Błędy w definiowaniu

 

Aby definicje były użyteczne, muszą być poprawne. Wiedząc jakich błędów przy formułowaniu definicji należy się wystrzegać, będziesz również wiedział jak je poprawnie budować. Można wyróżnić trzy kategorie błędów pojawiających się w definicjach: błędne koło w definiowaniu, błąd ignotum per ignotum i błąd nieadekwatności zakresów.

Błędne koło w definiowaniu

Błąd ten przyjmuje dwie formy:

a) błąd idem per idem – czyli „to samo przez to samo”, „masło maślane”, zwany także błędnym kołem bezpośrednim. Polega na odwołaniu się do wyrażenia definiowanego w wyrażeniu definiującym (czyli odwołaniu się do definiendum w definiensie). Z błędem tym mamy do czynienia na przykład w zdaniach „Piła to urządzenie służące do piłowania”, „Konserwatysta, to ktoś o konserwatywnych poglądach” , „Metale, to substancje posiadające metaliczny połysk” itp..

b) błędne koło pośrednie – w przypadku tego błędu nie mamy do czynienia z jedną definicją, ale z pewnym ciągiem definicji. Na końcu tego ciągu znajduje się to samo wyrażenie, które miało zostać na początku zdefiniowane. Za przykład weźmy następujący ciąg definicji: „Kinematograf to aparat do realizacji i ekranowej projekcji ruchomych obrazów.”, „Aparat do realizacji i ekranowej projekcji ruchomych obrazów to patent braci Lumierre z 13 lutego 1895 roku.”, „Patent braci Lumierre z 13 lutego 1895 roku to kinematograf.” Błędne koło pośrednie może mieć różną wielkość w zależności od ilości definicji wchodzących w skład ciągu.

Błąd ignotum per ignotum

Czyli „nieznane przez nieznane”. Błąd ten polega na wykorzystaniu w definiensie wyrażeń, które podobnie jak definiendum nie są znane osobie, do której definicja jest kierowana. Jeśli ktoś definiuje jakieś nieznane Ci wyrażenie korzystając przy tym ze słów, które również nie są Ci znane, popełnia błąd ignotum per ignotum. Należy jednak pamiętać, że błąd ten ma charakter subiektywny – różni ludzie posiadają różną wiedzę, zatem co dla jednego będzie nieznane, dla drugiego już takie być nie musi. Ja nie znam zasobu Twojej wiedzy, ale na przykład dla mnie błędem ignotum per ignotum będzie obarczona następująca definicja:  „Ferrofluid to koloidalna zawiesina cząstek wielkości rzędu 10 nanometrów o właściwościach ferromagnetycznych”.

Nieadekwatność zakresów

Z błędem tym mamy do czynienia, kiedy zakres definiendum nie odpowiada zakresowi definiensa. Innymi słowy, mamy z nim do czynienia kiedy wyrażenie definiowane i wyrażenie definiujące łączy stosunek inny niż stosunek zamienności. Błąd ten może przybrać cztery postaci:

a) definicja za wąska – o definicji powiemy, że jest za wąska, jeżeli zakres definiensa będzie węższy od zakresu definiendum. Definicją taką jest na przykład zdanie: „Sportowiec, to osoba grająca regularnie w tenisa”. Oczywiście sportowcami są nie tylko tenisiści, definicja jest zatem za wąska.

b) definicja za szeroka – o definicji powiemy, że jest za szeroka, jeżeli zakres definiensy będzie szerszy od zakresu definiendum. Definicją taką jest na przykład zdanie: „Tenisista to osoba regularnie uprawiająca sport”. Rzecz jasna nie tylko tenisiści regularnie uprawiają sport, definicja jest zatem za szeroka.

c) krzyżowanie się zakresów definiendum i definiensa – z błędem tym mamy do czynienia, kiedy między zakresem definiendum, a zakresem definiensy zachodzi stosunek krzyżowania się. Ma to miejsce na przykład w zdaniu: „Nauczyciel, to pracownik szkoły podstawowej”. Nauczyciele pracują nie tylko w szkołach podstawowych, a ponadto w szkole podstawowej pracują także inne osoby niż nauczyciele. Definiendum i definiens zatem się krzyżują.

d) wykluczanie się zakresów definiendum i definiensa – z błędem tym mamy do czynienia, kiedy między zakresem definiendum, a zakresem definiensy zachodzi stosunek wykluczania się. Ma to miejsce na przykład w zdaniu: „Człowiek to udomowiony ssak z rodziny psowatych”. Definiens w żaden sposób nie pokrywa się z definiendum, między zakresami wyrażeń „człowiek” i „udomowiony ssak z rodziny psowatych” zachodzi oczywista sprzeczność. Definicja jest zatem błędna.

Szczególnym rodzajem błędu wykluczania się zakresów definiendum i definiensa jest błąd przesunięcia kategorialnego. Z błędem tym będziemy mieli do czynienia, kiedy desygnaty definiendum i definiensa będą innego rodzaju bytami (będą należały do różnych kategorii ontologicznych). Błędem tym obarczona jest następująca definicja: "Szybkość, to osoba przebiegająca sto metrów w mniej niż dziesięć sekund". Definiendum przytoczonej definicji jest cechą, z kolei jej definiens odnosi się do osoby - należą zatem do innych kategorii ontologicznych.

Pamiętaj, że powyższe błędy mogą odnosić się jedynie do definicji sprawozdawczych! Definicje projektujące nie posiadają wartości logicznej i nie można ich rozpatrywać w kategoriach prawdy lub fałszu.