyższy (zaczyna się wraz z wynalezieniem łuku i strzały a kończy wynalezieniem garncarstwa)
barbarzyństwo – (a) niższy stan (zaczyna się odrębność geograficzna Starego i Nowego Świata, na półkuli wschodniej kończy się wraz z oswojeniem zwierząt, a na zachodniej z uprawą kukurydzy za pomocą nawadniania oraz wykorzystaniem cegły) – (b) średni – od nabycia umiejętności wytopu rudy żelaza(c) - zaczyna się wynalezieniem obróbki żelaza, a kończy wynalezieniem alfabetu i pisma
Cywilizacja – znajomość pisma
powyższy podział skonstruował w oparciu o poziom cywilizacyjny Europy i białej Ameryki
apologia społeczeństwa pierwotnego
badanie konkretnych społeczeństw
studia nad rozwojem rodziny
studia Johanna Bachofena i Johna McLennana – patriarchat, ale wcześniej był matriarchat, a wcześniej promiskuizm (amazonki miały być okresem przejściowym);
Morgan – brak struktur rodzinnych – (życie w grupie, promiskuzim) – rodzina swoista (punalua) – wspólne małżeństwo braci ze wspólnymi żonami bądź sióstr ze wspólnymi mężami – rodzina syndiasmiczna (parzysta) – nietrwałe małżeństwo jednej pary – rodzina patriarchalna (1 m + wiele kobiet) – rodzina monogamiczna – powstała wraz z rozwojem indywidualnej własności
znaczenie Morgana – usystematyzował dane dotyczące różnych kultur świata, zbudował system pojęć i terminów

trzy teorie ewolucji:

1. darwinowska, ( darwinizm),-dobór naturalny

2. dedukcja

3. teorie tworzone przez historyków kultury wg osiągnięć ludzkości- są postępem ludzkiego umysłu

CO JEST BARDZO WAŻNE W TEJ TEORII:

- ewolucjonizm jako pierwszy kierunek, który zakłada istnienie ogólnego procesu rozwojowego

- ewolucjonizm wyjaśnia ewolucję kultury

- ewolucjonizm formułuje prawa naukowe dotyczące rozwoju i zmiany

- ewolucjonizm uwzględnia czynniki zewnętrzne i wewnętrzne

-ewolucjonizm posługuje się metodą porównawczą

- psychika człowieka stanowi jedność

- różnice kulturowe nie mogą być wyjaśniane w kategoriach rasowych

Antropologia amerykańska ( współcześni ewolucjoniści )

1. Ewolucjonizm i (a) dyfuzjonizm.

Ewolucjonizm

USA: Lewis Henry Morgan, Wlk. Bryt.: Edward Burnett Tylor, John McLennan, Henry Maine, James Frazer, John Lubbock, Niemcy: Adolf Bastian, Johann J. Bachofen, Rosja: Maksym Maksymowicz Kowalewski.

Zakładali oni, że kultury ludzkie rozwijały się wzdłuż tej samej linii rozwojowej od szczebli niższych do wyższych, przechodząc przez takie same etapy rozwojowe, ale tempo tych zmian mogło się różnić. Te unikalne sekwencje stadiów rozwojowych kultury ludzkiej odzwierciedlały, ich zdaniem jedność psychiki ludzkiej.

Etapy dziejów kultury wg Morgana (okresy etniczne):

- dzikość: niższe stadium dzikości- pojawienie się czł na ziemi, prowadzi życie podobne do zwierząt, nie zna narzędzi, nie posiada ognia, żywi się gł owocami, nie zna form organizacji społ ani reguł moralnych, porozumiewa się za pomocą gestów a nie słów. Stopień ten kończy się wynalezieniem ognia i prymitywnych narzędzi z kamienia, kości i drewna; średnie stadium dzikości: ludzie zaczynają się żywić rybami i zwierzętami, pojawiają się zaczątkowe formy organizacji społ (podział pracy wg płci), ludzkość rozprzestrzenia się na wszystkie kontynenty; wyższe stadium dzikości: wynalezienie łuku i strzał

- barbarzyństwo: niższe stadium- pojawienie się garncarstwa, osiadły tryb życia, organizacja rodowa, matriarchat, pojawienie się religii, tkactwo; średnie stadium- wprowadzenie rolnictwa na półkuli zach i hodowla zwierząt na półkuli wsch, pojawiają się domostwa z kamienia i suszonej cegły; wyższy stopień- umiejętność wytapiania rudy, dużo wynalazków: koło garncarskie, warsztat tkacki, ręczny młynek, miecze żelazne i siekiery, żelazne zbroje, wozy, okręty, itp. Pojawiają się też miasta i świątynie. Pojawia się patriarchat, małżeństwo monogamiczne, własność prywatna.

- cywilizacja: pojawienie się alfabetu fonetycznego i pisma, pojawiają się państwa i klasy.

Schemat rozwoju rodziny wg Morgana: bezład seksualny, rodzina kazirodcza, rodzina swoista czyli „punualna”(oparta na małżeństwie grupowych), rodzina parzysta oparta na związku pojedynczej pary, która zamieszkuje osobno w ramach szerszej grupy krewnych (nie jest to związek uprawomocniony i trwały), rodzina patriarchalna (oparta na wielożeństwie) i ostatni etap- rodzina monogamiczna, która rozwija się wraz z rozwojem własności prywatnej.

Wszystkie miały podokresy niższe- średnie- wyższe stadium

Emil Durkheim

Świadomość zbiorowa- wspólne zwyczaje, wierzenia i sentymenty wyrastające w toku interakcji pomiędzy członkami społeczeństwa

Fakt społ – idee, normy, wspólne oczekiwania i reguły zachowania, które istniały wcześniej od jednostek i mają zdolność wywierania na jednostkę przymusu zewn.

Głosił prymat społeczeństwa nad jednostką

Ewolucjonizm:

-wyjaśnia, formułuje prawa naukowe dotyczące rozwoju i zmiany

-uwzględnia czynniki wew i zewnętrzne

-posługuje się metodą porównawczą

Dyfuzjonizm (założenia badacza wg Boasa, na czym polega akulturacja, co to jest dyfuzja wg Kroebera?)

Dyfuzjonizm

Dyfuzjonizm to kierunek w etnografii i etnologii, który nawiązuje do ewolucjonizmu, aby się mu przeciwstawić. Za główny czynnik rozwoju uznaje zapożyczenie i przenikanie wytworów kultury z jednej grupy do drugiej.

W badaniach chodzi o ustalenie, skąd pochodzi dany wytwór, jaką drogą dostał się na badany teren. Zakłada się przy tym istotny wpływ wysoko rozwiniętych ośrodków na rozwój kultury całej ludzkości. W wyniku dyfuzji następuje rozprzestrzenianie się produktów ewolucji i szybkie ich przemiany. Stwierdzenie jednak, że w jakiejś kulturze istnieją elementy pochodzące z innej kultury, nie mówi jeszcze nic o skomplikowanych procesach, jakie temu towarzyszyły, ani o działalności ludzi.

Amerykański dyfuzjonizm, reprezentowany przez Franza Boasa, kładł nacisk na określenie dynamiki kontaktów między ludźmi i ich skutków. Nie chodzi o opis faktów i tego, co się zdarzyło, ale o odpowiedź na pytanie, dlaczego się zdarzyło. F. Boas formułuje następujące założenia badawcze:

1) opisowe badanie zjawiska to pierwszy, wstępny etap analizy stadium procesu;

2) charakter badań ma być indukcyjny ze względu na ograniczony związek cech kulturowych (kompleksy kulturowe);

3) badania powinny przebiegać stopniowo - od badania cech kulturowych w wąskich okręgach do szerszych, też o zasięgu kontynentalnym, światowym;

4) musi być zachowany psychologiczny charakter badań, sięgający do jednostek ludzkich w celu pełnego zrozumienia i ukazania przemiany kulturowej.

Jednym z dyfuzjonistów był Edwart Sapir, twórca min. koncepcji areałów kulturowych, która pozwala na odtworzenie chronologii względnej badanych zjawisk. Spopularyzowana przez C. Wisslera, głosi ona, że elementy kulturowe o węższym zasięgu rozprzestrzeniania można uznać za innowacyjne, młodsze, a wytwory o szerszym zasięgu za - odpowiednio starsze (np. garncarstwo odpowiednich typów). Teza ta została skrytykowana przez wielu badaczy.

Większy rozgłos zdobyła sobie, zapoczątkowana przez dyfuzjonistów amerykańskich, teoria akulturacji. Odnosi się ona do społecznych mechanizmów dyfuzji - zjawisk, które wchodzą ze sobą w stałe i bezpośrednie kontakty, pociągające za sobą zmiany w pierwotnych wzorach kulturowych jednej grupy lub obydwu grup

1 w charakterze tych kontaktów.

A. L. Kroeber dyfuzję określa jako proces rozprzestrzeniania się elementów kultury przez okręgi sąsiedzkie, inwencji czy nowych instytucji z określonego terytorium. Niekiedy proces ten może trwać tak długo, aż instytucje rozprzestrzenia się po całym świecie (A. L. Kroeber, 1973).

Dyfuzjonizm operuje pojęciem przemiany kulturowej, która oznacza wszystkie istotne zmiany, jakie dokonują się w każdej kulturze. W zakres tego pojęcia wchodzą akulturacja i wewnętrzna przemiana - zmiany niezwiązane z wpływem obcych kultur.

Ewolucjonizm

w naukach społecznych i historii, zwany także ewolucjonizmem kulturowym lub ewolucjonizmem kulturowo-społecznym – zbiór teorii opisujących ewolucję społeczeństwa, które przechodzi przez poszczególne etapy podczas rozwoju społecznego. Ewolucjonizm jest jedną z najstarszych teorii w socjologii i antropologii kulturowej i w swojej klasycznej postaci został sformułowany (i dominował w całej nauce) w XIX wieku.

Badacze, twórcy ewolucjonizmu:

1)Edward B. Tylor, autor sławnego dzieła „Cywilizacja pierwotna”, który za najprostsza formę religii uznał animizm.

2)Alternatywne koncepcje rozwoju religii formułowali m.in. John Lubbock, James G. Frazer. 3)Ewolucją struktur pokrewieństwa zajmowali się m.in. Johann Bachofen, John McLennan, James Henry Maine i Lewis H. Morgan.

4)Adolf Bastion - interesuje go jedność psychiki ludzkiej, wyróżnia idee wtórne i elementarne.

5)Maksym Maksymowicz Kowalewski kultury ludzkie rozwijały się wzdłuż tej samej linii rozwojowej od szczebli niższych do wyższych, przechodząc przez takie same etapy rozwojowe, jednak tempo tych zmian mogło różnić się w różnych społeczeństwach.

Trzy zasadnicze etapy dziejów ludzkości wg Morgana:

1. Niższe stadium dzikości rozpoczyna się od pojawienia się człowieka na ziemi, kiedy prowadzi on rajski żywot, nie zna jeszcze narzędzi, nie posiada ognia, żywi się głównie owocami, nie zna żadnych form organizacji społecznej ani reguł moralnych, porozumiewa się za pomocą gestów, a nie słów.

Niższy stopień dzikości kończy się wynalezieniem ognia i narzędzi z kamienia, kości i drewna. Ludzie zaczynają się żywić rybami i zwierzętami, pojawiają się w tym okresie zaczątkowe formy organizacji społecznej (podział pracy wg płci), ludzkość rozprzestrzenia się na wszystkie kontynenty.

Wyższe stadium dzikości rozpoczyna wynalezienie łuku i strzał.

2. Pojawienie się garncarstwa rozpoczyna przejście do niższego stadium barbarzyństwa, charakteryzującego się osiadłym trybem życia, organizacją rodową, matriarchatem, pojawieniem się religii, a w kulturze materialnej pojawieniem się tkactwa.

Średni okres barbarzyństwa rozpoczyna się od wprowadzenia rolnictwa oraz hodowli zwierząt. W budownictwie pojawiają się w tym czasie domostwa z kamienia i suszonej cegły. Wyższy stopień barbarzyństwa rozpoczyna pojawienie się umiejętności wytapiania rudy żelaza, który charakteryzuje się szeregiem innych wynalazków, jak koło garncarskie, warsztat tkacki, ręczny młynek, miecze żelazne i siekiery, żelazne zbroje, wozy, okręty itp. Pojawia się patriarchat, małżeństwo monogamiczne, własność prywatna.

3. Okres cywilizacji rozpoczyna pojawienie się alfabetu fonetycznego i pisma, wraz z tym okresem pojawia się państwo i klasy.

Współczesnymi nurtami ewolucjonizmu są:

neoewolucjonizm: Leslie White, Julian Steward, Marshall Sahlins, Gerhard Lenski, TalcottParsons

socjobiologia – Edward Wilson, Pierre van den Berghe, Joseph Lopreato, Richard Machalek

teoria modernizacji – Walt Rostow, David McClelland

teoria społeczeństwa post-industrialnego – Daniel Bell, Alvin Toffler

Dyfuzjonizm

to kierunek w etnografii i etnologii, który nawiązuje do ewolucjonizmu, aby się mu przeciwstawić. Za główny czynnik rozwoju uznaje zapożyczenie i przenikanie wytworów kultury z jednej grupy do drugiej. Badania dotyczą tego skąd pochodzi dany wytwór kultury (jaką drogą trafił do nas)

F. Boas formułuje następujące założenia badawcze:

1) opisowe badanie zjawiska to pierwszy, wstępny etap analizy stadium procesu;

2) charakter badań ma być indukcyjny ze względu na ograniczony związek cech kulturowych (kompleksy kulturowe);

3) badania powinny przebiegać stopniowo - od badania cech kulturowych w wąskich okręgach do szerszych, też o zasięgu kontynentalnym, światowym;

4) musi być zachowany psychologiczny charakter badań, sięgający do jednostek ludzkich w celu pełnego zrozumienia i ukazania przemiany kulturowej

Akulturacja - odnosi się ona do społecznych mechanizmów dyfuzji - zjawisk, które wchodzą ze sobą w stałe i bezpośrednie kontakty, pociągające za sobą zmiany w pierwotnych wzorach kulturowych jednej grupy lub obydwu grup i w charakterze tych kontaktów.

A. L. Kroeber dyfuzję określa jako proces rozprzestrzeniania się elementów kultury przez okręgi sąsiedzkie, inwencji czy nowych instytucji z określonego terytorium. Niekiedy proces ten może trwać tak długo, aż instytucje rozprzestrzenia się po całym świecie.

Edward Sapir przedstawiciel, twórca koncepcji areałów kulturowych pozwala ona odtworzyć chronologię zjawisk. Przez amerykańskich dyfuzjonistów pojawiła się teoria akulturacji chodzi tu o społeczne mechanizmy dyfuzji zjawisk, które wchodzą ze sobą w kontakty.

1. Modernizacja antropologii.

2. Bronisław Malinowski – twórca funkcjonalizmu.

Funkcjonalizm oznacza rozpatrywanie zależności badanych zjawisk, stawianie pytań Jak to działa? nie Dlaczego?

przeciwieństwo ewolucjonizmu i dyfuzjonizmu

Funkcjonalizm łączy aspekt morfologiczny z podejściem historycznym skupia uwagę na analizie struktur i instytucji społecznych, na powiązaniach pewnych elementów kultury. Poszukuje dowodu na organiczne związki całości kultury. Poszczególne elementy kultury można zrozumieć kiedy rozpatruje się je jako powiązane ze sobą, wtedy gdy dostrzega się ich wzajemne związki i wskazuje sie pełnione przez nie funkcje.

Holizm-całościowe traktowanie kultury i badanie w pierwszej kolejności funkcji elementów kultury i jaką rolę pełnią w systemie kulturowym.

Malinowski: kultura stanowi instrumentalny aparat zaspokajania ludzkich potrzeb. Przyjęcie teorii potrzeb stworzyło podwaliny pod antropologiczną analizę kultury. Potrzeby pierwotne (związane z naturą biologiczną) zaspokajają organizacje instytucjonalne (instytucje zaopatrzenia w żywność, pokrewieństwa, małżeństwa i reprodukcji, ochrony i obrony przed zagrożeniami) i wtórne (związane z naturą społeczną, z faktem współżycia w społ) zaspokajają instytucje prawne, ekonomiczne, wychowawcze i polityczne.

Potrzeby:

-produkcji -kolektywnego działania -transmisja kultury -kontroli społecznej

2 założenia funkcjonalistów

- podejście teologiczne – założenie, że wszystko co nas otacza ma jakiś cel, pełni jakąś funkcję

- za łożenie integracji – wszystkie elementy jakiejś całości są współzależne i wzajemnie na siebie oddziałują oraz są tak ustrukturowane, żeby tę całość podtrzymywać

Poziomy abstrakcji podczas badania funkcji w antropologii

- celów, jakim służą poszczególne kulturowe elementy w intencjach ludzi oraz ich

- roli w całokształcie kultury, np. gdy ludzie cierpią z powodu suszy, organizują taniec deszczu-taniec jednoczy ludzi w obliczu niebezpieczeństwa – dostarcza im poczucia jedności i rozładowuje niepokój przez kolektywne działanie

Socjolog Robert Merton nazwał pierwszą funkcję jawną, drugą- ukrytą.

Antropologia funkcjonalna Bronisława Malinowskiego

Funkcjonalizm Bronisława Malinowskiego –koncepcja nowoczesnej antropologii społecznej

W latach dwudziestych ubiegłego stulecia ukazały się dwie prace: The Andaman Islanders Radclife-Browna iArgonauci Zachodniego Pacyfiku Bronisława Malinowskiego, które dokonały przełomu w antropologii, przekształcając ją w dyscyplinę bliską socjologii. Zwrócono uwagę na systemowe podejście do przedmiotu badań, a co najważniejsze, w ujęciu Malinowskiego, rzetelne badania empiryczne stały się zasadniczą metodą antropologiczną.

W poglądach obu antropologów widoczny był wpływ poglądów Durkheima, choć Malinowski odcinał się od nich zarzucając wybitnemu socjologowi jednostronność. Jednak źródeł funkcjonalizmu Malinowskiego należy się upatrywać gdzie indziej, a mianowicie w pozytywistycznej teorii Ernsta Macha. Bronisław Malinowski odrzucił jednak zasadę Macha o „czystym doświadczeniu i opisie”. Uważał, że tak jak postrzeganie świata zewnętrznego przez człowieka warunkowane jest jego systemem kultury, tak naukowa relacja o rzeczywistości warunkowana jest systemem teoretycznym, który umożliwia jej konstrukcję. Ważne było ograniczenie hipotetycznych założeń, choć dany opis powinien zawierać również teoretyczne podstawy. Konieczna była odpowiednia interpretacja faktów oraz oddzielenie rzeczy istotnych od nieważnych.

Funkcjonalistyczną teorię badań antropologicznych, ukształtował krytyczny stosunek Bronisława Malinowskiego do dominujących w ówczesnej antropologii kierunków dyfuzjonizmu i ewolucjonizmu. Pierwszemu z nich Malinowski był zupełnie przeciwny, uważał bowiem, że każdy kulturowy fakt powinien być ujmowany we właściwym kontekście społecznym, dyfuzjoniści zaś brali pod uwagę tylko wybrane cechy kulturowe pomijając systemy kultury. Znacznie mniej sceptycznie podchodził Malinowski do ewolucjonizmu, gdyż jak sam twierdził: „Wierzę nadal w ewolucję z tym jednak, że najważniejszym nie wydaje mi się zagadnienie jak rzeczy powstawały(…)lecz odkrywanie składników i czynników, które rządzą rozwojem kultury(…). Chcę by przeszłość rekonstruowano na podstawie poprawnej metody naukowej(…)dopiero po ustaleniu praw procesów możemy przystąpić do odtwarzania przeszłości w obrębie pewnych granic oczywiście(…)”.

Przełomem w rozwoju teorii funkcjonalistycznej Bronisława Malinowskiego były badania terenowe. Malinowski odbył trzy wyprawy: jedną na wyspę Mailu i dwie na Triobrandy. Choć nie był on twórcą samej metody badań terenowych, to jednak znacznie ją rozwinął i doprecyzował.

Tuż przed badaniami podjętymi przez Malinowskiego odbyły się trzy słynne wyprawy: dwie amerykańskie w latach 1883-1884 i 1897-1902 oraz brytyjska w latach 1888-1889. Lecz rezultaty tych badań były znikome, z powodu krótkiego czasu ich realizacji i nieumiejętności posługiwania się językiem tubylczym przez badaczy. Prowadzono także badania empiryczne typu sondażowego, które zazwyczaj jednak przyjmowały charakter egzotycznej ciekawostki. W okresie tym badania w Melanezji prowadził też profesor Seligmann z Uniwersytetu w Londynie. To właśnie jego badania stanowiły dla Malinowskiego istotną inspirację.

Bronisław Malinowski sformułował też program dotyczący swojej metody, który przedstawił między innymi w pierwszym tomie Ogrodów koralowych i Argonautach Zachodniego Pacyfiku. Główne postulaty były następujące: stosowanie różnorodnych technik badawczych takich jak obserwacje, wywiad, tablice genealogiczne; dokładne rozpoznanie terenu, zamieszkanie w danej społeczności i tak zwane „wtopienie się” w nią, ważny punkt badań stanowiło również poznanie tubylczego języka, bez którego niemożliwe było dokładne zrozumienie danej społeczności. To wszystko powinno zostać uzupełnione uwzględnieniem codziennego życia, poglądów, opinii, zachowań, formuł magicznych i innych form folkloru (zwanych przez Malinowskiego corpusinscriptionum tubylczej mentalności).

Wpływ Malinowskiego na rozwój antropologii społecznej

Pomimo, że nie wszystkie koncepcje Malinowskiego były popularne i powszechnie akceptowane przez antropologów, to jego wpływ na rozwój antropologii społecznej jest niekwestionowany. Bez wątpienia dużą rolę odegrała tu jego pozycja i popularność jego nowatorskich koncepcji teoretycznych. Był jednym z współtwórców nowej metody w antropologii - funkcjonalizmu. Stworzył także nową teorię kultury. Chociaż Malinowski nie był prekursorem badań terenowych, to doprecyzował, uszczegółowił i rozpropagował w środowisku antropologicznym tą metodę do tego stopnia, ze stała się ona na długie lata zasadniczym paradygmatem badań. Od czasów Malinowskiego badania terenowe były zazwyczaj pierwszym etapem pracy naukowej każdego adepta antropologii.

1. Kierunek etnopsychologiczny.

Przedstawiciele: R. Benedict, Margaret Mead, C. Kluckhohn, E. Sapir, R. Linton

Założenia:

-odrębność kultury wynika z historycznie uwarunkowanych systemów wartości

-wskazywanie na wzajemne związki elementów kultury (integracja funkcjonalna)

-w badaniach stosuje się kategorie pojęciowe wzór, wartość, norma, motywacja, role społ.

Kultura jako podstawowy czynnik kształtujący osobowość ludzką. Kultura jest podstawowym czynnikiem wyjaśniającym zachowanie człowieka.

Istotna jest ludzka osobowość i jej kulturowe uwarunkowania; kultura jest podstawowym czynnikiem kształtującym ludzką osobowość, stanowi też podstawę wyjaśnienia regularności i zróżnicowania zachowań człowieka; edukacja to przerzucanie pomostu między kulturą a osobowością; badacze starają się wyodrębnić

Dominującą w kulturze orientację (styl, wzory) i wskazać współzależności poszczególnych elementów kultury;

pojęcie integracji funkcjonalnej – określa ład ludzkiej działalności podporządkowanej wymogom określonego sytemu; pojęcie integracji logicznej – określa spójność

pojęć dotyczących systemu wartości i wierzeń regulujących zachowania w danej kulturze.

WG GAJDY:

Kierunek etnopsychologiczny

Kierunek ten powstał pod przemożnym wpływem rozpowszechnionych w psychologii

i socjologii teorii behawiorystycznych oraz teorii Freuda.

Ośrodkiem swoich zainteresowań uczynił problem osobowości ludzkiej i jej kulturowych uwarunkowań, stąd też nazywany jest często szkołą kultury i osobowości.

Głównymi przedstawicielami jego są. min. R. Benedict, M. Mead, C. Kluckhohn,

E, Sapir, R. Linton. Swoistość i odrębność badanych kultur upatrywali oni w historycznie

uwarunkowanych systemach wartości. Starali się wyodrębniać dominującą

orientację w kulturze - styl i wzory oraz wskazywać na współzależność i "współgranie''

poszczególnych jej elementów. W rozpatrywaniu tych wzajemnych związków

.,.współpracy" elementów kultury wprowadzili pojęcie integracji funkcjonalnej - dla

. określenia ładu ludzkiej działalności podporządkowanej wymogom określonego systemu.

I integracji logicznej - dla określenia spójności pojęć dotyczących systemu wartości

I wierzeń regulujących zachowania w obrębie danej kultury. Ponieważ pojęcie

całościowo pojmowanej kultury okazało się trudne w prowadzeniu porównawczym

badań, zaczęto w to miejsce stosować takie kategorie, jak: wzór, wartość, norma, motywacja,

rola społeczna, następnie zwyczaj. Kulturę uznano za podstawowy czynnik

. kształtujący osobowość ludzką i podstawę do wyjaśnienia regularności i zróżnicowania

ludzkich zachowań.

Nie wszyscy jednak godzili się na tak pojmowany determinizm wyłącznie poprzez

kulturę(poza językiem i niektórymi formami etykiety), stąd też niektórzy badacze zaczęli posługiwać się określeniem "wpływ kulturowy", odnoszonego po pierwsze do

proesu edukacji czy socjalizacji jednostki, a po drugie - do analizy zachowań ludzi

i przyjmowanych przez nich wzorów i norm z danej kultury.

To drugie stanowisko znane jest z pracy R. Benedict Wzory kultury. W pracy tej

obraz trzech kultur prymitywnych autorka przedstawia jako odrębne trzy wzory określające

osobowość ich członków - jako apolińską kulturę Indian Zuni, dionizyjską-

Kwakiutlów oraz paramoidalną - malenazyjskich Dobuańczyków. Podziałowi temu

zarzuca się jednostronność; ograniczenie się do analizy sfery religijno-obrzędowej,

zauroczenie poetycką wizją kultury apolińskiej czy dionizyjskiej, niedostrzeganie złożoności

czynników determinujących zachowania.

Szereg późniejszych prac, począwszy od. A. Kardinera i R. Lintona, ujmowało

osobowość w kategoriach cech: wrodzonych, ogólnoludzkich, grupowych i ogólnonarodowych.

Osobowość zaczęto traktować w sensie psychologicznym jako wielojednię

wszystkich dyspozycji i funkcji człowieka, a w sensie społecznym jako wypadkową

ról społecznych, środowiska i wzoru kulturowego, co skłoniło do sięgania do precyzyjniejszych technik badawczych, m. in. tekstów projekcyjnych, spisywania i analizowania biografii. Nastąpił też bardziej wyraźny podział prac na ukazujące etos, styl

kultury oraz na analizujące mechanizmy powstawania wzorów kultury mających wpływ

na kształtowanie osobowości. Ten drugi mechanizm upatrywano przede wszystkim

w czynnościach edukacyjnych - w zabiegach wychowawczych traktowanych jako przerzucaniu pomostu między kulturą a osobowością. .

Kultura - zdaniem Rulpha Lintona (1975) - jako zjawisko socjopsychologiczne

stanowi płaszczyznę do spotkań jednostki i społeczeństwa, które wnoszą tu swój wkład.

W kształtowaniu osobowości szczególna rola przypada wczesnym fazom socjalizacji.

Jednostka, ograniczając się głównie do subkultur klasowych, nie zna w całości kultury,

w jakiej uczestniczy i nic wyraża w swym postępowaniu jej wzorów.

Linton wprowadza pojęcie osobowości modalnej jako kategorii statystycznej, skupiającej

pewne cechy psychiczne oraz ich częstotliwość występowania. Pojęcie to nie

wyklucza istnienia w obrębie określonej kultury różnych typów osobowości, odnosi

się do każdej zbiorowości i nie wiąże z określoną teorią psychologiczną,

Jednostka stanowi podstawę wszystkich zjawisk społecznych i kulturowych, ajej

potrzeby tworzą motywy zachowań. Od stopnia standaryzacji zachowań jej członków

zależy pomyślne przygotowanie jednostki do zajmowania określonego miejsca w społeczeństwie.

Kultura jest konfiguracją wyuczonych zachowań i ich rezultatów, których

elementy składowe sq podzielone i pokazywane przez członków danego społeczeństwa", a na rzeczywisty jej obraz składa się cała suma zachowań wyuczonych

i podzielonych w społeczeństwie.

Podstawową funkcją osobowości jest umożliwienie jednostce wykazywania takich

form zachowań, które będą dla niej korzystne w warunkach narzuconych przez

środowisko, a zatem:

a) rozwinięcie adekwatnych behawioralnych reakcji na różne sytuacje,

b) redukowanie tych reakcji do nawyków,

c) wytwarzanie ustalonych już nawyków reakcji.

Jednostki są skłonne do naśladowania wzorów kulturowych swego społeczeństwa,

Gdy spotykają nowe sytuacje, gdy sytuacja powtarza się, starają się przemyśleć i do-

stosować owe wzory do swych indywidualnych potrzeb .

Kultura jest dominującym czynnikiem ustalania typów osobowości podstawowej dla

różnych społeczeństw, a także ustalenia szeregów osobowości statusowych, charakterystycznych dla każdego społeczeństwa.

Są to - jak widać - odwrotne stwierdzenia do funkcjonalizmu, dla którego osobowość

ukształtowana kulturowo jest czymś wtórnym. Badania te wzbogacone zostały

w pojęcie logicznej integracji kultury jako swoistego rodzaju spoistości systemu wartości a

także o pojęcie motywacji. Zaowocowało to wieloma oryginalnymi pracami

w psychologii społecznej dotyczącymi charakteru narodowego, a w psychiatrii pracami na temat uwarunkowań kulturowych osobowości neurotycznych czy psychopatycznych; pojawieniem się koncepcji jednostki nienormalnej (u R. Benedict) czy kulturowego tła

poczucia zagrożenia (Newcomb).

1. Strukturalizm.

Strukturalizm- twórca C. Levi- Straussemen.

-to badanie form

-rzeczywistość prowadzi do poznania form, które są wyrazem praw rządzących ludzką myślą.

Zasady badań nurtu:

-analiza rzeczywistości empirycznej

-Na tej podstawie budowany jest pewien model.

-Przykładanie tego modelu do rzeczywistości.

Formy są określane jako wyraz nieświadomej działalności ludzkiego umysłu. Chodzi tu o badanie związków np. pomiędzy językiem a kulturą danej zbiorowości. Strukturalizm występuje w językoznawstwie w religioznawstwie w antropologii kultury. Jest to koncepcja zmiany faktów na znaki. Znaki prezentują nam pewne informacje. Strukturalizm przeciwstawia się funkcjonalizmowi.

Strukturalizm

Claude Levi-Strauss

Definicja strukturalizmu wg Levi Straussa

Metoda badania głębokich, ukrytych i wrodzonych (a więc psychologicznej natury) struktur rządzących ludzkim umysłem

Co to jest struktura wg Levi-Straussa

To podst w jego systemie pojęcie – odnosi się nie do rzeczywistości empirycznej, lecz może być dopiero na jej podst odkryta. Uważa strukturę za cechę morfologiczną umysłu ludzkiego, za coś zewn zatem w stosunku do obserwowanych stosunków społ, jakkolwiek narzucającego się tym stosunkom z zewn koniecznością. Struktury Levi-Straussa to nic innego jak pewne sformalizowane cechy ludzkiego myślenia, które wyjaśnić można odwołując się do psychologii procesów poznania. Mają one charakter ponadczasowy i niezmienny. Metodę Straussa cechowała duża arbitralność ustalanych modeli strukturalnych, przecząca niejednokrotnie danym doświadczenia.

Wpływ strukturalizmu na naukę w ogólności

- był on pierwszą próbą systematycznego uporządkowania dziedzin i form świadomości społ, którą podjęli jego kontynuatorzy

- Levi-Strauss wzbogacił etnologię o szerszą refleksję ogólno filozoficzną i starał się nadać antropologii charakter nauki ścisłej i obiektywnej na wzór nauk przyrodniczych

- wychodziła z założenia, że jedynie znajomość języka pozwala przenikać kategorie logiczne i wartości moralne różne od tych, jakimi dysponuje obserwator.

1. Kultura w ujęciu Marksowskim i w myśli katolickiej (personalizm) – podobieństwa i różnice.

Ujecie kultury marksowskie:

• Kultura to „świat człowieka” powstały w jego walce o podporządkowanie rzeczywistości przyrodniczej

• Istotna rola pracy ludzkiej

• Rozwój w wyniku przechodzenia od jednego ustroju do drugiego

• Każda kultura rozprzestrzenia się dzięki konkretyzacji w rzeczach a więc
  w manifestacjach symbolicznych. Żyjemy w świecie złożonym z przedmiotów, których wytwarzanie, możliwości jakie oferują są nam obce. To jest idealne środowisko, w którym pojawia się kultura;

• Polega na poszukiwaniu podstawy zjawisk kultury w sferze artefaktów (przedmioty kultury). Ważne są utrwalone rezultaty zachowań człowieka

• Kultura daje jedynie fragmentaryczny obraz świata, często promując „fałszywą świadomość".

Personalizm w tym ujęciu:

-ujmowała człowieka jako całokształt stosunków społecznych, odrzucając tym samym możliwośćwyjaśniania czegokolwiek przez osobliwości natury ludzkiej, czyli takie właściwości ludzi, które są niezależne od warunków miejsca i czasu

Ujęcie kultury w myśli katolickiej:

• Kościół – rzeczywistość nadprzyrodzona

Kultura – rzeczywistość doczesna

• Współistnienie jak dusza (Kościół) w ciele (świat)

• Przenoszenie religii do głębin kultury

• Dążenie do przezwyciężania rozłamów

Personalizm w tym ujęciu:

-obecny w katolicyzmie w XX wieku; zakłada postawienie w centrum badań filozoficznych osoby człowieka, a nie społeczności. Personalizm ten interpretował religię jako więź osobową człowieka z Bogiem;

- indywiduum stanowi cząstkę społeczności i musi się jej podporządkować, osoba natomiast skierowana jest ku Bogu i dlatego jest niezależna

Ogólna definicja personalizmu:

wspólne dla rożnych rodzajów personalizmu jest przekonanie o wyjątkowości osoby ludzkiej, traktowanej jej jako metafizyczny byt o charakterze duchowym. Do podstawowych atrybutów osoby zalicza się wolność i autonomie moralna, odpowiedzialność świadomość i wole.

1. Mistrzowie antropologii kulturowej – wybrane biogramy.

Clyde Kay Maben Kluckhohn (ur. 11 stycznia 1905 w Le Mars w stanie Iowa, zm. 29 lipca 1960 w Santa Fe), amerykański antropolog kultury.

Od 1946 roku był profesorem Harvard University w Cambridge. Jego głównym przedmiotem zainteresowań była ogólna teoria kultury. Badał też kultury indiańskie występujące w Nowym Meksyku (głównie Nawaho).

Najważniejsze prace

• To the Foot of the Rainbow (1927)

• Beyond the Rainbow (1933)

• Mirror for Man (1949)

• The Navaho (1946)

• Mirror for Man (1949)

• Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions (współautor: Alfred L. Kroeber, 1952).

• Personality in Nature, Society, and Culture (współautorzy: Henry A. Murray i David M. Schneider, 1953)

Ukończył Uniwersytety w Wisconsin, Wiedniu, Oxfordzie i Harvardzie, w tym ostatnim wykładał do końca życia.

W 1922 roku z powodów zdrowotnych został zmuszony do zamieszkania na rancho w Nowym Meksyku, tam zainteresował się kulturą plemienia Nawaho, nauczył się ich języka oraz poznał zwyczaje.

Główne założenia Kluckhohn'a o kulturze zawarte są w książce Mirror for Man, która zdobyła nagrodę McGraw-Hill w 49'. Uważał on, iż pomimo szerokich różnic w obyczajach, istnieją podstawowe ludzkie wartości wspólne dla różnorodnych kultur na całym świecie.

Reprezentował antropologiczne podejście w rządowych kręgach oraz współpracował w projektach rządowych- na przykład w Harvardzkim Projekcie na temat Sowieckiego Systemu Społecznego (Harvard Project on Soviet Social System), efektem tej współpracy była książka How the Soviet System Works (wydana w 1956 wraz z Inkeles'em i Bauer'em).

Głównym celem Kluckhohn'a było uczynić badania nad ludzkimi zachowaniami bardziej naukowymi zachowując intensywność umiejętności rozumienia i skupiania się na kwestiach charakterystyk ludzkich.