Układ rozrodczy i rozmnażanie człowieka
RÓŻNICOWANIE SIĘ UKŁADU ROZRODCZEGO
W życiu płodowym początkowo narządy rozrodcze nie są zróżnicowane na męskie i żeńskie. Pierwsze zawiązki gonad o nieokreślonej płci powstają ze śródnerczy. Później rozwija się przewód Műllera i przewód Wolffa, z których rozwiną się odpowiednie dla każdej płci narządy wewnętrzne. U mężczyzn rozwiną się: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasiennie, gruczoł krokowy; u kobiet: jajniki, jajowody, macica i pochwa.
Narządy płciowe dzieli się na wewnętrzne i zewnętrzne.
Męskie narządy płciowe wewnętrzne to:
jądra
najądrza
nasieniowody
gruczoł krokowy (prostata)
Męskie narządy płciowe zewnętrzne to:
prącie
moszna
Jądra (testes)
Jądra są męskimi gruczołami płciowymi. Tutaj są produkowane komórki płciowe, czyli plemniki. Każde z jąder otoczone jest torebką z tkanki łącznej, tzw. błoną białawą. Od błony białawej w głąb jądra wchodzą promieniście jej odgałęzienia, tworzące przegródki, które dzielą miąższ jądra na zraziki. Miąższ jądra stanowi gęsta sieć poskręcanych i splątanych kanalików nasiennych - tworzą one siatkę jądra. W ścianach tych kanalików, nazywanych też cewkami nasiennymi, produkowane są plemniki. W tkance miąższowej występują również komórki wydzielające męskie hormony płciowe - są to tzw. komórki śródmiąższowe i ze względu na swoje właściwości należą do układu gruczołów dokrewnych organizmu. Od siatki jądra odchodzą kanaliki wyprowadzające, biegnące do najądrza. Jądra u płodu znajdują się w jamie brzusznej, ale już pod koniec ciąży ma miejsce proces zstępowania jąder do moszny przez kanał pachwinowy.
Moszna (scrotum)
Worek mosznowy powstaje w życiu płodowym przez uwypuklenie przednio-dolnych powłok jamy brzusznej. Najbardziej wewnętrzną warstwą jest otrzewna, która w mosznie tworzy wyrostek pochwowy. Jest to uchyłek, wzdłuż którego wędrują jądra podczas zstępowania do moszny. Jeśli rozwój następuje prawidłowo, to połączenie wyrostka pochwowego z jamą otrzewnej zanika, w wyniku czego powstaje zamknięta jama, utworzona z dwóch blaszek otrzewnej. Jedna z nich - blaszka trzewna - zrasta się z błona białawą, otaczającą jądro i w ten sposób powstaje błona pochwowa jądra. Jeśli natomiast podczas rozwoju połączenie wyrostka pochwowego z jamą otrzewnej nie zaniknie, to może zdarzyć się, że pętla jelita leżąca w jamie otrzewnej wpukli się do moszny. Powstaje wówczas przepuklina pachwinowo-mosznowa wrodzona.
Najądrza (epididymis)
Najądrze położone jest na tylnym brzegu jądra. Tworzą je liczne poskręcane kanaliki, do których na górnym biegunie dochodzą z jądra kanaliki wyprowadzające. W dolnej części najądrza kanaliki przechodzą w nasieniowód.
Nasieniowód (ductus deferens)
Z każdego najądrza odchodzi nasieniowód - przewód o długości ok. 50cm. Początkowo biegnie luźno, potem wchodzi do kanału pachwinowego, gdzie stanowi część biegnącego tamtędy powrózka nasiennego (funiculus spermaticus). Oprócz nasieniowodu powrózek nasienny tworzą tętnice, żyły, naczynia limfatyczne i nerwy a całość otoczona jest osłonką z otrzewnej. Po wyjściu z jamy brzusznej nasieniowód wchodzi do miednicy małej i - już poza otrzewną - biegnie ku tylnej ścianie pęcherza moczowego. Pod pęcherzem moczowym do nasieniowodu uchodzą przewody z pęcherzyków nasiennych, a całość przechodzi przez gruczoł krokowy.
Pęcherzyki nasienne (vesiculae seminales)
Pęcherzyki nasienne to parzyste gruczoły o wydłużonym kształcie, leżące między pęcherzem moczowym a odbytnicą. Ich przewody wyprowadzające uchodzą do nasieniowodów i od tego momentu tworzy się przewód wytryskowy (ductus ejaculatorius).
Gruczoł krokowy (prostata; stercz)
Prostata to gruczoł o kształcie zbliżonym do kasztana i wadze ok. 20g. Leży przy dolnej ścianie pęcherza moczowego, połączony z nią włóknami mięśniowymi gładkimi. Sam gruczoł składa się częściowo z tkanki mięśniowej gładkiej, częściowo z tkanki gruczołowej. Przez gruczoł krokowy przechodzi początkowy odcinek cewki moczowej, do której kilkunastoma otworkami otwierają się ujścia gruczołu. Do niego wchodzą również oba przewody wytryskowe, które w tym miejscu uchodzą do cewki moczowej. Wydzielina gruczołu krokowego razem z wydzieliną pęcherzyków nasiennych tworzą substancje płynną, w której poruszają się plemniki - plemniki wraz z wydzieliną gruczołów to sperma (nasienie).
Cewka moczowo-płciowa (urethra)
Męska cewka moczowa wyprowadza z organizmu mocz i nasienie. Rozpoczyna się od ujścia cewki moczowej w pęcherzu moczowym. Wyróżnia się trzy odcinki cewki:
odcinek sterczowy - przechodzący przez gruczoł krokowy
odcinek błoniasty - bardzo krótki, otoczony mięśniami przepon moczowo-płciowej, przez którą przechodzi
odcinek gąbczasty - najdłuższy, biegnący w ciele gąbczastym prącia i uchodzący na zewnątrz na szczycie żołędzi
Prącie (penis)
Prącie tworzą dwa ciała jamiste oraz nieparzyste ciało gąbczaste. Mają one budowę beleczkowatą. W budowie prącia można wyróżnić nasadę oraz część ruchową. Nasada połączona jest odnogami ciał jamistych z kośćmi łonowymi. Pomiędzy ciałami jamistymi, przylegając do nich od tyłu, leży ciało gąbczaste. Jego zakończenie tworzy żołądź prącia, która ma kształt dzwonowaty i pokrywa zakończenia ciał jamistych. Prącie okryte jest łatwo przesuwalną skórą, która nad żołędzią tworzy podwójny fałd, zwany napletkiem.
Wewnętrzne narządy płciowe żeńskie:
jajniki
jajowody
macica
pochwa
Narządy wewnętrzne leżą w miednicy małej i - z wyjątkiem dolnego odcinka pochwy - pokryte są przez podwójny fałd otrzewnej, przytwierdzony po obu stronach do ścianek miednicy małej. Fałd ten nazywa się więzadłem szerokim macicy.
Zewnętrzne narządy płciowe żeńskie określane są jako srom.
Jajnik (ovarium)
Jajniki to parzyste gruczoły, położone na tylnej powierzchni więzadła macicy, przy ścianach miednicy małej. Mają kształt jajowaty, wymiary mniej więcej 3×2×1cm, a każdy waży około 5g. Jajniki są dolnym końcem przymocowane do macicy za pomocą więzadeł jajnikowych właściwych, natomiast górna część znajduje się w pobliżu ujścia jajowodu. Od momentu osiągnięcia dojrzałości płciowej przez około 40 lat w jajniku co miesiąc (28 dni) dojrzewa jeden pęcherzyk jajnikowy (Graafa), w którym rozwija się komórka jajowa. Dojrzały pęcherzyk ma średnicę około 20mm, natomiast komórka jajowa 0,2mm. Pęcherzyk pęka i uwalnia komórkę jajową, która dostaje się do jajowodu. Pozostałości pęcherzyka przekształcają się w tzw. ciałko żółte, które pełni funkcję wydzielnicza. Wydzielany przez ciałko żółte hormon przygotowuje macicę na przyjęcie zapłodnionego jajeczka.
Jajowód (oviductus)
Jajowody to przewody biegnące w więzadle szerokim macicy. Transportują uwolnioną z jajnika komórkę jajową do macicy. Zaczynają się w okolicach jajników i uchodzą do górno-bocznych kątów macicy. Mają długość ok. 12cm.
Macica (uterus)
Macica jest narządem nieparzystym, o kształcie spłaszczonej gruszki. Umiejscowiona jest w miednicy małej, między pęcherzem moczowym a odbytnicą. Wypukła, szeroka górna część to dno macicy. Dno przechodzi ku dołowi w trzon, który jest szerszy u góry i zwęża się, przechodząc w szyjkę macicy. Wyróżnia się część nadpochwową szyjki oraz część pochwową, która wpukla się do wnętrza pochwy. Na przekroju poprzecznym lub pośrodkowym jama macicy ma kształt szczeliny. Ściana macicy zbudowana jest z trzech warstw: błony surowiczej, stanowiącej podstawę; warstwy mięśniowej (o złożonej, trzywarstwowej budowie) oraz warstwy śluzowej, która ulega cyklicznemu rozrostowi i złuszczaniu podczas cyklu menstruacyjnego.
Macica jest osłonięta otrzewną. Od tyłu cała macica oraz górna część pochwy są pokryte przez otrzewna, która następnie wygina się ku górze, na odbytnicę, tworząc zagłębienie odbytniczo-maciczne, zwane jamą Douglada. Z przodu otrzewna pokrywa tylko trzon macicy i przechodzi na pęcherz moczowy, tworząc zagłębienie pęcherzowo-maciczne. Na bokach oba fałdy otrzewnej (przedni i tylny) łączą się i przechodzą obustronnie w więzadło szerokie macicy. Oprócz tego macica jest utrzymywana za pomocą parzystych więzadeł obłych. Biegną one od brzegów macicy - początkowo w więzadle szerokim, dalej już pozaotrzewnowo - po bocznych ścianach miednicy, kanałami pachwinowymi i kończą się w skórze warg sromowych większych. We właściwym umocowaniu macicy biorą również udział więzadła odbytniczo-maciczne oraz pęcherzowo-maciczne. Cały zespół tkanek łącznych, tworzących więzadła podtrzymujące macicę, zlokalizowane wewnątrz jamy otrzewnowej oraz poza nią, nazywany jest aparatem więzadłowo-wieszadłowym (przymacicza). Gwarantują on prawidłowe ułożenie macicy i pochwy w organizmie. Uszkodzenie, osłabienie lub zwiotczenie tego aparatu może powodować zaburzenia statyki tych narządów. W prawidłowym położeniu cała macica jest pochylona do przodu (przodopochylenie) oraz ponadto trzon jest wygięty w stosunku do szyjki (przodozgięcie).
Mianem przydatków macicy określa się jajniki, jajowody i więzadła maciczne.
Pochwa (vagina)
Pochwa jest krótkim odcinkiem o kształcie spłaszczonej cewki. Łączy ujście macicy z przedsionkiem pochwy. Jej ściany są bardzo rozciągliwe zarówno na długość, jak i na szerokość, co umożliwia przeciśnięcie się płodu podczas porodu. Przed pochwą znajduje się pęcherz moczowy wraz z cewką, a z tyłu pochwy odbytnica. Zagłębienie odbytniczo-maciczne jest najniżej położonym zagłębieniem otrzewnej, dlatego w przypadku powstawania w jamie brzusznej płynu, np. ropnej wydzieliny, gromadzi się on właśnie tutaj.
Srom
Srom to określenie zewnętrznych narządów płciowych, które stanowią: wzgórek łonowy, wargi sromowe większe, wargi sromowe mniejsze, przedsionek pochwy, gruczoły przedsionkowe większe (Bartholina), błona dziewicza, łechtaczka. Na wysokości spojenia łonowego znajduje się dobrze rozwinięta wyściółka tłuszczowa, tworząca wzgórek łonowy. Poniżej niego znajduje się szczelina sromowa, ograniczona po bokach wargami sromowymi większymi. W głębi znajdują się wargi sromowe mniejsze, otaczające wejście do przedsionka pochwy, które jest częściowo zasłonięte fałdem śluzówki - błoną dziewiczą. Powyżej, u zbiegu warg sromowych mniejszych leży łechtaczka (clitoris) - narząd homologiczny do męskiego prącia, o budowie jamistej. Poniżej łechtaczki, a powyżej wejścia do pochwy znajduje się ujście cewki moczowej.
Dojrzałość płciowa zostaje osiągnięta, kiedy w pełni rozwiną się narządy płciowe. Wówczas młoda osoba staje się zdolna do rozrodu. Dziewczęta osiągają dojrzałość płciową w wieku 11-15 lat, natomiast chłopcy zaczynają dojrzewać nieco później, w wieku 13-15 lat. Oprócz rozwoju narządów wewnętrznych, w czasie pokwitania widoczne są inne zmiany, tzw. drugorzędowe cechy płciowe (jak np. piersi u dziewcząt czy zarost i mutacja głosu u chłopców), pojawiające się w wyniku zmian hormonalnych w organizmie. Natomiast pierwszorzędowe cechy płciowe rozwijają się już w okresie płodowym i to one decydują o płci dziecka - jako gonady wykształcają się jajniki lub jądra.
Funkcjonowanie układu rozrodczego kobiety podlega regulacji nerwowo-hormonalnej. Jajnik pełni funkcję rozrodczą (produkuje komórki jajowe) oraz wewnątrzwydzielniczą (wydziela hormony). Wydzielanie hormonów przez jajnik podlega regulacji przez oś podwzgórze-przysadka-jajnik. Podwzgórze i przysadka stanowią "górną" część układu sterującego gospodarką hormonalną wszystkich gruczołów, w tym właśnie jajników. Przysadka produkuje hormony gonadotropowe (wpływające na czynności gonad): FSH - hormon folitropowy oraz LH - hormon luteinizujący. Hormony te działają na jajnik, wywołując w nim szereg cyklicznych zmian, określanych jako cykl płciowy. Wszystkie zmiany zachodzące co miesiąc w jajniku i macicy, zwane cyklem menstruacyjnym, są prostymi konsekwencjami zmian hormonalnych.
Cykl menstruacyjny (miesiączkowy) trwa zwykle 28 dni, choć długość u poszczególnych kobiet jest różna. Prawidłowy cykl jednak nigdy nie trwa krócej niż 24 dni ani dłużej niż 35 dni. Równolegle zachodzą zmiany w jajniku oraz w błonie śluzowej macicy (endometrium). Cały cykl można podzielić na cztery fazy:
faza wzrostu (proliferacji)
faza jajeczkowania (owulacji)
faza wydzielnicza
faza krwawienia menstruacyjnego
Faza wzrostu - jajnik wydziela estrogeny, pod wpływem których następuje dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego oraz rozrost śluzówki w jamie macicy, która ulega odbudowie po miesiączce. Faza ta trwa około 10-14 dni.
Faza jajeczkowania - dojrzały już pęcherzyk jajnikowy pęka i uwalnia komórkę jajową. Owulacja następuje pod wpływem gwałtownego wzrostu stężenia hormonu LH, jaki następuje na kilka godzin wcześniej. Przy 28-dniowym cyklu owulacja ma miejsce zwykle w jego połowie, czyli około 14. dnia i jest to najbardziej płodny okres.
Faza wydzielnicza - pęknięty pęcherzyk po owulacja przekształca się w ciałko żółte, które wydziela progesteron. Hormon ten przygotowuje macicę na przyjęcie zapłodnionej komórki jajowej. Śluzówka silnie się rozrasta i staje się bardziej ukrwiona, rozwijają się gruczoły wydzielające substancje odżywcze. Zmiany są silne w jamie macicy, natomiast szyjka reaguje na zmiany hormonalne znacznie słabiej. Jeśli dojdzie do zapłodnienia, jajeczko zagnieżdża się w ściance macicy, gdzie znajduje dobre warunki do pierwszych dni rozwoju.
Faza krwawienia miesiączkowego- jeśli nie dochodzi do zapłodnienia, ciałko żółte zanika, a przerośnięta błona śluzowa macicy obumiera i ulega złuszczeniu. Martwa śluzówka wraz z krwią pochodzącą z naczyń krwionośnych macicy zostaje wydalona z organizmu - następuje menstruacja, trwająca zwykle 3-5 dni.
Stosunek płciowy, zwany też kopulacją, polega na wprowadzeniu prącia do pochwy, czemu towarzyszą rytmiczne ruchy miednicy, przygotowujące organizm mężczyzny do ejakulacji, czyli wytrysku nasienia. Plemniki zawarte w spermie zostają w ten sposób umieszczone w drogach rodnych kobiety i podejmują wędrówkę w kierunku komórki jajowej. Tylko jeden z milionów plemników przebija się przez osłonkę komórki jajowej (osłonkę przejrzystą). Następuje połączenie jąder komórkowych obu gamet i to właśnie jest właściwe zapłodnienie. Zwykle ma ono miejsce w jajowodzie. Powstała w ten sposób zygota zaczyna się dzielić, jednocześnie przemieszczając się jajowodem w kierunku macicy. Kiedy tam dociera, ma już postać kilkunastokomórkowej kuli (moruli, a potem blastuli - pustej w środku). Następuje implantacja, czyli zagnieżdżenie się w śluzówce macicy. Od tego momentu grupę komórek nazywa się embrionem. Komórki embrionalne zaczynają się różnicować - rozwijają się z nich określone typy komórek, które później utworzą specyficzne tkanki i narządy zarodka.
Budowa plemnika.
Plemnik zbudowany jest z główki, wstawki i witki. W główce znajduje się jądro komórkowe, a z przodu akrosom, wydzielający substancję rozpuszczającą osłonkę komórki jajowej. We wstawce zlokalizowane są liczne mitochondria. Witka jest organellum napędowym, umożliwiającym wędrówkę w drogach rodnych kobiety.
Ciąża zaczyna rozwijać się od momentu zapłodnienia, czyli połączenia komórki jajowej z plemnikiem w jajowodzie kobiety. Zygota wędruje do macicy, gdzie implantuje się w ściance i rozwija. Czas trwania ciąży u zwierząt zależy od gatunku i na ogóle jest skorelowany z wielkością: u myszy trwa 20 dni, u kotki 60 dni, u świni 90 dni, u krowy 282 dni, u klaczy 336 dni, u słonicy 609 dni. Ale i to są jedynie wartości uśrednione, ponieważ np. między rasami tego samego gatunku również istnieją różnice.
U człowieka czas trwania ciąży wynosi średnio 280 dni (40 tygodni, 10 miesięcy księżycowych) - jeśli liczyć od daty wystąpienie ostatniej miesiączki - lub 266 dni, licząc do dnia stosunku płciowego, podczas którego nastąpiło zapłodnienie. Dość szeroka rozpiętość wynika z trudności w indywidualnym ustaleniu początku ciąży, co zależy od terminu jajeczkowania, zapłodnienia i zagnieżdżenia się macicy oraz z indywidualnych różnic w rozwoju jaja płodowego. Prawidłową długość trwania ciąży określa się pomiędzy 260 a 294 dni. Zdarzają się odstępstwa zarówno w jedną, jak i w drugą stronę. Najkrótszy czas trwania ciąży, która zakończyła się urodzeniem dojrzałego płodu wynosił 229 dni od dnia poczęcia. Najdłuższa ciąża, zakończona urodzeniem żywego dziecka trwała 323 dni od chwili poczęcia. Takie przypadki są jednak bardzo rzadkie.
Najważniejsze powikłania okresu ciąży to: ciąża pozamaciczna (ektopowa), zatrucie ciążowe (może mu towarzyszyć rzucawka porodowa), ciąża obumarła. Ciąża może zakończyć się przed końcem spodziewanego, prawidłowego okresu: przed 16. tygodniem trwania ciąży mówi się o poronieniu, między 16. a 27. tygodniem to poród niewczesny, natomiast między 27. a 38. tygodniem - poród przedwczesny.
Objawy ciąży nie zawsze są jednoznaczne.
Objawy domyślne, subiektywne to m.in.: nudności, wymioty, ślinotok, wstręt do niektórych potraw i zapachów, częste oddawanie moczu, zaparcia, bolesność sutków, ociężałość, znużenie, zachcianki (jako wynik pobudzenia wegetatywnej części autonomicznego układu nerwowego).
Objawy prawdopodobne, obiektywne: powiększenie sutków, przebarwienie brodawek, wydzielanie mleka (siary), rozpulchnienie macicy i zmiana kształtu z gruszkowatego na okrągły, rozpulchnienie i zasinienie przedsionka pochwy, zatrzymanie miesiączkowania.
Według Hegara: I objaw - stwierdzenie rozpulchnienia cieśni za pomocą badania oburęcznego; II objaw - możliwość chwycenia mięśniówki macicy, w wyniku jej silnego rozrostu.
Według Piskacka: uwypuklenie jednego z rogów macicy w wyniku implantacji jaja płodowego.
Objawy pewne: słyszalne tętno płodu, odczuwalne ruchy płodu, obrazy płodu uzyskane za pomocą badań rtg i usg, zapis EKG płodu (elektrokardiografia płodowa), biologiczne próby ciążowe.
W miarę wzrostu płodu u kobiety ciężarnej zwiększa się tempo i intensywność przemiany materii, do czego muszą dostosować się wszystkie układy: pokarmowy, oddechowy, krwionośny, wydalniczy, a nawet nerwowy. Zwiększa się zapotrzebowanie ciężarnej na substancje odżywcze, witaminy i sole mineralne. Konieczna jest regularna kontrola lekarska i prowadzenie zdrowego, higienicznego trybu życia. Nie należy wykonywać ciężkiej pracy fizycznej, ale zażywać dużo ruchu na świeżym powietrzu i gimnastyki. Ważne jest prawidłowe odżywianie się, unikanie alkoholu i papierosów (również biernego palenia!). Od drugiej połowy ciąży powinno się hartować brodawki sutkowe a na 6 tygodni przed planowanym porodem zaniechać stosunków płciowych.
Zapobieganie ciąży.
Aby zapobiec ciąży, można polegać na metodach tzw. naturalnych lub na sztucznych.
Metody naturalne opierają się na potwierdzonych naukowo zasadach, że zapłodnienie jest możliwe tylko w okresie jajeczkowania, a ten z kolei można zaobserwować na podstawie pewnych charakterystycznych objawów. Istnieje sprawnie działająca i dostępna sieć wykwalifikowanych nauczycieli, przekazujących chętnym zasady stosowania metod naturalnych. Znane są trzy takie metody:
metoda termiczna - polega na mierzeniu temperatury podstawowej, w czasie jajeczkowanie następuje lekkie podwyższenie temperatury
metoda owulacyjna (objawowa, Billingsa) - opiera się na obserwacji wyglądu śluzu szyjkowego (kolor, konsystencja)
metoda objawowo-termiczna (Rőtzera)- jest połączeniem metod polegających na kontrolowaniu temperatury ciała oraz wyglądu śluzu, jest najskuteczniejszą z metod naturalnych
Często jako naturalną metodą zapobiegania ciąży stosuje się stosunek przerywany, polegający na wycofaniu prącia z pochwy zanim nastąpi ejakulacja. Metoda ta jednak jest ryzykowna, ponieważ w płynie wydostającym się z prącia przez wytryskiem również mogą znajdować się plemniki.
Sztuczne metody zapobiegania ciąży dzielą się na mechaniczne, chemiczne, hormonalne.
mechaniczne metody to stosowanie prezerwatyw, kapturków i innego rodzaju barier, uniemożliwiających plemnikom dotarcie do komórki jajowej. Stosowane wkładki wewnątrzmaciczne stanowią środek wczesnoporonny, stosowanie ich daje spory odsetek powikłań zapalnych oraz nowotworowych.
chemiczne metody to stosowane dopochwowo środki plemnikobójcze w postaci pianek, globulek itp.
hormonalne metody to doustne pigułki antykoncepcyjne, które powodują, że podczas cyklu nie następuje owulacja. Mają one wpływ na regulację hormonalną całego organizmu, dlatego mogą być stosowane tylko pod kontrolą lekarza. Są niewskazane w przypadku schorzeń wątroby, zakrzepów naczyń, alergii, mięśniaków w macicy, przebytych nowotworów, ciężkich chorób serca i nerek.
Przekwitanie to długotrwały, stopniowy proces wygasania prawidłowego funkcjonowania jajników. Stanowi okres przejściowy między dojrzałością a starością i kończy okres reprodukcyjny kobiety. Występują zaburzenia w cyklu menstruacyjnym: zanik dwufazowości (tzn. cykle bez owulacji), zaburzenia w miesiączkowaniu, aż w końcu całkowite ustanie miesiączkowania. Ostatnia miesiączka, po której przez 6 miesięcy nie następuje kolejna, nazywana jest menopauzą. Okres przekwitania można więc podzielić na okres przedmenopauzalny, który trwa około 6 lat, i okres pomenopauzalny, trwający również około 6 lat. Zmiany zachodzące w tym czasie w organizmie kobiety (czynnościowe i organiczne) niosą ze sobą ryzyko powikłań. Dlatego należy obserwować te zmiany i np. w przypadku krwawienia występującego już po menopauzie, należy skonsultować się z lekarzem.
Ginekologia - (z gr. gyne - kobieta) - nauka zajmująca się rozpoznawaniem i leczeniem chorób układu rozrodczego kobiet. W szerszym ujęciu jest to dziedzina zajmująca się zdrowiem kobiet, w tym również profilaktyką. Ze względu na odmienną anatomie i fizjologię płci, ginekologię jako dziedzinę wiedzy określa się czasami mianem "choroby kobiece".
Położnictwo - nauka i dziedzina medycyny zajmująca się ciążą, porodem oraz połogiem.
Perinatologia - dziedzina zajmująca się okresem "okołourodzeniowym". Jest to szeroko rozumiana, ciągła opieka, obejmująca planowanie rodziny, opiekę prekoncepcyjną (sprzyjającą poczęciu), przedporodową, śródporodową i poporodową, oraz opiekę nad noworodkami i niemowlętami do 1. roku życia. Dbałość o ciężarną matkę jest również dbałością o zdrowie płodu, dlatego często używa się określenia: medycyna matczyno-płodowa.
Jest to jedna z najczęstszych zmian patologicznych rozpoznawanych w żeńskim układzie rozrodczym, ma ją co czwarta kobieta. Nadżerka jest to ubytek w warstwie nabłonkowej ścianki macicy. Zamiast wielowarstwowego nabłonka płaskiego występują różne patologiczne formy śluzówki. Nieleczona może przekształcić się w raka szyjki macicy. Przyczyny nadżerki mogą być różne. Może być ona wynikiem stanów zapalnych, poporodowych, lub może być wrodzona. Objawy też są różne - objawia się krwawieniem kontaktowym (po stosunku płciowym), upławami (obfitą, patologiczną wydzieliną z pochwy) lub może nie dawać objawów wcale. Nadżerkę rozpoznaje się podczas badania ginekologicznego za pomocą wziernika. Zmiany widoczne są na tarczy szyjki macicy, czyli na części pochwowej szyjki, widocznej we wzierniku. Po wstępnym rozpoznaniu konieczna jest pełna diagnoza, która polega na wykonaniu badań kolposkopowych, kolpomikroskopowych, mikrobiologicznego i cytologicznego rozmazu z pochwy oraz badania histologicznego pobranego wycinka tkanki.
Nowotwory w narządach rodnych kobiety mogą mieć postać łagodną (jak np. mięśniaki macicy) lub złośliwą. Ze złośliwych najczęściej występuje rak szyjki macicy, który stanowi 60% wszystkich nowotworów narządów płciowych. Kolejne co do częstości występowania są: rak trzonu macicy, rak jajnika, rak sromu, rak pochwy, rak jajowodu.
Rak szyjki macicy może mieć różne postacie nabłonkowe i wykazywać różny stopień zaawansowania. Najczęściej rozwija się jako następstwo nieleczonej nadżerki szyki. Często można go wykryć w obrębie nadżerki jeszcze we wczesnej fazie rozwoju, co umożliwia skuteczne wyleczenie. Dlatego ważne jest regularne badanie profilaktyczne. Wykryć raka można podczas badania ginekologicznego, cytologicznego, kolposkopowego oraz badania histopatologicznego pobranego wycinka tkanki macicy. W zależności od stanu patologii wykonuje się dalsze badania, np. ultrasonografię, urografię, cystoskopię, histeroskopię, histerografię, łyżeczkowanie kanału i jamy macicy, badanie rentgenowskie jelita grubego.
Rak trzonu macicyczęściej rozwija się u kobiet w wieku pomenopauzalnym, ze skłonnością do obfitych krwawień miesiączkowych w okresie przekwitania, otyłych, o obniżonej płodności. Wczesne wykrycie tego nowotworu jest możliwe prze zwykłym badaniu ginekologicznym. Ponadto przeprowadza się ultrasonografię przezpochwową, badania histopatologiczne próbek tkanki z kanału i jamy macicy, badanie histerograficzne i histeroskopowe.
Rak jajnika najczęściej występuje u kobiet młodych. Zmiany nowotworowe można wykryć podczas badania ginekologicznego, a także ultrasonografem i rezonansem magnetycznym. Ważne jest dokładne zdiagnozowanie zmian w jajnik, aby wykluczyć zmiany złośliwe.
Mięśniaki macicy
Mięśniaki są łagodnymi zmianami nowotworowymi, pochodzącymi z włókien mięśniowych macicy. Występują u około 20% kobiet w różnym wieku. Można je rozpoznać podczas badania ginekologicznego, a w celu określenia dokładnej lokalizacji i rozmiarów wykonuje się ultrasonografię. Mięśniaki mogą występować pojedynczo lub w postaci mnogiej. Rozmiary mogą dochodzić do wielkości głowy człowieka, ale mogą być również bardzo małe. Mięśniaki usuwa się operacyjnie. Przed zabiegiem wykonuje się biopsję błony śluzowej macicy (endometrium).
Torbiel to patologicznie wykształcona jama otoczona ścianką mniej lub bardziej wyraźną. Torbiel jajnika jest dość częstą przypadłością ginekologiczną. Objawiać się może zaburzeniem cyklu menstruacyjnego, krwawieniem poza terminem miesiączki i bólem podbrzusza. Wyróżnia się torbiele: surowicze (proste), endometrialne (tworzą się w wyniku przebiegu endometriozy), dermatoidalne (skórzaste), wypełnione śluzem lub lite (mogą zawierać jedynie lite elementy). Torbiel może być łagodną zmianą, np. niepęknięty pęcherzyk Graafa, lub zmianą złośliwą, np. rak jajnika. Dlatego ważne jest, by wcześnie zdiagnozować jego występowanie i rodzaj. Robi się to podczas badania ginekologicznego, a dodatkowo przeprowadza się ultrasonografię, ultrasonografię dopplerowską, a czasem również biopsję torbieli i laparoskopię.
Zespół policystycznych jajników (PCO - policystic ovary syndrome)
Choroba ta polega na występowaniu jajników wielotorbielowatych. W jajnikach występuje duża ilość torbieli położonych blisko osłonki zewnętrznej jajnika, a ponadto osłonka biaława jest pogrubiona. PCO jest częstym powodem bezpłodności kobiet. Szczególną postacią PCO jest zespół Steina-Leventhala. W tym schorzeniu nie następuje owulacja, krwawienia miesiączkowe występują rzadko lub wcale, kobieta jest bezpłodna. Poza tym występuje otyłość i nadmierne owłosienie (hirsutyzm). Zespól policystycznych jajników można wykryć podczas badania ginekologicznego, laparoskopii oraz badań krwi na stężenie niektórych hormonów.
Endometrioza (gruczolistość)
Schorzenie to polega na występowaniu skupisk komórek śluzówki macicy (endometrium) poza jamą macicy. Mogą być zlokalizowane praktycznie w każdym miejscu: w zagłębieniu odbytniczo-macicznym, ścianie jelita, mięśniówce macicy, ścianie pęcherza moczowego, w skórze, w ranie pooperacyjnej itp. Komórki te w czasie cyklu menstruacyjnego podlegają takim samym zmianom pod wpływem hormonów, jak śluzówka wewnątrz macicy. A więc w różnych partiach ciała dochodzi do cyklicznego rozrostu, złuszczania i krwawienia śluzówki, co powoduje bóle, bolesność podczas stosunków płciowych, a także wtórne zrosty w jamie brzusznej (np. prowadzące do niedrożności jajowodów), które mogą być przyczyną niepłodności. Przeprowadza się standardowe, nieinwazyjne badania ginekologiczne oraz ultrasonografię, a poza tym podstawowym badaniem w przypadku endometriozy jest badanie laparoskopowe.
Niepłodność to określenie sytuacji, kiedy mimo starań, zajście w ciążę jest niemożliwe. Jest to problem nie tylko biologiczny, ale i społeczny. Szacuje się, że co piąta para nie może mieć dzieci. O niepłodności można mówić, kiedy po roku regularnego współżycia, bez stosowania środków antykoncepcyjnych, ciąża nie występuje. Niepłodność małżeńska może dotyczyć zarówno kobiety, jak i mężczyzny. Dlatego przed jakimikolwiek zabiegami inwazyjnymi u kobiety, należy wykluczyć bezpłodność jej partnera, czyli sprawdzić jakość jego nasienia. Aby dokładnie zdiagnozować przyczyny niepłodności, wykonuje się wiele badań, między innymi są to: rozmaz cytohormonalny z pochwy, badanie ultrasonograficzne narządów rozrodczych kobiety, histerosalpingografia, histerosalpingosonografia, pertubacja, histeroskopia, badanie dopplerowskie naczyń macicznych i jajnikowych, laparoskopia. Wykonuje się także u obojga partnerów badania laboratoryjne krwi.