Procesy poznawcze
Osoby znacznie upośledzone umysłowo.
Według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów obowiązującej od 1 stycznia 1980 roku, do znacznego upośledzenia umysłowego zalicza się te osoby, u których w wyniku badań psychologicznych ustalono iloraz inteligencji w granicach 20 – 35 (skala Termana – Merrill).
Spostrzeżenia.
Osoby znacznie upośledzone umysłowo w porównaniu z głęboko upośledzonymi lepiej spostrzegają otaczającą rzeczywistość; jednak w porównaniu z jednostkami o prawidłowym rozwoju umysłowym spostrzeżenia ich są niedokładne, nie odzwierciedlają w sposób adekwatny otaczającej rzeczywistości. Proces spostrzegania przebiega wolno. Spostrzegają mniejszą liczbę przedmiotów w porównaniu z jednostkami umiarkowanie upośledzonymi.
Pamięć.
Jednostki znacznie upośledzone mają ogromne trudności w zapamiętaniu oraz odtwarzaniu tego, co zapamiętali. Trudności w odtwarzaniu są częściowo uwarunkowane ubogim zasobom słownictwa.
Osoby dorosłe znacznie upośledzone potrafią po jednorazowym usłyszeniu powtórzyć zdanie złożone z dwunastu sylab oraz cztery cyfry. Potrafią odnaleźć cztery spośród pięciu ukrytych na ich oczach przedmiotów, zapamiętać trzy proste polecenia i wykonać je w podanej kolejności.
Uwaga.
Występuje uwaga mimowolna, brak jest uwagi dowolnej. Uwaga mimowolna kieruje się na przedmioty i czynności budzące żywe zainteresowanie. Słaba jest trwałość uwagi mimowolnej (stąd zajęcia powinny być bardzo interesujące, angażujące osobę, oraz krótkotrwałe).
Myślenie.
Znacznie upośledzeni umysłowo potrafią porównać ze sobą dwa przedmioty i powiedzieć, który z nich jest większy, mniejszy, czy krótszy, dłuższy. Potrafią porównać dwa przedmioty pod względem estetycznym i wskazać, który jest ładniejszy. Potrafią dostrzec podobieństwo i różnice między przedmiotami i rysunkami, lecz nie potrafią ująć podobieństw i różnic między pojęciami. Są w stanie poprawnie zdefiniować proste pojęcia, np. rower, jabłko, przez użytek. Rozróżniają proste kształty geometryczne. Potrafią przerysować trójkąt, koło, kwadrat, dom. W szkole życia potrafią nauczyć się rozpoznawania i pisania łatwych wyrazów.
Osoby z upośledzeniem umiarkowanym.
Mianem upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym określa się osoby, które podczas badań psychologicznych uzyskały wskaźnik rozwoju intelektualnego w granicach 36-51 (wg klasyfikacji z 1980 roku skala Termana – Merrill).
Spostrzeżenia.
W stopniu umiarkowanym spostrzeganie otaczającej rzeczywistości jest mniej dokładne niż w upośledzeniu lekkim. Dzieje się tak dlatego, że często stwierdza się zaburzenia w zakresie receptorów oraz uszkodzenia kory mózgowej, gdzie dokonuje się analiza i synteza odbieranych wrażeń.
Zaburzenia w obrębie analizatorów powodują niedokładne odzwierciedlenie otaczającej rzeczywistości. Spostrzeżenia osób z upośledzeniem umiarkowanym są węższe niż w upośledzeniu lekkim; występują trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów i zjawisk. Proces spostrzegania przebiega wolniej.
Pamięć.
W zakresie pamięci obserwujemy upośledzenia pamięci logicznej, pamięci liczb, rzadko spotyka się przypadki dobrej pamięci jednostronnej (np. do nazwisk, dat, liczb). Występują trudności w zapamiętywaniu i odtwarzaniu zapamiętanego materiału. Upośledzona jest pamięć świeża, trwała, mechaniczna, a szczególnie pamięć logiczna. Powstanie w korze mózgowej związków czasowych, czy tzw. śladów pamięciowych oraz ich trwałość są utrudnione ze względu na słabość procesów nerwowych oraz ich małą ruchliwość. Pamięć umiarkowanie upośledzonych charakteryzuje się małą dokładnością, krótkotrwałością, wąskim zakresem, wolnym tempem zapamiętywania i przypominania. Zapamiętywanie ułatwione jest przez powiązanie treści z ruchem, z konkretną sytuacją, przez kontakt polisensoryczny oraz pozytywne emocje. Występujące luki pamięciowe wypełnione są zmyśleniami i konfabulacjami, które występują częściej niż w lekkim upośledzeniu umysłowym.
Uwaga.
W upośledzeniu umiarkowanym uwaga jest głównie uwagą mimowolną. Jednak w wyniku intensywnych i systematycznych działań daje się rozwinąć uwaga dowolna. Widoczne są trudności w dłuższym skoncentrowaniu się na określonym przedmiocie lub czynności. Uwaga bywa często rozpraszana i przyciągana przez bodziec intensywny lub niezwykły. Charakterystyczne cechy uwagi osób z umiarkowanym upośledzeniem to: słaba koncentracja, wąski zakres, brak podzielności i nadmierna ruchliwość.
Myślenie.
U osób z upośledzeniem umiarkowanym myślenie ma charakter konkretno – obrazowy, jest to myślenie przed operacyjne (III stadium podokresu przedoperacyjnego wg Piageta). Osoby umiarkowanie upośledzone są zdolne do dokonywania operacji logicznych, takich jak: szeregowanie, klasyfikowanie, dodawanie. Obserwuje się u nich tylko niektóre operacje logiczne, pojawiające się czasem w wyniku intensywnych oddziaływań stymulacyjno – korekcyjnych. U osób tych występują trudności w tworzeniu pojęć abstrakcyjnych. Znane, proste pojęcia definiowane są przez opis przedmiotu lub materiału, z którego przedmiot jest wykonany, lub sposobu użycia. Osoby te dostrzegają jedynie podobieństwa i różnice między dwoma przedmiotami. Opanowanie pojęć liczbowych nastręcza im duże trudności.
2.Rozwoj emocjonalny
W znacznym upośledzeniu występują dość bogate potrzeby psychiczne oraz objawy przywiązania i sympatii czy antypatii. Bywają one pobudliwe, apatyczne, uczuciowo mienne. Potrafią okazać przyjaźń, serdeczność, bądź upór i rezerwę. Często występują u z nich zaburzenia zachowania, przejawiające się w reakcjach gwałtownych, agresji, w braku podporządkowania, bądź też w zamykaniu się w sobie itp.
W umiarkowanym upośledzeniu oprócz potrzeby bezpieczeństwa, przynależności i miłości występują inne, np. potrzeba szacunku. Upośledzeni ci żywo ujawniają przywiązanie, sympatie i potrzebę kontaktów społecznych. Stwierdza się u nich niedostateczną zdolność, a często brak zdolności do panowania nad popędami, jak też niedostateczny rozwój moralny wypływający z trudności zrozumienia pojęć moralnych. W grupie tej spotykamy osoby nadpobudliwe i apatyczne, rzadziej przeciętnie pobudzone; zachowania gwałtowne i destrukcyjne, zachowania antyspołeczne, zamykanie się w sobie, bunt i inne. Mają intuicyjne uczucia moralne, wyniesione z domu. Nieraz udaje się ich wciągnąć do pracy nad sobą, ucząc hamowania swoich popędów. Słaby układ nerwowy powoduje szybko narastające zmeczenie pod wpływem jakiejkolwiek pracy.
upośledzenie głębokie – osoby są zdolne do wyrażania prostych emocji zadowolenia i niezadowolenia wyrażane dźwiękami nieartykułowanymi, niektóre z nich potrafią wyrażać radość uśmiechem a smutek płaczem, najczęściej brak jest u nich objawów życia uczuciowego, przywiązują się do opiekunów na tak długo, jak długo ich widzą, występuje u nich stan podwyższonego lub obniżonego nastroju, a także nieumotywowane wahania nastroju oraz pobudzenia ruchowego, są niesamodzielne, ale w wyniku długotrwałego ćwiczenia można je nauczyć sygnalizowania potrzeb fizjologicznych.
3.Rozwoj społeczny
Rozwój społeczny to jeden ze składników ogólnego rozwoju psychofizycznego. „Stosunki jednostki z otoczeniem zależą od zdolności rozumienia sytuacji występujących we współżyciu społecznym, od zdolności zapamiętywania, wyobrażania sobie oraz przewidywania skutków własnego działania” (R. Kościelak 1989, s.56). u osób upośledzonych umysłowo występuje wiele ograniczeń wynikających z zaburzeń czynności orientacyjno–poznawczych, intelektualnych oraz motywacyjno–emocjonalnych, które utrudniają im rozwój społeczny. Proces dojrzewania społeczno–moralnego w upośledzeniu umysłowym jest zwolniony i zróżnicowany.
Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym – rozwój społeczny dzieci z upośledzeniem umiarkowanym pozostaje w ścisłym związku z ich ogólnym rozwojem psychofizycznym. Występuje u nich dość duża potrzeba kontaktów społecznych. Duża zmienność w zakresie cech osobowościowych powoduje u nich różnorodność zachowań społecznych – od właściwych do niewłaściwych. Potrafią ustrzec się niebezpieczeństwa, które zagraża ich życiu. „Osoby te na ogół są samodzielne w samoobsłudze, mogą wykonywać proste prace domowe i zarobkowe. Rozumieją proste sytuacje społeczne, na ogół potrafią wyrazić swoje potrzeby, porozumiewać się i współpracować z innymi.”
Upośledzenie w stopniu znacznym – u osób znacznie upośledzonych umysłowo rozwój społeczny jest mocno zaburzony. Dość często potrafią one jednak zaspakajać samodzielnie potrzeby fizjologiczne i wykonywać czynności związane z samoobsługą, jeśli zostaną tego nauczone. Potrafią także samodzielnie chodzić po najbliższej okolicy i wrócić do domu, przygotować prosty posiłek oraz posprzątać. „Rozumieją proste sytuacje, wykonują proste prace domowe i zarobkowe. Potrafią porozumiewać się w prostych sprawach.” (J. Lausch - Żuk 1997,s. 132).
Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim – na tym etapie upośledzenia występuje prawie całkowity brak czynności regulacyjnych. Osoby głęboko upośledzone żyją chwilą bieżącą, nie potrafią dbać o własne bezpieczeństwo, wymagają przez całe życie opieki i pielęgnacji. W niektórych przypadkach można jedynie nauczyć je prostych nawyków osobistych, nie są jednak zdolne do żadnej, nawet najprostszej pracy.
Dzieci głębiej upośledzone umysłowo mają wyraźne problemy z nawiązaniem kontaktu z otoczeniem społecznym. Rozwój rozumienia i posługiwania się mową jest powolny, bardzo zaburzony lub uwidacznia się brak mowy. Konieczne jest, więc uzyskanie orientacji, co do możliwości innego, pozawerbalnego kontaktowania się (gest, mimika, wyraz oczu, ton głosu) i porozumiewania się z innymi. Czynnikami dodatkowo blokującymi możliwości porozumiewania się z głębiej upośledzonymi są takie zachowania, jak: nawyk opuszczania głowy, brak umiejętności reagowania mimiką na określone sytuacje, nieprawidłowe doświadczenia społeczne tych dzieci. Niemożność porozumiewania się wynika z faktu, iż dzieci te nie nadają żadnych sygnałów, jak również z tego, że nie umiemy ich odczytywać i właściwie interpretować. Obdarzanie dzieci głębiej upośledzonych umysłowo uwagą nie wartościującą powoduje trwałe i pozytywne rezultaty w ich uspołecznieniu.
Bibliografia
Lausch-Żuk J.: Dzieci głębiej upośledzone umysłowo [w:] Dziecko niepełnosprawne w rodzinie,
red. I. Obuchowska, Warszawa 199