Psychologia Kliniczna (ćw.)
Sytuacje trudne wg. Tomaszewskiego.
Sytuacja deprywacji - nazywamy taką sytuację, w której podmiot działający pozbawiony jest czegoś, co jest potrzebne do jego normalnego życia lub funkcjonowania, albo inaczej mówiąc, sytuację, w której nie są zaspokojone jakieś podstawowe potrzeby podmiotu. Mogą to być: potrzeby fizjologiczne; potrzeby społeczne, albo też jakieś potrzeby natury psychicznej. W sytuacjach deprywacji może nastąpić albo obniżenie się poziomu sprawności organizmu, albo procesy dezorganizacji funkcjonalnej, prowadzące również do obniżenia się poziomu sprawności, do wydłużania się czasów reakcji, pobudzenia emocjonalnego, zawężenia pola świadomości, lub błędy w spostrzeganiu, halucynacje. Przy bardzo znacznych derywacjach na granicy ludzkiej wytrzymałości, a zwłaszcza przy ich przedłużaniu się, mówimy o sytuacjach skrajnych (ekstremalnych).
Sytuacje przeciążenia - powstają wtedy, gdy trudność zadania jest na granicy możliwości podmiotu, na granicy jego sił fizycznych, umysłowych lub wytrzymałości nerwowej, np., kiedy człowiek słaby fizycznie musi dźwigać wielkie ciężary; kiedy człowiek o niskich kwalifikacjach ma do wykonania zadanie wymagające wysokich kwalifikacji; kiedy człowiek o słabym układzie nerwowym pracuje w sytuacji o silnym natężeniu bodźców, przy wielkiej odpowiedzialności, wielkim ryzyku, w wielkim niebezpieczeństwie lub w wielkiej niepewności. W tego rodzaju sytuacjach oprócz obniżania się poziomu wykonania często obserwuje się zaburzenia nerwowe, przejściowe stany napięcia nerwowego lub mniej lub bardziej trwałe nerwice.
Sytuacje utrudnienia - powstaje wtedy, gdy możliwość wykonania zadania zostaje zmniejszona wskutek pojawienia się w sytuacji jakichś elementów zbędnych lub nieobecności jakichś elementów potrzebnych. W pierwszym wypadku mówimy o przeszkodach, w drugim zaś o brakach. Zarówno przeszkody, jak i braki dezorganizują sytuację i przez to właśnie utrudniają czynności orientacyjne, decyzyjne, i wykonawcze.
Przeszkody mogą utrudniać zarówno przebieg czynności fizycznych, ruchów (np. przegrody, zamknięte wejścia lub wyjścia, ciasne pomieszczenia ograniczające swobodę ruchów, hamulce lub więzy krępujące itp.), jak i umysłowych (zasłony ograniczające pole widzenia, czynniki rozpraszające uwagę, reguły i zakazy wykluczające stosowanie pewnych metod itp.) . Przeszkodą mogą być także zewnętrzne naciski, fizyczne lub społeczno-moralne, zmieniające kierunek czynności, narzucające jej tempo, wyznaczające czas wykonania itp. Braki utrudniające, (które należy odróżniać od braków deprawacyjnych) mogą być albo przedmiotowe, albo informacyjne. Przykładem braków przedmiotowych może być brak odpowiednich materiałów, narzędzi, środków lub pomocników, zaś przykładem braków informacyjnych - przerwanie łączności, zamilknięcie źródła informacji, dopływ informacji niepełnych itp.
Sytuacje konfliktowe - powstają wtedy, gdy człowiek znajduje się w polu działania sił przeciwstawnych. I w tym przypadku mogą to być zarówno siły fizyczne, jak i sprzeczne naciski społeczne lub moralne. Sytuacje konfliktowe budzą od dawna żywe zainteresowanie autorów dzieł literackich, od starożytnych tragedii aż do współczesnych utworów dramatycznych. Inną grupę sytuacji konfliktowych stanowią sytuacje walki.
Sytuacje zagrożenia - występuje wtedy, gdy istnieje zwiększone prawdopodobieństwo naruszenia jakiejś wartości cenionej przez podmiot działający, życia, zdrowia, jego-samego i jego bliskich, własności, uprawnień, pozycji społecznej, dobrego imienia, własnego dzieła, poglądów, dobrego samopoczucia lub samooceny itp. Niektórzy psychologowie mówią w tych wypadkach o zagrożeniu własnego "ja" ("ego") lub "ja rozszerzonego". Zagrożenie może być zarówno wynikiem układu zewnętrznych elementów sytuacji, jak i wewnętrznego stanu człowieka. Na przykład człowiek, który przychodzi do pracy w stanie nietrzeźwym, stwarza sam dla siebie sytuację zagrożenia, nawet, jeśli sytuacja zewnętrzna jest normalna.
Omówione wyżej sytuacje trudne nie wykluczają się wzajemnie, lecz, przeciwnie, w jednej i tej samej sytuacji mogą występować równocześnie trudności różnego typu. Wyróżnione cechy sytuacji trudnych są także od siebie wzajemnie zależne. Na przykład każda sytuacja trudna jest w większym lub mniejszym stopniu sytuacją zagrożenia, ponieważ każda trudność może obniżać poziom wykonania czynności, a to z kolei może powodować ujemne konsekwencje dla jej wykonawcy. Należy również pamiętać, że samo pojęcie trudności jest pojęciem relatywnym: to, co dla jednego człowieka jest trudne, dla innego może takim nie być, a także to, co dla danego człowieka jest trudne wtedy, gdy znajduje się on w określonym stanie (np., gdy jest zmęczony), może takim nie być w innym stanie (np., gdy wypocznie). Ponieważ człowiek jest sam elementem własnej sytuacji, przeto zarówno sytuacja może być zależna od jego własnego stanu, jak i jego stan może być zależny od stanu innych elementów sytuacji.